مبانی قرآنی اقتصاد مقاومتی
قتصاد مقاومتی اصطلاحی است که رهبر معظم
انقلاب در برابر جنگ اقتصادی دشمنان مطرح کرده و خود به بیان بسیاری از
مبانی و راهکارهای آن اشاره نموده است. در مطلب حاضر مبانی و اصول و قواعد
اقتصاد مقاومتی از دیدگاه قرآن و به عبارتی نگرش اسلام به چنین اقتصادی
تبیین شده است.
نگاه قرآن به اقتصاد
اقتصاد از نظر آموزه‌های قرآنی قوام جامعه است؛ به این معنا که جامعه بشری
با اقتصاد، برپا می‌ایستد؛ زیرا آنچه که مردمان را حتی در نهاد کوچکی چون
خانواده دور هم‌گرد می‌آورد پاسخگویی به نیازهای آرامشی و آسایشی یعنی روحی
و جسمی بشر است؛ چرا که انسان سعادت را در این دو اصل جست‌وجو و معنا
می‌کند.
خداوند درباره نقش اقتصاد در جامعه بشری می‌فرماید: و لا توتوا السفهاء
اموالکم التی جعل الله لکم قیاما؛ اموال خود را – که خداوند آن را وسیه
قوام زندگی شما قرار داده – به سفیهان و بی‌خردان مدهید. (نساء، آیه ۵)
در این آیه خداوند اموال یعنی امر اقتصادی را به عنوان عامل قیام جامعه
دانست است. پس نقشی که اقتصاد در جامعه ایفا می‌کند همانند ستون میانی خیمه
است که خیمه را بر پا نگه می‌دارد و به آن معنا و مفهوم می‌بخشد؛ اگر
اقتصاد جامعه از میان برود یا سست و ضعیف شود به همان میزان جامعه آسیب
می‌بیند.
از این آیه و آیات دیگر قرآنی میتوان اهمیت اقتصاد را در زندگی بشر و نیز
برپایی جامعه به دست آورد. البته خداوند در آیاتی چون ۸۵ سوره اعراف و ۸۴
تا ۸۶ سوره هود تامین سعادت واقعی انسان را در سایه یکتاپرستی، سلامت امور
اقتصادی و پرهیز از فسادانگیزی دانسته و در آیات ۳ و ۴۱ و ۴۳ و ۸۳ و ۱۷۷ و
۲۷۷ سوره بقره و ۳۹ سوره نساء و ۲ و ۳ سوره انفال و آیات دیگر، امور
اقتصادی و معیشتی مردم را دارای جایگاهی مهم در حد مسائل اعتقادی و عبادی
قرار داده است.
از نظر قرآن اقتصاد تنها در حوزه امور مادی انسان و جامعه نقش ندارد، بلکه
نقشی فراتر از آن میتوان برای اقتصاد تعریف کرد. از همین رو خداوند بر نقش
بهره‌مندی‌های اقتصادی در امور معنوی و معنویت تاکید می‌کند. (توبه، آیه
۷۵؛ صف، آیات ۱۰ تا ۱۲)
ماهیت اقتصاد مقاومتی
اصطلاح اقتصاد مقاومتی در برابر وضعیت جنگی تعریف شده است؛ یعنی زمانی که
دشمنان از همه حربه‌ها برای به زانو در آوردن جامعه اسلامی بهره می‌گیرند و
با تحریم اقتصادی و مانند آن می‌کوشند تا جامعه را تضعیف کرده و آن را
شکست دهند. در حقیقت اقتصاد مقاومتی به اقتصادی گفته می‌شود که برای شرایط
سخت جنگی و هجوم دشمنان به جامعه اسلامی سامان می‌یابد؛ اما گر به دقت در
مسئله اقتصادی و نقش کلیدی آن در جامعه توجه شود، روشن می‌شود که هر جامعه
ای باید شرایط اقتصاد مقاومتی را در برنامه داشته باشد؛ زیرا همان طوری که
قوام جامعه به اقتصاد است، اقتصادی نیز می‌تواند پایدار و شکوفا و پویا
باشد که از عنصر اقتصاد مقاومتی برخوردار باشد و تحت‌تاثیر شرایط سخت طبیعی
و یا غیرطبیعی چون جنگ و تحریم و مانند آنها بتواند هم چنان برقرار باشد و
نقش قوام‌بخشی خود را ایفا کند.
