چشم و هم‌چشمی؛ ریشه بسیاری از نابهنجاریهای اجتماعی
یکی از مشکلاتی که امروزه اکثر خانواده‌ها با آن درگیرند و به نوعی در زندگی خود آن را لمس کردهاند، رقابتی به نام چشم و هم‌چشمی است.
رقابتی که غالباً زمینهسازی آن از دوران کودکی و نوجوانی آغاز میشود و گاهاً برای همیشه ممکن است در فرد ریشه دوانده و از بین بردن آن دشوار باشد.
چشم و هم‌چشمی، ریشه در رقابت ناسالم و الگوبرداری‌های نادرست دارد. از
این‌رو شخص، گرفتار بیماری‌هایی چون حسادت، حسرت و اندوه و افسردگی میشود و
گمان می‌کند که فقدان ثروت و کمبودهای مادی به معنای اهانت و ذلت و خواری
اوست.
وقتی ما از پدیده نابهنجار چشم و هم‌چشمی سخن به میان می‌آوریم، منظور
رقابت و مسابقه در مادیات است؛ وگرنه مسابقه در معنویات و اخلاق و اینکه
هر کسی در کار نیک و خیر شتاب کند و در انجام آن گوی سبقت را از دیگران
برباید، بسیار کار پسندیده و اخلاقی است و خداوند در آیات زیادی آن‌را
تشویق و ترغیب کرده و به‌عنوان یک ارزش معرفی کرده است.
پدیده نابهنجار چشم و هم‌چشمی بد از جمله پدیده‌ها و نابهنجاریهایی است که
میان مردم و به‌خصوص زنان به شکل گسترده وجود دارد و بیشتر افراد دست کم
در موردی و یا زمانی گرفتار این نابهنجاری اجتماعی می‌شوند. مؤلفه‌های
اساسی چشم و هم‌چشمی بد در تظاهر، رقابت ناسالم، احساس خودکم بینی و کمبود،
در امور مادی و ارضای آن به اشکال گوناگون یافت میشود.
چشم و هم چشمی بد، نوعی نقص و نارسایی در شخصیت شخص و نادرستی در بینش و
نگرش او است که می‌تواند منجر به بیماری خطرناک روانی چون احساس افسردگی و
نومیدی و بی‌اعتمادی شود.
اگر چشم و هم چشمی از نوع رقابت بد و ناسالم در خانواده‌ای وجود داشته
باشد، کودکان این خانواده‌ها نیز دچار مشکلات ویژه‌ای می‌شوند. از آنجا که
کودکان رفتار پدر و مادر را ملاک اعمال خود قرار می‌دهند، پدر و مادری که
دچار چشم و هم‌چشمی بد و حسادت آمیز و خودکم بینی باشند، سبب بروز این
پدیده در کودکان خود می‌شوند؛ زیرا این پدر و مادر نمی‌توانند به کودک
بیاموزند که قدرت واقعی، در دوست داشتن دیگران و از خود گذشتگی است، بلکه
کودک از روی رفتار پدر و مادر به این نتیجه می‌رسد که تظاهر به اموری و
گردآوری ثروت و مادیات و بها دادن به آن، ملاک برتری افراد انسانی است.
والدین به‌عنوان الگوهای سازنده کودک، می‌بایست چشم و هم چشمی خوب را تشویق کنند
این در حالی است که والدین به‌عنوان الگوهای سازنده کودک، می‌بایست چشم و
هم‌چشمی خوب را تشویق کنند و رقابت سالم را در امور معنوی و علمی بدانند؛
چرا‌که امتیاز واقعی انسان در اخلاق خوب و امور معنوی است که باعث رشد و
تکامل فرد میشود.
بررسی‌های علمی نشان می‌دهد که چشم و هم چشمی بد و رقابت ناسالم در برخی
از موارد موجب تحریک افراد و وقوع تخلفاتی در آنها میشود. در بسیاری از
موارد، وسواس، اختلاف‌های رفتاری، پرخاشگری و حتی طلاق در خانواده‌ها از
چشم و هم‌چشمی‌های کوچک آغاز شده است.
