اسفرزه، بزرقطونا، اسپغول
نام های دیگر: اسپرزه، اسبرزه، اسفیدش، اسفیوس، اسپغل، اسپغول، سفیدخوش،
شکم پاره، قارنی یارخ، قارنی یاروق، بذر قطور، بذر قطونا، حشیشه،
البراغیث، تبکو، برغوشی
فارسی : اسپرزه، اسفرزه عربی: بذر قطونا، حشیشه،
البراغیث، اسپغول فرانسه: Psylle انگلیسی: Psylliom نام لاتین: Plantago
pslliom، Plantago ovata…….
مشخصات
دانه
گیاهی است از خانواده بارهنگ Plantaginaceae، که گونه های مختلفی دارد.
گیاه آن یکساله علفی و کوتاه است و بلندی آن به 40 – 10 سانتی متر می رسد.
این گیاه در نواحی گسترده‌ای در شمال ایران در دشت گرگان گیلان بین منجبیل و
پاچنار در راه بین قزوین و رشت، در رودبار و بین چالوس و رشت و در لرستان،
کردستان، بختیاری، اصفهان، ایلام، پشت کوه، مهران، شوش، در فارس: تخت
جمشید و لار، در کرمان: نزدیک بم در مسجدسلیمان و بوشهر نیز دیده می شود.
در هند در پنجاب و پیشاور می‌روید.
ترکیب شیمیایی
دانه های
اسفرزه دارای 10 درصد موسیلاژ است که در اثر هیدرولیز تولید دگزیلوزان،
آرابینوز، د – گالاکتوز، د – گالاکتورونیک اسید می نماید. همچنین دارای
روغن ثابت، پروتئین و املاح معدنی می باشد. دانه های اسپرزه را در آب قرار
دهند پوسته خارجی اپیدرم متورم می شود و تولید یک لایه موسیلاژی در اطراف
هسته می نماید و از این رو آن را در درمان اسهال خونی (کمی بو داده استفاده
می‌کنند) به کار می برند.
در آمریکا از آن داروهای ملینی چون
Metamucil تهیه میگردد که ملین خوبی است دانه بسیار سختی است که تقریبا در
غالب مناطق دنیا می روید و در ردیف مفیدترین، موثرترین و بی ضررترین و در
عین حال ملایم ترین ملینهای گیاهی است که از قرنها پیش برای لینت مزاج
تجویز شده است ولی تحقیقات جدید نشان می دهد که دانه های اسپرزه برای کاهش
کلسترول و قند خون نیز موثر است.
شفابخشی با اسفرزه
در حدود 30
درصد پوشش دانه اسپرزه را یک ماده جاذب آب تشکیل می‌دهد که موسیلاژ نامیده
می شود و پس از خیس شدن و جذب آب، لعاب می‌دهد و هر دانه 10 برابر حجم خودش
متورم می‌شود و به شکل لعابی ژلاتینی درمی‌آید و این لعاب است که منشاء
شفابخشی آن در موارد اسهال و یبوست می‌باشد. پژوهشهای دانشمندان نشان
می‌دهد که یک قاشق مرباخوری تخم اسفرزه که 3 بار در روز خورده شود و هر بار
اقلا دو لیوان آب ولرم با آن نوشیده شود، اثر محسوسی در تخلیه و رفع یبوست
دارد.
طبق گزارشی اسفرزه در مورد کاهش درد و رفع خارش بیماریهای
کولون و رکتوم و قطع خونریزی بواسیر نیز مفید است. و همچنین در کاهش
کلسترول.
در مجله اتحادیه پزشکان آمریکا نقل شده که در مدت 12 هفته 5 درصد کلسترول را کاهش می دهد.
نکات احتیاط آمیز در مصرف اسفرزه
اثیر
اسفرزه به عنوان ملین و کاهنده کلسترول و احتمالا پیشگیری سرطان بیشتر
ناشی از خاصیت ورم کردن و تولید لعاب زیاد آن است که این آثار را ایجاد می
کند. پس اگر اسفرزه خورده شود و به قدر کافی آب زیاد خورده نشود، روده ها
ورم کرده و چون آب مدفوع کاملا جذب می شود برعکس، انتظار خروج مدفوع متعسر
می شود. پس فراموش نشود که با اسفرزه باید آب زیاد خورده شود.
