جایگاه و اهمیت علم و دانش
اگر گفته شود دین اسلام، دین دانش و آموزش برای زندگی سعادتمندانه دنیوی
و اخروی بشر است، سخنی ناحق، گفته نشده است. اهمیت علم ودانش در اسلام
بقدری است که اولین کلمه ای که جبرئیل به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله
گفت؛ این بود: «اقرأ» (بخوان)!.
بی گمان ارزش انسان در آموزه های قرآنی به دانش است؛ از این روست که
تسخیر فرشتگان و هستی، زمانی برای انسان شدنی شد که خداوند به انسان اسمای
خویش را تعلیم داد و انسان به دانش اسمایی آگاه شد. این آگاهی هر چند به
شکل آگاهی حضوری و شهودی است که از آن به دانش وجودی نیز تعبیر می شود؛
زیرا در جان و وجود انسان جای می گیرد و بخشی بلکه همه وجود وی را شکل می
بخشد که در تعبیر مولوی:
|
ای برادر تو همه اندیشه ای |
مابقی جز استخوان و ریشه ای |
به خوبی تبیین شده است. با این همه، دانشی دارای ارزش است که انسان را
به مقام خودش بازگرداند و از مقام هبوط، به عروج رساند و صعود دوباره ای را
از خاک به عرش افلاک برین تا عرش سدره المنتهی آغاز کند.
از اینروست که قرآن ارزش و اعتبار آدمی را به دانش اسمایی دانسته است که
دانش، توانایی و ظرفیت به همه آن چیزهایی است که خداوند را به خداوندی
متصف ساخته است.
آدمی با دانش اسمایی می تواند به کمال مطلق برسد. تفاوت اسما و صفات در
خداوند با انسان در این است که اسما در خداوند عین ذات و ازلی و ابدی است و
در انسان عین ذات نیست بلکه به شکلی عارض ذات و عنایت الاهی است. با این
همه این انسان است که می تواند با دانش خویش به جایی برسد که کسی در هستی
بدان دست نیافته است».
برابری خلقت و دانش
باید گفت؛ پیدایش علم و دانش با خلقت انسان برابری می کند و همواره بشر
در صدد آن بوده که بفهمد و درک نماید. علم و دانش در زندگی انسان دارای
جایگاه ویژه ای است. نقش علم در زندگی انسان این است که راه سعادت، تکامل و
راه ساختن را به انسان می آموزد. علم، انسان را توانا می کند که آینده را
همان گونه که می خواهد بسازد. علم مانند ابزاری در اختیار خواست انسان قرار
می گیرد و طبیعت را آن چنان که انسان بخواهد و فرمان دهد می سازد.
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله پیروانش را به فراگیری علم و دانش
تشویق می کرد. کودکان اصحابش را وادار کرد که سواد بیاموزند. برخی از
یارانش را فرمان داد زبان سریانی بیاموزند. این تأکید و تشویق ها در باره
علم سبب شد که مسلمانان با همت و سرعت بی نظیری به جست و جوی علم در همۀ
جهان پرداختند.
آثار علمی را هر کجا یافتند به دست آوردند و ترجمه کردند و خود به تحقیق
پرداخته و از این راه علاوه بر این که حلقۀ ارتباطی شدند میان تمدن های
قدیم یونانی و رومی و ایرانی و مصری و هندی و غیره، و تمدن جدید اروپایی،
خود یکی از شکوهمندترین تمدن ها و فرهنگ های تاریخ بشریت را آفریدند که به
نام تمدن و فرهنگ اسلامی شناخته شده و می شود.
امروزه اهمیت علم و دانش بر بشریت مخفی نیست، همه مکاتب بشری و ادیان
آسمانی بر کسب علم و دانش تأکید دارند و پیشرفت و ترقی در مسیر علم را
افتخار آمیز می شمرند. لکن بدون تردید دین مبین اسلام بیش از هر دین و آیین
دیگری به علم بها داده و انسان ها را به تعلیم و تعلّم فراخوانده است.
ده ها آیه در قرآن کریم و صدها حدیث در مجموعه ارزشمند سخنان اهل بیت
عصمت علیهم السلام در بیان اهمیت علم، جایگاه، تعریف، اقسام، شرایط و مسائل
علم و آموزش و نیز مذمت جهل و آثار آن آمده است. با نگاهی گذرا به این
مجموعه گرانسنگ و مقایسه آن با دیگر مکاتب، می توان دریافت که هیچ مکتبی
این همه توصیف و تأکید، آن هم با این مضامین بلند و نورانی در باره علم
ندارند.