روان شناسان براین باورند که چشم و هم چشمی‌ها، اگر به‌صورت رقابت سالم در
زمینه تحصیلی، حرفه و شغل باشد موجب پیشرفت انسان است، ولی بیشتر اوقات
به‌صورت رقابت ناسالم در همه زمینه‌ها از قبیل خرید لوازم منزل، پوشاک، طلا
و زیورآلات، انتخاب رشته تحصیلی و حتی سفرهای خارجی و زیارتی مشاهده
میشود که نه تنها موجب پیشرفت نمی‌شود، بلکه از نظر اقتصادی هم به خانواده
و حتی جامعه لطمه می‌زند.
فردی که چشم و هم‌چشمی از نوع ناسالم دارد، به‌دلیل احساس حقارتی که دارد،
می‌خواهد در انجام کار یا زمینه‌ای از دیگران بهتر باشد و سعی می‌کند
به‌نوعی سرپوشی بر این احساس بگذارد، به همین خاطر خود را توانمندتر و بهتر
از آنچه که هست، قلمداد می‌کند. در حالی که انسان باید به‌دنبال تامین
نیازهای طبیعی خود باشد و در حد طبیعی هم برای تأمین آنها تلاش کند و کمال
مطلق را در این ابزارها و روش‌ها بجوید.
برخی فیلم‌های سینمایی به پدیده چشم و هم‌چشمی دامن می‌زنند
یکی از دلایل دیگری که موجب میشود چشم و هم‌چشمی بد و رقابت ناسالم در
جامعه و بین افراد شیوع پیدا کند، تسلط روحیه رقابت ناسالم در جامعه است،
یعنی افرادی که از حیث امکانات مادی و معنوی دچار کمبود هستند، بدون در نظر
گرفتن اوضاع اقتصادی و خانوادگی خود به‌دنبال نیازهای غیرواقعی می‌روند و
با اعتقاد بر این که اگر فلان مقام یا موقعیت را داشته باشم در جامعه
مقبولیت بیشتری خواهم داشت، مرتباً اتومبیل یا وسایل منزل خود را ارتقا
می‌دهند و در این میان رسانه‌های جمعی به‌ویژه تلویزیون و فیلم‌های سینمایی
نیز به این پدیده، بیشتر دامن می‌زنند تا جایی که چشم و هم چشمی بد و
تقلید از لباس شروع میشود و به‌تدریج در تمام زمینه‌ها از قبیل مجالس
میهمانی، معاشرت‌ها و رفت و آمدها حتی در انتخاب مسکن و وسایل زندگی تاثیر
می‌گذارد.
وقتی در یک جامعه ارزش‌ها تغییر پیدا کنند و داشته‌های مادی جای ارزش‌های
معنوی را بگیرند، افراد برای به‌دست آوردن جایگاه اجتماعی می‌کوشند خود را
به ابزار روز مجهز سازند. آنها می‌پندارند که داشتن این ابزار موجب میشود
سریع‌تر پیشرفت کنند و بیشتر دیده شوند و این گونه سعادت و خوشبختی واقعی
را تجربه کنند.
ناآگاهی، تجمل‌گرایی، داشتن اعتقادات ضعیف، به‌دنبال مد بودن، غلبه
احساسات بر تعقل، تبعیت از فرهنگ‌های بیگانه بدون شناخت و ارزیابی دقیق از
آن فرهنگ، عدم تشخیص نیازهای واقعی خود، خانواده و جامعه، حاصلی جز چشم و
هم‌چشمی بد و رقابت ناسالم در جامعه ندارد و مردم به‌جای تحقق کمالات
اخلاقی و معنوی به‌سمت ثروت‌های قارونی و الگوبرداری از آنها می‌روند و
رقابت و مسابقه ناسالمی را رقم می‌زنند.
بسیاری از مشکلات خانواده‌ها به‌خاطر چشم و هم‌چشمی در خرید وسایل و لوازم
خانه در طول زندگی است، بعضی از زنان به‌منظور تعویض وسایل خانه و به
دنبال تشریفات و ظواهر زندگی به‌خصوص در نزدیکی ایام نوروز، همسران خود را
به هر زحمت و مشقتی می‌اندازند تا لوازم قدیمی خانه را عوض کند.
اکثر زنان جامعه ما زنان قانعی هستند و در مقابله با مشکلات و مسائل سخت
زندگی با شوهران خود همراهی می‌کنند ولی تعدادی هم هستند که در برابر
خواست‌های خود گذشت نمی‌کنند، طمع و زیاده‌خواهی در زندگی، هم برای مرد و
هم برای زن در بسیاری از موارد به بحران‌های جدی در زندگی‌های مشترک ختم
میشود.