بااینکه
یبوست ناراحتی عمومی زنان باردار است ولی مع هذا زنان باردار باید از
خوردن اسفرزه نظیر سایر ملین ها پرهیز کنند و برای رفع یبوست از سایر
خوراکی های غنی از فایبر و الیاف گیاهی مانند سبزیها، دانه‌های غلات، نان
سبوس دار و … استفاده کنند. و همچنین برای کودکان زیر 2 سال نباید داده
شود.
خوردن کوبیده شده آن سمی و خطرناک است.
از دیدگاه حکمای طب سنتی ایران
طبیعت آن سرد و تر است،
نوع سفید رنگ آن مرغوبتر و در آب ته نشین شود.
دانه های لعاب زا و خوردن لعاب آن موجب تسکین حرارت و تشنگی می باشد
و
برای تبهای گرم، غلیان خون و ناراحتی و خشونت سینه و حلق و زبان و سردرد و
زخم روده و رفع یبوست روده ها که منشاء آن علل صفراوی یا عوارض حاصله از
خوردن داروهای گرم است بسیار مفید می باشد.
در تمام موارد فوق لعاب آن به تنهایی و با مخلوط با روغن بادام شیرین خورده می شود.
در
استعمال خارجی ضماد لعاب اسفرزه مخلوط با سرکه و روغن گلسرخ برای تسکین
درد مفاصل گرم، نقرس و نرم کردن ورمهای بخصوص ورمهای پشت گوش نافع است.
و ضماد کوبیده آن با گلاب برای تسکین سردرد و یا روغن بنفشه برای تسکین سردردهای گرم و رفع خشکی دماغ و اعصاب نافع است.
و
همچنین برای رشد و نرم کردن مو و جلوگیری از دو تا شدن تارهای مو بسیار
مفید است در مورد مو باید مالیدن ضماد چند روز پی در پی تکرار شود.
اگر
12 – 10 گرم تخم اسفرزه در آب گرم خیسانده شود که لعاب آن زود خارج شود و
با شکر و با سکنجبین خورده شود برای لینت مراج بسیار مفید است و نوعی ملین
است. دم کرده آن برای تسکین درد سینه نافع است.
خواص درمانی دیگر اسفرزه
1.
آن را در آب بریزید و بگذارید بماند و دائم به جای آب خوردن از آب آن میل
کنید، اگر دائم جرعه جرعه نوشیده شود گرفتگی صدا که از گرمی و حرارت باشد
را برطرف می سازد، در موارد کاهش درد و رفع خارش و قطع خونریزی بواسیر نافع
است.
2. آن را با عناب در آب بچسبانید و آب آن را صبح ناشتا بخورید و
با آب آن بدن را هم بشویید خارش قسمتهای زنانه یا واژینال را برطرف می
سازد.
3. آب دم کرده آن را بنوشید، مدر است و برای سوزاک مفید می باشد.
4. 20 گرم در یک لیوان آب جوشانده و 4 روز تکرار شود دافع سنگ کیسه صفرا است.
5.
اگر اسفرزه را با تخم شربتی و خاکشیر (هر کدام 100 گرم) ترکیب کرده و هر
روز یک قاشق سوپخوری آن را در 2 لیوان آب حل کرده و مصرف کنیم برای رفع
خارش تن و تصفیه خون و باز شدن اشتها مفید است.
6. هر روز صبح، ظهر و شب
هر بار یک قاشق شربت خوری از آن را در یک فنجان آبجوش بریزید بعد با نبات
شیرین نموده بخورید، اسهال خونی را درمان میکند، از خونریزی زیاد و قاعدگی
جلوگیری می نماید.
7. آن را بو دهید و هر روز بخورید. اسهالهای طولانی و مزمن را درمان میکند.
8.
لعاب آن را دائم در گلو قرقره کنید و هم جرعه جرعه بخورید، گلودرد را
درمان می کند و اگر آب آن را در دهان نگه دارید برفک و سوختگی و طاول و
زخمهای دهان رادرمان می کند.
9. آن را بکوبید، بعد با سرکه خمیر نموده و هر روز صبح و شب روی محل ضماد بگذارید سالک را درمان می کند.
10. آن را با شیر مادر دختردار خمیر نموده و ضماد اندازید. خنازیر (غده‌های سخت که در گردن و زیرگلو پیدا می شود) را درمان میکند.
11. گل ختمی کوبیده را با لعاب آن مخلوط کنید و بر پیشانی بمالید. سردردی که از آفتاب باشد را تسکین می‌دهد.