به بیانی دیگر، بر اساس آموزه‌های قرآنی، اقتصاد جامعه باید بر عنصر اقتصاد
مقاومتی شکل گیرد تا هم از نظر درونی قوام‌بخش باشد و هم از نظر بیرونی
بتواند در برابر فشارهای گوناگونی چون خشکسالی، زلزله، جنگ و تحریم مقاومت
داشته باشد.
آیات قرآن از انسان‌ها می‌خواهد تا مسئولیت خویش را به عنوان خلیفه الهی در
زمین با آبادانی زمین که همان فعالیت‌های اقتصادی است (هود، آیه ۶۱) به
درستی انجام دهند؛ زیرا با این روش است که انسان می‌تواند به کمال خویش دست
یابد و به عنوان انسان کامل به بهشت برین درآید و همان‌طوری که ایمان به
عنوان عمل صالح در آموزه‌های قرآنی عامل ورود به بهشت معرفی شده، اعمال
اقتصادی چون انفاق، احسان مالی، اکرام مالی، اطعام، صدقه، قرض‌الحسنه و
مانند آنها به عنوان عمل صالح عامل اصلی ورود به بهشت دانسته شده است؛ در
حقیقت دو بال پرواز بشر، عمل صالح ایمانی و عمل صالح در قالب عبادی و
اقتصادی است که انسان را به سعادت ابدی می‌رساند. (فاطر، آیه ۱۰)
ضرورت اقتصاد مقاومتی
بر اساس آیات قرآنی داشتن اقتصاد مقاومتی همانند اقتصاد قوام‌بخش، ضروری و
لازم جامعه اسلامی است. جامعه اسلامی نه تنها باید دارای اقتصادی سالم و
شکوفا و قوام‌بخش باشد، بلکه باید دارای اقتصاد مقاومتی باشد که آن را از
دشمنان حفظ کرده و اجازه ندهد تا جامعه در برابر دشمنان خوار شود.
قرآن بر ضرورت اقتصاد مقاومتی به اشکال گوناگون تاکید کرده است. از جمله
مهم‌ترین آیاتی که می‌تواند این وجوب و ضرورت را بیان کند، آیه ۲۸ سوره
توبه است. خداوند در این آیه نه تنها نیازمندی اقتصادی جامعه اسلامی را
عامل وابستگی جامعه و ذلت و خواری آن می‌داند بلکه قطع وابستگی اقتصادی به
بیگانگان را مورد تشویق قرار داده و نسبت به کسانی که نگران اختلال نظام
اقتصادی خود پس از قطع رابطه با مشرکان و دشمنان هستند، یادآور می‌شود که
چنین امری نه‌تنها اختلالی بوجود نمی‌آورد بلکه باعث رونق اقتصادی و
شکوفایی آن شده و رشد و پیشرفت اقتصاد ملی را سبب خواهد شد. خداوند
می‌فرماید: یا ایها الذین آمنوا انما المشرکون نجس فلا یقربوا المسجد
الحرام بعد عامهم هذا و ان خفتم عیله فسوف یغنیکم الله من فضله ان‌شاء
ان‌الله علیم حکیم؛ ای کسانی که ایمان آورده‌اید، حقیقت این است که مشرکان
ناپاکند، پس نباید از سال آینده به مسجد‌الحرام نزدیک شوند، و اگر در این
قطع رابطه از فقر بیمناکید، به زودی خدا – اگر بخواهد- شما را با فضل خویش
بی‌نیاز می‌گرداند، که خدا، دانای حکیم است.