امروزه کمابیش همه خانواده‌ها با رقابت چشم و هم‌چشمی آشنا هستند و چهبسا ممکن است خانوادههایی جوان خود را در این رقابت همراهی کنند و برای شاد کردن وی، به‌عبارتی دیگر گوی سبقت را از رقیب بربایند.
چشم و هم‌چشمی تا بدان‌جا در زندگی ما ایرانیان جا باز کرده است که حتی همه اموری که در زندگی میتوانند به سادگی پیش بروند تبدیل به یک معمای لاینحل می‌شوند. کسانی در رقابت چشم وهم‌چشمی گرفتار می‌شوند، غالباً اعتماد به نفس پایینی دارند.
چشم و هم‌چشمی فرد را اسیر احساسات می‌کند و با تغییر سبک زندگی، اخلاق و رفتار موجب اختلال در هویت فردی میشود.
رقابت چشم و هم‌چشمی اگر جنبه افراطی پیدا کند، اغلب فرد را دچار اختلال در عملکرد اجتماعی خواهد کرد.
کسانی‌که اسیر این رقابت می‌شوند غالباً خود را با کسانی مقایسه می‌کنند که ممکن است از لحاظ شرایط خانوادگی و فرهنگی در موقعیت یکسانی نباشند.
در این میان خانواده‌ها بدون درنظر گرفتن شرایط خود غالباً به خواستههای جوان تن داده و عواقب آن‌را درنظر نمیگیرند، عواقبی که به‌زودی دامنگیر زندگی مشترک جوان خواهد شد و حتی ممکن است در برخی مواقع چشموهمچشمی منجر به نابودی زندگی مشترک وی شود.
سؤال این است که چشم و هم‌چشمی چگونه آغاز میشود و چگونه باید با آن برخورد کرد؟ سؤالی که ممکن است برای بسیاری از خانواده‌ها مطرح باشد.
سمیه جلالی، کارشناس ارشد روانشناسی در این‌باره میگوید: چشم و هم‌چشمی یعنی خود را با دیگران مقایسه کردن و بزرگ جلوه دادن داشته‌های ظاهری و مادی دیگران و بیارزش شمردن داشته‌های خود و بها دادن بیش از اندازه به تواناییهای مادی و ظاهری که دیگران دارند.
وی ادامه داد: دو مؤلفه اصلی چشم و هم‌چشمی، رقابت و حسادت است که حسادت ریشه غریزی داشته و رقابت جنبه فرهنگی دارد.
جلالی تصریح کرد: چشم و هم‌چشمی در هر دو جنس مذکر و مؤنث دیده میشود، در جنس مذکر به‌صورت به‌دست آوردن دیگری یا چیزی مادی و زورآزمایی به شمار میآید و در جنس مؤنث به مراتب بیشتر بوده و جنبه جذابیت ظاهری را شامل میشود، به‌عنوان مثال نوع و مارک لباس و مدل مو.
وی با بیان اینکه چشم و هم‌چشمی زمینه خانوادگی و وراثتی ندارد چون غیرژنتیکی بوده و منتقل نمی‌شود، افزود: این رقابت به‌نوع الگوبرداری از خانواده برمیگردد که غالباً به‌صورت یک الگوی مثبت از آن استفاده می‌کنند.
این کارشناس ارشد روانشناسی اظهار کرد: چشم و هم‌چشمی ارتباط مستقیمی با میزان تأیید شدن از سوی دیگران دارد، به‌طوری که مفاهیم ظاهری و تواناییهای فردی و مالی را در برمیگیرد و ابزار جلب توجه از سوی دیگران میشود.
وی با اشاره به اینکه رفتار نابهنجار چشم و هم‌چشمی در تمام طبقات سنی به‌خصوص نوجوانان و جوانان بیشتر دیده میشود، تصریح کرد: این رقابت ناسالم هزینه بالایی را بر خانواده‌ها تحمیل می‌کند که غیرضروری است و این هزینه می‌تواند برای رفاه خانواده یا شکوفایی استعدادهای فرزندشان در زمینه تحصیل و حتی اشتغال، صرف شود.