تذکر مهم:
توجه
شود که در استعمال داخلی هیچگونه نباید تخم اسفرزه کوبیده شود، زیرا اگر
کوبیده شود و خورده شود خطرناک است و خوردن در حدود 40 گرم تخم اسفرزه
کوبیده شده موجب سرد شدن بدن و تخدیر و تنگی نفس و آشفتگی و سرانجام منجر
به غش و توقف نبض و پس از مدتی احتمالامنجر به مرگ می شود. لذا در این حالت
از داروهای قی آور گرم نظیر آب عسل و نمک و یا سایر داروها استفاده می
شود.
به مثل بزر قطونا دل درویشان است تا درست است صفا ورشکنی سم گردد
و در نهایت خلاصه‌ای از خواص اسپرزه به قرار زیر است:
1- نرم کننده شکم
2- ضد زخم روده و معده
3- ضد حرارت و عطش
4- ضد اسهال ساده و خونی
5- ضد خونریزی سینه
6- نشاط آور
7- ضد تب و لرز
فلوس خیارشنبر، ملین بی عارضه
خواص و کاربردهای فلوس در منابع طب سنتی ایران و گیاه درمانی نوین
خیار شنبر (فلوس)
نام علمی: cassia fistula L.
خانواده: لگومینوزها واز تیره کاسیاها
نام های دیگر: معرب از خیارچنبر فارسی است و به هندی املتاس و کرماله و کرواله و سیال لاتهی نامند.
گیاه شناسی فلوس:
فلوس درختی به ارتفاع 10-15 متر است. برگ های آن بزرگ به طول 30
سانتی متر و شامل 8-16 برگچه به رنگ سبز روشن است. گل ها به رنگ زرد شفاف و
مجتمع به صورت خوشه های آویخته می باشد. میوه آن نیام، دراز و ناشکوفا که
فلوس نامیده می شود.
عقیلی خراسانی در کتاب مخزن الادویه آن را چنین معرفی کرده است:
ثمر درختی است در بزرگی تا به قدر درخت گردکان و برگ آن کوچکتر از آن و اطراف آن تند و چوب آن خالدار و
گل آن زرد شبیه به گل یاسمین و ثمر آن دراز تا به قدر ذرعی و باریک به
سطبری ابهامی و زیاده بر آن و در جوف آن پرده های خشبی و بر آن رطوبت سیاه
چسبنده منجمد که آن را عسل خیارشنبر نامند و پرده ها را فلوس آن و در بین
هر پرده تخمی اندك پهن صنوبری شکل سفید مایل به زردی و مستعمل عسل آن است و
آن شیرین طعم بدمزه اندك بدبو است
بهترین آن سیاه براق رقیق القشر رسیده، قوی بسیار، عسل شیرین و کم بوی آن است.
باید که در هنگام احتیاج قلم آن را اندك با آتش گرم کرده شکسته عسل آن را
از آن جدا نمایند و با روغن بادام چرب کرده استعمال کنند به هر نحو که
خواهند زیرا که اگر پیشتر اخذ نمایند قوت آن ضعیف می گردد.
تمام قسمت هاي گیاه مصرف درمانی دارد؛ ولی مهم ترین و شناخته شده ترین قسمت گیاه میوه آن است.
مزاج (طبیعت) فلوس:
مزاج فلوس در منابع طب سنتی ایران اول گرم و تر بیان شده است. در برخی منابع معتدل در گرمی و تری عنوان شده است.
افعال و خواص فلوس در منابع طب سنتی ایران:
ملین سینه
ملین شکم (طبع)
مسکن حدت (گرمی) خون
منقی (پاک کننده) عصب
تحلیل برنده ورم های گرم (اورام حاره) دهان و حلق و احشا
مسهل موافق (به رفق) و بی مضرت است و حتی برای زنان حامله و اطفال مناسب و مجوز است
اسهال آن به واسطه قدرت جذب و لزوجتی است که دارد و با ادویه مناسبه هر خلطی مسهل آن خلط است ولیکن عملکرد آن به کندی است.
با تمر هندی مسهل صفرای سوخته است.
با تربد مسهل بلغم است.
همراه با بسفایج و آب برگ کاسنی و آب برگ بید و آب شاهتره مسهل سودا است.
با مواد لعابیت دار مانند لعاب ریشه خطمی و به دانه و بزرقطونا و روغن
بادام جهت تفتیح انسداد روده ها و دل پیچه (زحیر و مغص) مناسب است.
همراه با ادویه مناسبه و آب برگ کاسنی و عنب الثعلب و کشوث جهت گشایش سدد جگر و درد آن و یرقان و رفع تبهای حاره مفید است.