وقتی به این آیه نگاه می شود نگرانی برخی از دولتمردان امروز معنای جالبی
می یابد. در حقیقت برخی از دولتمردان امروز نگران آن هستند که عدم آمد و شد
غربی‌ها که دشمنان قسم‌خورده کشور هستند، می‌تواند موجب فقر اقتصادی جامعه
اسلامی شده و مردم از نظر اقتصادی با مشکل مواجه شوند. در حالی که آیه
می‌فرماید پیش از آنکه دشمنان شما تهدید به تحریم کنند یا شما را تحریم
نمایند شما پیشگام شوید و آنان را تحریم کنید تا با خوداتکایی و توکل به
خداوند از فضل الهی بهره‌مند شوید. بی‌گمان خداوند به همه ریز و درشت زندگی
شما عالم است و حکیمانه و خردمندانه حکم می‌کند و به شما دستور می‌دهد و
این‌گونه، هدف‌های متعالی شما که همان غنای اقتصادی و استقلال است فراهم
می‌آید.
اصول اثباتی اقتصاد مقاومتی
برای اقتصاد مقاومتی که بتواند دو کارکرد قوام بخشی برای جامعه و مقاومت
در برابر شرایط سخت طبیعی و غیرطبیعی چون جنگ و تحریم‌های اقتصادی داشته
باشد، باید اصولی را مراعات کرد که شامل اصول اثباتی و اصول منفی است. مراد
از اصول اثباتی اصولی است که به ما می‌آموزد چگونه عمل کنیم تا به اقتصاد
قوامی و مقاومت دست یابیم؛ اصول منفی یعنی اصولی که باید در حوزه
آسیب‌شناسی به آن توجه داشت و اجازه نداد تا در جامعه و اقتصاد رخنه کند.
البته اصول اقتصادی که باید به آنها توجه داشت تنها در یک مرتبه از عمل
اقتصادی نیست، بلکه همه ابعاد و مراتب و مراحل اقتصادی را دربرمی‌گیرد؛ به
این معنا که از پیش از تولید تا پس از مصرف را شامل می‌شود. پس اگر عمل
اقتصادی شامل تولید و توزیع و مصرف باشد، نه تنها به بخش تولید که عمل صرف
اقتصادی است بنده نمی‌شود بلکه فراتر از تولید به مسایل پیش از تولید یعنی
منابع و ثروت و پس از مصرف یعنی مسایل پسمانده‌ها نیز توجه می‌شود.
مهم‌ترین اصولی که باید در حوزه اثباتی به آنها اشاره کرد اصول زیر است:
۱- توزیع عادلانه ثروت: یکی از مهم‌ترین اصول اقتصاد مقاومتی، توزیع
عادلانه ثروت جامعه است. هر جامعه‌ای دارای ثروت‌های خدادادی از زمین، آب،
خاک، جنگل، گیاهان، جانوران، معادن و کانی‌ها و مانند آنهاست که بشر در
تولید آنها نقشی نداشته است. اینها ثروت‌های خدادادی و نعمت‌های الهی است
که همگان در آن سهیمند و هیچ تفاوتی میان کسی با کسی نیست. از همین رو در
حوزه انفال، همگان از حقوق برابر برخوردارهستند و کسی نمی‌تواند آن را به
نفع خود یا گروه و جناح و حزبی مصادره کند. خداوند در آیات قرآن یکی از
مهم‌ترین مسئولیت‌های رهبران جامعه را توزیع عادلانه ثروت های خدادادی
معرفی کرده است. (انفال، آیه ۱؛ حشر، آیه ۷) البته انفال می‌تواند شامل
بخشی دیگر از ثروت‌ها مانند ثروت و اموال تولید انسانی نیز باشد که به هر
طریقی در اختیار جامعه قرار گرفته است. در این گونه اموال همگان برابرند و
هیچ کس حق اولویتی ندارد. بنابراین، بر دولت و رهبران جامعه است تا منابع
ملی چون نفت و گاز و یا ثروت به دست آمده از آنها را به طور مساوی در
اختیار جامعه قرار دهند. در این صورت است که اقتصادی مقاومتی می‌تواند شکل
گیرد، زیرا همه جامعه در عمل اقتصادی مشارکت فعال خواهند داشت.