مسئول مرکز مشاوره سلامت شهرستان سلسله خاطرنشان کرد: از پیامدهای غلط این پدیده میتوان به پدیدههای طلاق، اعتیاد، اختلافات خانوادگی، افسردگی و اختلالات روحی – روانی اشاره کرد.
وی ادامه داد: در زندگی مشترک، چشم و هم‌چشمی مالی ممکن است شکاف بزرگی در خانواده به‌وجود آورد که نتیجه این رقابت ناسالم مالی، پدیده طلاق را پدیدار می‌کند.
جلالی اضافه کرد: در پسران چشموهمچشمی ممکن است به‌صورت تقلید رفتار منفی و بزرگنمایی و کمنیاوردن بروز کند که پیامد آن، پدیده اعتیاد است.
وی با بیان اینکه تقلید از رفتار دیگران در جریان عدم مهارتهای درونی سبب افسردگی و اختلالات روانی میشود،
یادآور شد: امروزه بسیاری از متخصصان پوست، مو و زیبایی، فروشندگان
محصولات آرایشی و فروشندگان پوشاک، فراوانی مشتریان خود را مدیون بازار داغ
چشم و هم‌چشمی هستند.
وی گفت: این نابهنجاری نشان دهنده عزتنفس پایین و نداشتن رشد عاطفی ـ عقلانی است، به این مفهوم که شخص نوعی نارسایی شخصی دارد که منجر به چشم و هم‌چشمی میشود و ابتدا آن‌را به خانواده و بعد به اجتماع منتقل می‌کند.
مسئول مرکز مشاوره سلامت سلسله با بیان اینکه، این پدیده همیشه منفی
نیست، اظهار کرد: این پدیده گاه ممکن است به‌صورت مثبت و در امور معنوی و
علمی منجر به یک رقابت پسندیده شود که زمینه تکامل فرد را به‌وجود میآورد.
وی تأکید کرد: با توجه به رشد سریع پدیده نابهنجار چشم و هم‌چشمی، میتوان به کمک رسانه‌های عمومی و تلویزیون با آموزشهای روشنگرانه برای افزایش حس اعتماد به نفس و آموزش مهارتهای زندگی در مدارس و دانشگاهها، این پدیده را ریشهکن کرد و برای رفع این معضل باید شاخصهای عینی موفقیت و توسعه و کمال را در جامعه تعریف و به مردم آموزش دهیم تا بتوانند به یک رابطه موفقیتآمیز خانوادگی و اجتماعی در یک جامعه سالم دست یابند.
اکرم قنبری، مدیر مرکز حوزهعلمیه خواهران سلسله نیز در این باره گفت: چشموهمچشمی
عرفی که خوشبختی را نشانه گرفته است، پدیده نابهنجاری است که در میان مردم
به‌شکل گسترده وجود دارد، افراط و تفریطی که نشانه عدم وجود شناخت دقیق
نیازهاست.
وی خاطرنشان کرد: در این پدیده نابهنجار، قناعت معنا پیدا نمیکند و همین باعث شده که از معیارهای اسلامی دور باشد و ارزش‌ها به ضدارزش تبدیل شود.
تأثیر منفی تجملات در ازدواج جوانان
قنبری تصریح کرد: هر چند ازدواج برای جوانان یک ضرورت است و در دین اسلام بر آن بسیار تأکید شده است اما در سالهای اخیر، تجملات و سختگیریهای بسیار در ازدواج جوانان تأثیر منفی داشته است.
وی گفت: برای برطرف کردن این پدیده که دامنگیر بسیاری از خانواده‌ها هم شده است، آنچه لازم به رعایت بوده درایت، تفکر و آیندهنگری همسران و خانوادههاست.
مدیر مرکز حوزه علمیه خواهران سلسله تأکید کرد: قناعت می‌تواند جایگزین مناسبی باشد برای رقابت ناسالمی که در میان خانوادههاست.
وی گفت: تا زمانی‌که این رقابت منفی به رقابت مثبت تبدیل نشود، در هر زمینه‌ای که باشد نتایج منفی دربر خواهد داشت.
حجتالاسلام سیدسجاد موسوی، امام جمعه سلسله نیز با اشاره به اینکه یکی از آسیبهای زندگی اسلامی، فخرفروشی و تجمل‌گرایی است، ادامه داد: این دو مبحث زمانی به‌وجود میآیند که یک فرد از قناعت دست شسته و در زندگی آن‌را به کار نمیگیرد.