علم؛ وسیله قدرت یافتن کشورهای اسلامی
«باید کشورهای اسلامی از لحاظ علم و فناوری پیشرفت کنند. گفتم غرب و
آمریکا به برکت علم توانستند بر کشورهای دنیا مسلط شوند؛ یکی از ابزارهاشان
علم بود؛ ثروت را هم با علم به دست آوردند. البته مقداری از ثروت را هم با
فریبگری و خباثت و سیاست به دست آوردند، اما علم هم مؤثر بود. باید علم
پیدا کرد. روایتی است که فرمود: «العلم سلطان من وجده صال و من لم یجده صیل
علیه».(شرح نهج البلاغة، ابن ابی الحدید، ج ۲۰، ص ۳۱۹)
باید علم پیدا کنید. علم که پیدا کردید، پنجه ی قوی پیدا خواهید کرد.
اگر علم نداشته باشید، کسانی که دارای پنجه ی قوی هستند، دست شما را
میپیچانند. جوانهاتان را به علم تشویق کنید؛ این کار ممکن است؛ ما در ایران
این کار را کردیم. ما قبل از انقلاب در ردیفهای آخرِ آخرِ علمی دنیا قرار
داشتیم، که هیچ نگاهی به طرف ما جلب نمیشد. امروز به برکت انقلاب، به برکت
اسلام، به برکت شریعت، کسانی که در دنیا ارزیابی میکنند، گفتند و در دنیا
منتشر شد که ایران امروز از لحاظ علمی در رتبه ی شانزدهم دنیاست». (مقام
معظم رهبری، 21/۰۹/1391)
«نقطه ی قوّت دیگر، پیشرفت علمی است. عزیزان من! این پیشرفت علمی را دست
کم نگیرید. این پیشرفتها خیلی مهم است. علم، پایه ی پیشرفت همه جانبه ی یک
کشور است. این حدیث را من یک وقتی خواندم: «العلم سلطان» علم، اقتدار است.
هر کس این اقتدار را داشته باشد، می تواند به همه ی مقاصد خود دست پیدا
کند. این مستکبران جهانی به برکت علمی که به آن دست پیدا کردند، توانستند
به همه ی دنیا زور بگویند. البته ما هرگز زور نخواهیم گفت، اما علم برای ما
به عنوان یک پیشرفت حتماً لازم است». (مقام معظم رهبری 14/11/1390)
اگر خداوند نسبت به جهان، علم نداشت؛ می توانست آن را اداره کند؟ «..
أَنَّ اللَّهَ قَدْ أَحاطَ بِکلِّ شَی ءٍ عِلْما؛ خداوند متعال به احاطه
علمی، بر همه امور عالم آگاه است» (طلاق، 12)
آیا آصف بن برخیا، می توانست؛ بدون علم، تخت بلقیس را نزد حضرت سلیمان
علیه السلام حاضر کند. « قالَ الَّذی عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْکتابِ أَنَا
آتیک بِهِ قَبْلَ أَنْ یرْتَدَّ إِلَیک طَرْفُک؛ کسی که دانشی از کتاب [لوح
محفوظ] نزد او بود گفت: من آن را (تخت بلقیس را) پیش از آنکه پلک دیده ات
به هم بخورد، نزد تو می آورم. [و آن را در همان لحظه آورد]»(نمل، 40) عامل
غلبه همه انبیاء بر مستکبران، علم و دانش الاهی آنان بود.
مقاله انتخابی:علم و آگاهی
مقدمه
علم در لغت به معنای دانستن، یقین کردن، معرفت و شناخت، و جمع آن، علوم است.
طلب علم یکی از ویژگی های انسان و با دیدی عمیق تر، وجه تمایز او با حیوانات است.
ما انسان ها در تمام مراحل زندگی به سلاح علم و آگاهی نیازمندیم تا به کمک آن،
سربازان جهل و نادانی را از پا درآوریم و مسیر خود را به طرف هدف صحیح و سالم
بپیماییم.
علم از دیدگاه اسلام
دین اسلام، علم را چراغ عقل، زینت اغنیا و جمال فقرا و بهترین هدایت می داند. هیچ
گنجی را نافع تر از علم نمی داند. روایات فراوانی درباره اهمیت علم و عالم وارد شده
است که در این صفحات محدود نمی توان به آن ها اشاره کرد و به ذکر تعدادی از این
احادیث اکتفا می شود.