۲- کار اقتصادی و ارزش افزوده: البته ثروت به تنهایی نمی‌تواند تولید ثروت
کند مگر آنکه عمل اقتصادی در کنار آن باشد. از همین رو در آموزه‌های قرآنی
بر عنصر کار تاکید شده است. از نظر قرآن اصولا انسان یکی از مهم‌ترین
مسئولیت‌ها و تکالیفی که به عنوان انسان برعهده دارد، کارکردن است. آیات
بسیاری بر نقش کلیدی کار در تولید ثروت و کسب نعمت و افزایش قدرت اقتصادی
بشر تاکید دارد. خداوند در آیات قرآنی بیان می‌کند که هر آنچه که نیاز بشر
برای فعالیت اقتصادی است در اختیار بشر قرار داده شده است. این انسان است
که باید با کار و فعالیت اقتصادی آن منابع را برای بهره‌گیری بهتر و
آسان‌تر تغییر دهد. (هود، آیه ۶۱؛ نحل، آیه ۱۴: اسراء، آیات ۱۲ و ۶۶؛ قصص،
آیه ۷۳؛ روم آیه ۴۶؛ جاثیه، آیه ۱۲؛ جمعه، آیه ۱۰؛ ملک، آیه ۱۵)
بنابراین، آنچه در اقتصاد مقاومتی به عنوان یک اصل باید مورد توجه قرار
گیرد، کار و عمل اقتصادی است تا آن ثروت و منابع خدادادی به یک کالا تبدل
شود که ارزش افزوده آن بیشتر از پیش باشد. بنابراین، خام‌فروشی نفت یا
معادن و کانی‌های دیگر، نمی‌تواند یک عمل اقتصادی در چارچوب اقتصاد مقاومتی
باشد، بلکه باید با تغییراتی که بشر در آن انجام می‌دهد و با کار و عمل
اقتصادی، آن را تبدیل به کالایی بهتر و گران‌تر کند و این‌گونه بر ثروت
جامعه بیفزاید.
۳- عدالت خدماتی در توزیع: پس از آنکه ثروت خدادادی با کار اقتصادی به
کالایی با ارزش افزوده تبدیل شد، باید در توزیع و در مرحله خدمات نیز عدالت
رعایت شود. بر همین اساس اموری چون مراعات در توزین بسیار مورد تاکید قرار
می‌گیرد؛ زیرا مراعات وزن و پیمانه در هنگام خرید و فروش که یک عمل خدماتی
در حوزه اقتصاد است می‌تواند عدالت را تامین کند و جلوی ظلم و ستم را
بگیرد. (انعام، آیه ۱۵۲؛ رحمان، آیه ۹؛ حدید، آیه ۲۵)
از نظر آموزه‌های قرآنی اگر عدالت توزیعی در هنگام خدمات مراعات نشود،
اقتصاد از درون دچار فروپاشی می‌شود و جامعه در نهایت دچار رکود اقتصادی و
تورم و مانند آن می‌شود و زمینه رشد و شکوفایی آن سلب شده و دیگر نمی‌تواند
اقتصاد قوام‌بخشی داشته باشد چه رسد که بتواند در برابر مشکلاتی چون جنگ و
تحریم‌های اقتصادی مقاومت کند و جلو حملات اقتصادی دشمن را بگیرد.