موسوی تصریح کرد: آنهنگام که قناعت، این نکته ارزشمند زندگی اسلامی، از زندگی رخت بربست، تجمل‌گرایی و فخرفروشی به‌وجود میآید و زاییده این دو، برادری به‌نام چشموهمچشمی است.
وی با بیان اینکه رقابت ناسالمی که در زندگی اجتماعی منجر به برهمزدن نظم خانوادگی میشود، اظهار کرد: ریشه بسیاری از نابهنجاریهای اجتماعی را میتوان چشموهمچشمی یا فخرفروشی برشمرد.
وی یادآور شد: بالا رفتن سن ازدواج و بعضاً اموری که منجر به طلاق و یا سلب اعتماد زوجین میشود، ریشه در همین صفت رذیله دارد.
موسوی تأکید کرد: باید با بهرهگیری از آموزههای دینی و استفاده از قناعت خود را از این بلای خانمان‌سوز و ویران‌گر مصون داشت
چشم و هم‌چشمی موجب افسردگی و اختلافات خانوادگی می شود
اصغر دادخواه در گفت‌وگو با فارس اظهار داشت: چشم و هم‌چشمی، رقابت‌های
بدون ضابطه است و کسی که چشم و هم‌چشمی می‌کند، هویت خودش را به اطرافیان
واگذار می‌کند.
وی افزود: معمولاً شخصیت و هویت شخصیتی مربوط به دوران
تربیتی و نوع آموزش‌ها در این دوران است. بنابراین باید گفت این آسیب با
یادگیری ارتباط دارد.
وی با تاکید بر تاثیر رفتار والدین با کودک
در این باره گفت: والدین باید با فرزند خود به گونه‌ای رفتار کنند که او به
هویت خود اعتماد کند. رفتارهایی که حاکی از تقلید از دیگران است موجب می
شود تا کودک نیز رفتار چشم و هم‌چشمی را بیاموزد.
دادخواه ادامه
داد: چشم و هم‌چشمی همان تقلید از رفتارهای دیگران است که در جریان مهارت
هایی که فرد آن ها را یاد می گیرد درونی می شود. این مهارت ها در خانواده و
بسته به نوع فرهنگ جامعه دارد.
این متخصص بهداشت و روان گفت: در
چشم و هم‌چشمی انسان خودش را با افرادی مقایسه می‌کند که ممکن است شرایط و
رابطه‌هایشان با او هماهنگ نباشد و بدون در نظر گرفتن ساختار خانوادگی و
ارزش های فرهنگی رایج در جامعه به تقلید از رفتار کسانی می پردازد که مولفه
های فرهنگی متفاوتی نسبت به فرد تقلید کننده دارد. بپردازد.
وی
افزود: این تقلید‌ها ممکن است در زمینه محل اسکان، مراسم‌ها، پوشش‌های
شخصی، نوع غذا خوردن و برقراری ارتباط باشد که نوعی بی‌هویتی و پوچی را
همراه دارد زیرا فرد خود واقعی‌اش نیست.
عضو هیئت علمی دانشگاه
علوم بهزیستی و توانبخشی اظهار داشت: چشم و هم‌چشمی در نهایت موجب افسردگی
میشود. بنابراین کسانی که به این رفتار مبادرت می ورزند باید آماده این
اختلال در آینده نزدیک باشند.
وی ادامه داد: علت افسردگی به تفاوت
های اقتصادی و فرهنگی فرد تقلید کننده با کسی که از او تقلید می‌کند مربوط
میشود. عضو هیئت علمی دانشگاه علوم بهزیستی افزود: مشکلات اقتصادی،
اختلافات زناشویی و مشکل در روابط بین فردی پیامدهای چشم و هم‌چشمی است
زیرا همان طور که اشاره شد، هماهنگی اقتصادی در چشم و هم‌چشمی وجود ندارد و
فرد دچار تناقض میشود. این موضوع زمینه‌ساز اختلاف های خانوادگی و
زناشویی می شود.
دادخواه خاطرنشان کرد: هر کس باید از ظرفیت خودش
استفاده کند و چنانچه خلاف آن باشد دچار اضطراب و آسیب به خود و اطرافیانش
میشود.