غرغره فلوس همراه با آب گشنیز تازه رادع خناق سخت و محلل آناست.
همچنین همراه با شیر بز و با آب انجیر و شیر بازکننده و محلل آن در انتها
طلای آن جهت درد مفاصل و نقرس و تلیین اورام و همه صلابات حاره خصوص با آب برگ عنب الثعلب نافع است.
مضرات فلوس از دیدگاه طب سنتی ایران:
مصرف بیش از حد و نادرست آن مضر معده و ایجاد کننده حالت تهوع است.
مصلح فلوس:
مصطکی و انیسون
موجب مغص و خراشیدگی (سحج) روده ها به سبب چسبیدن آن به روده ها است
مصلح و مانع چسبیدن آن:
روغن بادام است که با آن چرب کرده و یا بر آن چکانیده بنوشند.
مقدار مصرف فلوس:
در منابع طب سنتی از پنج مثقال تا بیست مثقال.
جایگزین فلوس:
سه برابر آن مویز بی دانه با اندك تربد
و نیم وزن آن ترنجبین است
و گویند جوشانیدن عسل آن باعث رفع قوت آن و شدت التزاق آن به روده می شود
استعمال تازه آن که یک سال بر آن نگذشته باشد موجب ادرار خونی (بول الدم) است
گل آن نیز ملین طبع است چنانچه با آب جوش طبخ نمایند و با روغن بخورند
مربای گل آن که مانند مربای گل بنفشه و گل سرخ ترتیب دهند یعنی گل انگبین آن نیز ملین است.
برگ نورسته آن نیز ملین است.
همچنین خام نارس ثمر آن که ورق کرده پخته با روغن اندك بریان نموده به
مقدار ده مثقال تا بیست مثقال آن را بخورند و دانه آن از پنج عدد تا هفت
عدد که کوبیده باشند قی آور قوی است.
خوردن پوست سیاه کوبیده آن با زعفران و شکر و گلاب جهت عسر ولادت و اخراج مشیمه مجرب دانسته اند و ضماد آن رافع قوبا است
مواد مؤثره فلوس:
بررسی های فیتوشیمیایی نشان دادند که برگ ها، گل ها، دانه، پوست و
میوه گونه گیاه فلوس داراي استرول ها، کرومون ها، فلاوونوئیدها،
آنتراکوئینون ها، دیترپنوییدها، تری ترپنوییدها، کاتچین، فورفورال، کرومون،
کریزوفانول، کریزوفانین می باشد همچنین حاوي کلسیم، سدیم، آهن و منگنز،
اسیدآسپارتیک، اسید گلوتامیک و لیزین و دیگر اسیدهای آمین هی دروکربن های
با زنجیره بلند، قند، تری گلیسریدها می باشد. همچنین می تواند منبع مهم
انرژی و غذایی برای انسان باشد.
مطالعات و تحقیقات انجام شده بر فلوس:
در یک مطالعه نشان داده شده عصاره اتانولی فلوس موجب تضعیف سیستم اعصاب مرکزی و دارای اثرات ضددردی و آرامبخشی می باشد.
قسمت هایی مصرفی گیاه در طب سنتی همان سپتاها می باشد که به صور مختلف
جوشانده ، دم کرده ، محلول ، ضماد و غیر ه مورد استفاده قرار می گیرد و از
مغز آن عصاره آبی نیز تهیه می شود
در مطالعه ای که به منظور تعيين اثر عصاره آبي ميوه گياه فلوس بر دوره خواب
و سطح اضطراب موش کوچک آزمايشگاهي انجام گرديد نتایج نشان داده است عصاره
آبي ميوه گياه فلوس باعث افزايش دوره خواب و کاهش سطح اضطراب در موش مي
شود.
در مطالعه ای اثرات میوه گیاه فلوس بر روی پروماستگوت یکی از عوامل
لیشمانیوز در محیط کشت انجام شده است . برای انجام این پژوهش میوه گیاه
فلوس از بازار تهیه و پس از تهیه پودر آن ، عصاره گیاه فوق با غلظتهای
مختلف تهیه و بر روی محیط کشت پروماستیگوت اضافه گردیده و اثرات آن بررسی
گردید
با انجام این پژوهش مشخص گردید عصاره میوه گیاه فلوس بر روی پروماستیگوت در
محیط کشت مؤثر است و موجب توقف رشد این عامل لیشمانیوز می شود.