۴- گردش آزاد ثروت: از دیگر اصول اقتصاد قوام بخش و مقاوم، گردش آزاد ثروت
است. در حقیقت ثروتی که در اختیار جامعه است باید به گونه‌ای باشد که در
اختیار همه جامعه قرار گیرد و همواره در جریان و گردش باشد؛ گردش ثروت از
نوع انفالی و یا ارزش افزوده‌ای که پس از کار اقتصادی به دست می‌آید،
می‌تواند شادابی اقتصادی را به دنبال داشته باشد؛ زیرا همگان احساس نقش
کرده و خود را مسئول در برابر اقتصاد دانسته و برای افزایش آن تلاش و کار
می‌کنند. (توبه، آیه ۳۴؛ حشر، آیه ۷)
۵- خود اتکایی: از اصول دیگر اقتصاد مقاومتی، خوداتکایی است. جامعه باید به
داشته‌های خود اتکا کند؛ زیرا هر جامعه‌ای در هر منطقه جغرافیایی که شکل
گیرد، دارای منابعی است که می‌تواند به آن بسنده کرده و به شکوفایی برسد؛
در حقیقت خداوند زمین را به‌گونه‌ای قرار داده که انسان بتواند به سادگی
نیازهای اقتصادی خود را برآورده سازد. خودکفایی اقتصادی با خود اتکایی شکل
می‌گیرد. البته ممکن است که جامعه از برخی از نعمت‌ها محروم باشد، ولی آنچه
که نیاز ابتدایی بشر است در هر منطقه تأمین می‌شود. وقتی اقتصاد به
خودکفایی برسد آن زمان دیگر تحت تأثیر فشارهای اقتصادی شکست نمی‌خورد و
می‌تواند دوام بیابد و حتی در فرآیندی به نیازهای خود پاسخی درخور دهد و
اقتصاد خود را بازسازی کند و به شکلی بهبود بخشد.
۶- قناعت: بر پایه اصل پیشین باید به اصل قناعت نیز توجه داد. اصولاً قناعت
به معنای بسنده کردن به داشته‌های خود است. اگر جامعه به داشته‌های خود
بسنده کند می‌تواند بی‌هیچ ترسی اقتصاد خود را حفظ کرده و مقاوم سازد.
۷- مصرف بهینه: مصرف بهینه از دیگر اصول اقتصاد مقاومتی است. اینکه چنان
مصرف کند که نیازها را به درستی برآورده کرده و ثروت و کالا را حفظ کند. در
آیات قرآنی به این اصول اخیر در چارچوب پرهیز از تبذیر و اسراف اشاره شده
است. (انعام، آیه۱۴۱؛ اعراف، آیه۳۱؛ اسراء؛ آیه۲۶؛ فرقان، آیه۶۷)
۸- بازآفرینی و بازیافت کالا و ثروت: در آیات قرآن بیان شده که انسان باید
در آبادانی زمین بکوشد و با کار و عمل، تولیداتی داشته و بر ثروت خود و
جامعه بیفزاید و بخشی را انفاق کند. این آبادانی شامل تغییر در خلقت برخی
از امور نیز می‌شود؛ زیرا با تغییر است که میتوان آن را برای استفاده یا
استفاده بهتر به کار گرفت. پس از استفاده نیز می‌بایست به‌گونه‌ای عمل کرد
که نه‌تنها آسیبی به محیط زیست آبی و خاکی وارد نشود، بلکه قابل بازیافت
بوده و در اشکال دیگر مورد بهره‌گیری قرار گیرد تا نه تنها ثروت از دست
نرود، بلکه به شکلی دیگر در چرخه اقتصادی باقی بماند.
اصول منفی یا آسیب‌های اقتصاد مقاومتی
شناخت آسیب‌ها و موانع اقتصاد مقاومتی و دفع و رفع موانع را میتوان از
اصول منفی آن برشمرد. قرآن به این بخش در حوزه‌های پیش از تولید، تولید،
توزیع و مصرف و پس از مصرف نیز توجه کرده است. از جمله اصولی که در این بخش
مطرح است میتوان به مواردی چون مخالفت با انواع رباخواری، تکاثر و
کنزاندوزی، عدم گردش جریان سالم ثروت، ویژه‌خواهی، انحصارطلبی و رانت‌خواری
مانند آنها که مخالف با اصل عدالت است و نیز اصولی مانند عدم جواز
زیاده‌روی در مصرف، حرمت اسراف و تبذیر و افراط امور اقتصادی اشاره کرد.