ـ (اَلعلمُ یَدُلُّ علی العقل، فَمَن عَلِمَ عَقَلَ;1 دانش دلالت می کند بر عقل، پس
هرکس که علم دارد، عقل دارد.)
ـ (اُطلُبُوا العلمَ تَرشدوا;2 علم را بیاموزید تا راه درست را بیابید.)
ـ پیامبر(ص) فرمود: (العلم رأس کل خیر والجهل رأس کل شر;3 دانایی سرآمد همه خوبی ها
و نادانی سرآمد همه بدی ها است.)
اسلام، رشد دین را در علم آموزی و عمل به آن می داند. امام علی(ع) می فرمایند: (ای
مردم بدانید که کمال دین در طلب علم و عمل به آن است. آگاه باشید که علم بر شما از
طلب مال لازم تر است.)4
آیات قرآن نیز اهمیت فراوانی برای علم قائل است. خداوند بزرگ در آیه ای علم را سبب
خلقت عالم معرفی می کند5 و در آیه ای دیگر آن را اولین درجه شرافت قرار می دهد.
با یک نگرش کلی به قرآن درمی یابیم که خداوند پنج موهبت را مخصوص علما قرار داده
است:
1. ایمان: (والراسخون فی العلم یقولون آمنّا به;6 و آنان که قدم در دانش استوار
کرده اند، می گویند: ما بدان ایمان آوردیم.)
2. توحید: (شهد اللهُ اَنَّه لا اله الا هو والملائکة واولوا العلم…;7 الله حکم کرد
ـ و فرشتگان و دانشمندان نیز ـ که هیچ خدایی برپای دارنده عدل جز او نیست.)
3. گریه و اندوه: (اِنَّ الذین اوتوا العلم… ویَخرّون للاذقان یبکون;8 آنان که پیش
از این دانش آموخته اند… به رو درمی افتند و می گریند.)
4. خشوع: (…ویزیدهم خشوعا;9 آنان که پیش از این دانش آموخته اند، بر خشوعشان افزوده
می شود.)
5. خشیت: (انّما یَخشی الله مِن عبادهِ العلماء;10 هرآینه از میان بندگان خدا تنها
دانشمندان از او می ترسند.)
دانش های واجب
با توجه به اهمیت علم و دانش و فراگیری آن و مقام و منزلت دانشمندان و علم آموزان،
این سؤال مطرح است که دانش های واجب کدام اند و علم از دیدگاه اسلام چه علمی است؟
در پاسخ باید گفت: به طور مسلّم، منظور علمی است که رضای خدا در آن باشد و نفع آن
به مردم برسد. از دیدگاه شهید مطهری(ره): فریضه علم از هر جهت تابع میزان احتیاج
جامعه است; یعنی هر علمی که جامعه اسلامی محتاج آن است و باعث پیش رفت جامعه اسلامی
می شود، آموختن آن واجب و لازم است.
امام موسی کاظم(ع) فرمودند: (اولی العلم بک ما لایصلح لک العمل الا به;11 بهترین
علم برای تو آن علمی است که سامان نمی گیرد عمل تو مگر به آن علم).
امام علی(ع) در ضمن وصایای خود به امام حسن(ع) فرمودند: (… ابتدائک بتعلیم کتاب
الله عزّوجل وتأویله وشرائع الاسلام واحکامه وحلاله وحرامه، لااجاوز ذلک لک الی
غیره;12 … و این که نخست تو را کتاب خدا بیاموزم و تأویل آن را به تو تعلیم دهم و
شریعت اسلام و احکام آن را از حلال و حرام بر تو آشکار سازم و به دیگر چیز
نپردازم.)
آیا علم با دین منافات دارد؟
یکی از مسائل مهم و مطرح در جوامع امروزی خصوصاً در جامعه م، رابطه علم و دین است.
بیان رابطه میان علم و دین نزد دانشمندان اسلامی و صاحب نظران اهمیت خاصی دارد و
آنان نظرهای متفاوتی در این باره داده اند. عده ای قائل به تداخل و عدم تنافی
هستند، برخی قائل به تعارض و بعضی نیز معتقد به تمایز و جدایی بین آن دو هستند; اما
از نظر ما مسلمانان و شیعیان بین علم و دین هیچ گونه تعارضی وجود ندارد و این دو
مکمل و متمم یک دیگرند.
