خیام نیشابوری، ستاره شناس، فیلسوف، ریاضی دان و شاعر دوره ی سلجوقیان است که به خاطر مقام علمی بالایی که داشته به او لقب «حجه الحق» داده بودند، اما بیشتر شهرت و آوازه ی او به خاطر جایگاه ادبی و رباعیاتش می باشد که به چندین زبان زنده ی دنیا ترجمه شده و در اروپا شهرت فراوانی به دست آورده است.
غیاث الدین ابوالفتح عمر بن ابراهیم خیام نیشابوری، ریاضیدان، اخترشناس و شاعر ایرانی است که در 28 اردیبهشت سال 427 و زمان حکومت سلجوقیان در نیشابور به دنیا آمد.
با اینکه وی از نظر علمی جایگاه بالایی دارد و به او لقب «حجّةالحق» داده‌اند اما بیشترین شهرتش را در سطح جهان مدیون رباعیاتش است. رباعیات او به بسیاری از زبانهای زنده دنیا ترجمه شده است. ادوارد فیتزجرالد با برگردان رباعیات خیام به زبان انگلیسی نقش زیادی در شهرت وی در غرب دارد.
زندگینامه خیام نیشابوری
در اوایل دوران زندگی عمر خیام، ابوریحان بیرونی و ابن سینا به پایان عمر خود رسیده بودند. خیام نیشابوری در میان سالی فقه را در محضر امام موفق نیشابوری آموخت. همچنین ستاره شناسی، تفسیر، حدیث، فلسفه و حکمت. در برخی منابع ذکر شده که وی فلسفه را مستقیما از زبان یونانی آموخته بود.
با سرپرستی قاضی‌القضات سمرقند و ابوطاهر در نزدیک سال ۴۴۹ هجری قمری، کتابی با عنوان رساله فی البراهین علی مسائل الجبر و المقابله درباره‌ی معادله‌های درجه‌ی سوم به زبان عربی نوشت و به دلیل رابطه‌ی خوبی که با خواجه نظام‌الملک داشت، این کتاب را پس از نگارش به او هدیه داد. پس از این دوران خیام نیشابوری به دعوت پادشاه جلال‌الدین ملک‌شاه سلجوقی و وزیرش نظام الملک برای سرپرستی رصدخانه‌ی اصفهان به این شهر رفت. او هجده سال در آن‌جا ساکن بود. با مدیریت او زیج ملکشاهی آماده می‌شود و نزدیک سال ۴۵۸ طرح سر و سامان دادن گاه‌شمار را تنظیم می‌کند.
اغلب خیام نیشابوری را به عنوان یکی از شعرای برجسته می شناسیم که رباعی هایش نه تنها زبانزد ایرانی ها که جهانیان است. اما حقیقت این است که شعر تنها زمینه ای نبود که خیام در آن چیره دستی می کرد. این شاعر بزرگ که در قرن پنجم هجری در شهر نیشابور دیده به جهان گشود و در زمان حکومت سلجوقیان می زیست، علاوه بر شعر، دستی بر ریاضیات و نجوم داشت و در این زمینه ها به اکتشافات مهم و قابل توجهی نیز رسید. از تاریخ تولد و وفات غیاث الدین ابوالفتح عُمَر بن ابراهیم خَیّام نیشابوری، تاریخ دقیقی در دست نیست اما در چند مقاله ای که در اواسط قرن ششم نوشته شده است، به صراحت از این دانشمند عالیقدر سخن به میان آمده است. همچنین در آثاری مانند چهارمقاله از نظامی عروضی و زندگی نامه خیام نوشته ی ابوالحسن علی بیهقی، می توان نام و رد پای خیام را مشاهده کرد که براساس همین شواهد، هم دوره این دو نویسنده بوده است.
خیام در دوران جوانی به فراگیری علم و دانش پرداخت به طوری که در فلسفه، نجوم و ریاضی به مقامات بلندی رسید و در علم طب نیز مهارت داشت به طوری که گفته شده او سلطان سنجر را که در زمان کودکی به مرض آبله گرفتار شده بود معالجه کرده است.
شهرت خیام گرچه بیشتر به شاعری است اما در واقع خیام فیلسوف و ریاضیدانی بود که به آثار ابوعلی سیناپرداخت و یکی از خطبه های معروف او را در باب یکتایی خداوند به فارسی ترجمه کرد. اولین اشاره ای که به شعر خیام شده، 100 سال پس از مرگ اوست.
او به دو زبان فارسی و عربی هم شعر می سرود و در علوم مختلف کتاب های با ارزشی نوشته است.
دستاوردهای علمی و ادبی خیام
ریاضیات و ستاره شناسی
خیام نخستین کسی است که به تحقیق منظم علمی در معادله های درجه اول، دوم و سوم پرداخته و آن ها را به صورت تحسین آوری طبقه بندی نموده است. کتاب وی در مورد علم جبر که شامل این تحقیقات است، نشان دهنده ی فکر منظم علمی او می باشد و یکی از برجسته ترین آثار قرون وسطایی در این علم می باشد.
همچنین یکی از مهم ترین و برجسته ترین کارهای خیام سر و سامان دادن به گاه شماری ایران در زمان وزارت خواجه نظام الملک در دوره پادشاهی ملک شاه سلجوقی به شمار می آید. وی برای این کار مدار گردش کره ی زمین به دور خورشید را تا ۱۶ رقم اعشار محاسبه کرد. کار او در ۲۵ فروردین سال ۴۵۸ هجری شمسی به اتمام رسید.
موسیقی و ادبیات
حکیم عمر خیام در دوران زندگی خود به واکاوی ریاضی موسیقی نیز همت گماشته و در کتاب «القول علی اجناس التی بالاربعاء» مسئله ی تقسیم یک چهارم را به سه فاصله ی مربوط به مایه های بی نیم پرده، با نیم پرده ی بالارونده و یک چهارم پرده توضیح می دهد.
عمرخیام تمام زندگی خود را به عنوان فیلسوف و ریاضیدانی مشهور پشت سر گذاشت، در صورتی که حتی شاعران هم دوره اش مانند ابوالحسن بیهقی و نظامی عروضی از اشعار و رباعیاتی که اکنون باعث شهرت و افتخار او شده است، اطلاعی نداشتند.
تعداد رباعیات خیام ۵۷ تا می باشد که به کمک آن ها می توان تا حد زیادی به زبان شاعری و روش فلسفی او پی برد. زبان خیام نیشابوری در شعر بسیار ساده، طبیعی و بی آلایش است و در شاعری پیرو کسی نمی باشد. مشخص است که هدف این حکیم بزرگوار از سرودن این رباعیات شاعری نبوده است بلکه بیشتر به خاطر داشتن ذوق شاعری بینش های فلسفی خود را در قالب شعر بیان می کرده است.
کتاب ها و آثار حکیم عمر خیام
رساله فی البراهین علی مسائل الجبر و المقابله – به زبان عربی
رساله فی شرح ما اشکل من مصادرات کتاب اقلیدس
میزان الحکمه
قسطاس المستقیم
رساله مسائل الحساب
القول علی اجناس آلتی بالاربعاء
رساله کَون و تکلیف