دو رکن از ارکان مهم انسانیت، دین و علم است. شهید مطهری می فرماید: (علم به ما
روشنایی و توانایی می بخشد و ایمان عشق و امید و گرمی، علم ابزار می سازد و ایمان
مقصد، علم سرعت می دهد و ایمان جهت، علم توانستن است و ایمان خوب خواستن، علم می
نمایاند که چه هست و ایمان الهام می بخشد که چه باید کرد.)13
اولین آیاتی که بر پیامبر نازل شد، آیات سوره علق بود که در آن جا به علم اشاره می
کند: (الذی عَلَّم بالقَلَم* عَلَّمَ الانسانَ مالَمْ یَعلَم). آیات 38 تا 41 سوره
یس که اشاره به حرکت خورشید دارد، آیه 89 سوره نحل که مشعر به حرکت کوه ها و زمین
است، آیه 22 سوره حجر که اشاره به تلقیح گیاهان به وسیله بادها و گردافشانی دارد و
نمونه های دیگر همه از رابطه تنگاتنگ علم و دین حکایت می کند.
راه های موفقیت در کسب علم و دانش
راه عالم شدن چیست و چگونه می توان در کسب دانش موفق و پیروز شد؟
در این زمینه راه کارهایی وجود دارد که اگر دانش پژوه به آن ها ملتزم شود، حتماً
موفق می شود. یکی از مسائلی که اساتید اخلاق توصیه می کنند و در واقع مرحله اول در
کسب موفقیت به شمار می رود، ترک گناه است; یعنی تزکیه نفس و پرهیزگاری از محرمات.
اگر گناه کار باشیم، خداوند قلب ما را ظرف برای علم ناب قرار نمی دهد، چرا که:
(العلم نور یَقذِفُهُ الله فی قلب مَن یشاء).
علاوه بر موارد ذکر شده، به طور کلی مراحلی برای کسب موفقیت در علم آموزی وجود دارد
که به بیان آن ها می پردازیم.
1. پیش مطالعه: دبیران پرورشی و مربیان مشاور همیشه توصیه کرده اند که دانشجو باید
قبل از رفتن به کلاس، درس جدید را مطالعه کند تا حدودی با زوایای مختلف درس آشنا
شود.
2. درس استاد: دانش آموز در کلاس باید تمام حواس خود را جلب معلم و استاد کند تا
درس او را خوب یاد بگیرد. البته نباید انتظار داشت که تمام درس را در کلاس یاد
بگیرد، چراکه بسیاری از نکات مبهم درس را در مطالعه بعدی می توان رفع کرد.
3. مطالعه بعد از درس: بر علم آموز لازم است برای بهتر یاد گرفتن درس استاد، مطالعه
و تمرین های آن را حل کند. حتی چند کتاب دیگر را برای فهم بیشتر درس و کسب اطلاعات
مهم تر و بهتر مطالعه کند و در صورت لزوم خلاصه و چکیده برداری کند.
4. مباحثه: مباحثه، یکی از مراحل مهم و اساسی در یادگیری درس است. البته این مرحله
بیشتر در حوزه های علمیه اجرا می شود. اما چه خوب است دانش آموزان و دانشجویان نیز
مباحثه را جدی بگیرند، زیرا مباحثه یادگیری را تقویت می کند به طوری که درس مطالعه
شده برای علم آموز کاملاً حلاجی می شود و به صورت ملکه درمی آید.
راه های ترغیب و تشویق به علم آموزی
از جمله مسائل مهمی که مراکز آموزشی و خانواده ها با آن روبرو هستند، چگونگی تشویق
فرزندان به علم آموزی و مطالعه است.
اولین نکته ای که نباید فراموش شود، ایجاد علاقه و میل به سوی کتاب است. در سنین
کودکی که غالب رفتارهای کودک تقلیدی است، اهل مطالعه بودن والدین نقش بسزایی در
تشویق و ترغیب کودکان به مطالعه دارد که ثمره آن در دوران نوجوانی و جوانی که ایام
تحصیل آنان است، ظاهر می شود.
(به طور کلی، الگوی مطالعه در خانواده، کتب و منابع قابل دسترسی برای اعضای خانواده
و دیدگاه ها و طرز تلقی اعضای خانواده در رابطه با یادگیری و آگاهی از دنیای اطراف،
در پی ریزی عادت مطالعه مؤثرند.)14
برای تشویق و ترغیب افراد به مطالعه راه هایی وجود دارد که به بعضی اشاره می کنیم.
1 . هدایت به سوی کتاب خانه: مطالعه درس در کتاب خانه به دلیل وجود فضای مطالعه که
سکوت و پرهیز از کارهای جنبی و غیرمتناسب با محیط کتاب خانه جزء ضروریات آن است،
فرزندان را به مطالعه تشویق می کند.
2. اهدای جایزه: در خانه، والدین و در مدرسه، معلمان می توانند به کمک اهدای جایزه،
دانش آموزان را تشویق به مطالعه کنند. جایزه دادن به دانش آموزی که درس را به خوبی
یاد گرفته، انگیزه مطالعه را در سایر دانش آموزان تقویت می کند. والدین نیز می
توانند از همین روش در ترغیب فرزندانشان به مطالعه استفاده کنند.
3. برگزاری مسابقات کتاب خوانی: مسابقات کتاب خوانی هم در تشویق افراد به مطالعه و
کتاب خوانی مؤثر و هم از این طریق، سطح معلومات آنان ارتقا می یابد. در آلمان هر
سال به مناسبت هفته کتاب کودکان، مسابقه کتاب خوانی در سطح ملی برگزار می شود، که
طبق آمار و ارقام تهیه شده از اینترنت، حدود 380000 نفر دانش آموز در سطوح محلی در
این مسابقات شرکت می کنند.
4. گسترش سیستم کتاب خانه ای: ساخت کتاب خانه های تخصصی، تحقیقاتی و عمومی در کشور
به طوری که افراد جامعه به راحتی دسترسی به کتاب خانه داشته باشند، در تبلیغ و
ترویج فرهنگ مطالعه بسیار مؤثر است. براساس آمار و ارقام یک سوم جمعیت کشور فنلاند
عضو کتاب خانه های عمومی هستند و به طور کلی رشد کتاب خانه های فنلاند شگفت انگیز
بوده است. هریک از 518 بخش فنلاند دارای یک کتاب خانه عمومی است. در مجموع 2600
کتاب خانه فعال هستند و 140 کتاب خانه سیار نیز در مناطق روستایی، آماده ارائه
خدمات می باشند.
علل عقب ماندگی جوانان از تحصیل (اُفت تحصیلی)
افت تحصیلی و ترک تحصیل یکی از مشکلات بزرگ مراکز آموزشی و به طور کلی جامعه ما
است.
اگر کمی دقیق تر به موضوع بنگریم، به این نتیجه می رسیم که افت تحصیلی غالباً با
دوران بلوغ نوجوان و بیدار شدن بعضی غرایز طبیعی و بحران های بلوغ هم زمان است، که
متأسفانه به دلیل ناآگاهی بعضی والدین با دوران بلوغ و پیامدهای آن، مشکلاتی را به
وجود می آورند و همین امر بر میزان افت تحصیلی فرزندان می افزاید.
ییکی دیگر از عوامل افت تحصیلی و احیاناً ترک تحصیل جوانان، انتخاب دوستان ناباب
است. اگر نوجوانان و جوانان در این زمینه آگاهی لازم را نداشته باشند و از طرفی
والدین نیز بر این کار مواظبت نکنند، ممکن است نوجوانان با افراد ناباب طرح دوستی
بریزند و در نتیجه این دوستی درس و تحصیل را رها کنند.
آیا اسلام محدودیتی در کسب علم و دانش دارد؟
پاسخ این سؤال از نوشته های قبل روشن می شود; بدین معنا که وقتی اسلام تا این حد بر
کسب علم و دانش و عالم و دانشمند اهمیت قائل است، پس به طریق اولی هیچ محدودیتی در
کسب علم قائل نیست.
شهید مطهری(ره) در تفسیر حدیث: (اطلبوا العلم ولو بالصین) می فرماید: (این حدیث می
گوید: تحصیل علم، جا و مکان معیّن ندارد، همان طور که وقت و زمان معیّن ندارد…
هرکجا که علم هست، آن جا جای تحصیل و به دست آوردن است.)15
از این حدیث می توان نتیجه گرفت که مهاجرت و مسافرت برای تحصیل علم بسیار ارزش مند
است و مرگ در این راه نیز قطعاً اجر و پاداش دارد. قرآن می فرماید: (وَمَن یَخرج
مِن بیته مهاجراً الی الله ورسوله ثم یُدرکهُ الموتُ فقد وقع اجرُه علی الله;16 و
هرکس از خانه خویش بیرون آید تا به سوی خدا و رسولش مهاجرت کند و آن گاه مرگ او را
دریابد، مزدش بر عهده خدا است.)