هرچند که بخش آسیب‌شناسی، متأخر از اصول اثباتی آن بیان می‌شود ولی باید
گفت که این اصول می‌بایست در اولویت قرار گیرد؛ چراکه در هر حرکت و عمل
اثباتی نخست باید موانع برداشته شود و پس از رفع موانع یا دفع موانع
احتمالی، اقدام به عمل کرد. به تعبیر مولانا جلال‌الدین مولوی: اول ای جان
دفع شر موش کن/ وانگهان در جمع گندم کوش کن.
مهم‌ترین اصول در بخش آسیب‌های اقتصاد مقاومتی عبارتند از:
۱- ممنوعیت انحصار ثروت ملی: جنانکه گفته شد ثروت ملی باید یکسان در اختیار
جامعه قرار گیرد. پس انحصار ثروت ملی در دست گروه و یا جناح یا افرادی
خلاف اقتصاد قوام‌بخش و اقتصاد مقاومتی است؛ زیرا انحصار نه‌تنها خلاف اصل
عدالت است، بلکه موجب می‌شود تا مشارکت مردمی در اقتصاد کاهش یافته و منابع
اقتصادی در دست گروهی قرار گیرد که فرصت کار و عمل را از دیگران می‌گیرند و
فساد و تباهی اقتصادی چون کنز، اتراف، تکاثر، رباخواری و مانند آنها را
موجب می‌شوند. (توبه، آیه۳۴؛ حشر، آیه۷؛ حدید، آیه۲۵؛ و نیز شرح
نهج‌البلاغه لابن أبی‌الحدید: ج۲۰ ص۳۴۵ ح۹۶۱٫)
۲- ممنوعیت ویژه‌خواهی: رانت‌خواری و ویژه‌خواهی یعنی بهره‌مندی از شرایط خاص نیز خلاف اصل عدالت و ممنوعیت انحصار است. (همان)
۳- رباخواری: از دیگر موانع رشد اقتصادی رباخواری است. نظام اقتصادی چه
بانکی و چه غیر بانکی آن اگر مبتلا به رباخواری شود، اقتصاد از حالت رشد و
شکوفایی به اقتصاد بیمار تبدیل می‌شود که نه‌تنها قوام نخواهد یافت بلکه از
درون فرو می‌پاشد؛ زیرا هیچ عمل اقتصادی واقعی انجام نمی‌گیرد و ثروت از
گردش سالم تولید خارج شده و به سمت خدماتی ویرانگر و واسطه‌گری می‌رود که
اقتصاد را می‌پوساند و به فرسایش می‌برد. این‌گونه است که دیگر سخن گفتن از
اقتصاد مقاومتی که بتواند در برابر دشمنان و وضعیت بحران مقاوم باشد
بیهوده است. (بقره، آیات ۲۷۵ و ۲۷۶؛ ۲۷۸ و ۲۷۹)
۴- انباشت ثروت: از دیگر عوامل منفی در اقتصاد، کنز آن به شکل سکه و
ذخیره‌سازی و خارج کردن از گردش است. چنین عملی موجب می‌شود تا ثروتی برای
تولید در اختیار مدیریت و نیروی کار قرار نگیرد. آیات قرآن یکی از مهم‌ترین
عوامل در بحران اقتصادی را کنزاندوزی مطرح می‌کند و آن را امری نادرست و
حرام برمی‌شمارد. پس همان‌طوری که ثروت عمومی و انفال باید در اختیار کار و
اقتصاد تولیدی قرار گیرد باید جلوی انباشت ثروت و کنز کردن آن را گرفت و
نگذاشت تا به شکل سکه از دور عمل اقتصادی خارج شود و در گوشه‌های
گاوصندوق‌ها و مانند آن خاک بخورد بی آنکه تأثیری در شکوفایی و تولید
اقتصادی داشته باشد. (توبه، آیه۳۴؛ حشر، آیه۷)
۵- اسراف: از دیگر موانع اقتصاد مقاومتی اسراف است که مصرف بی‌اندازه و
بی‌فایده ثروت و کالا و خدماتی است که در اختیار جامعه است و می‌بایست در
شکوفایی و تولید به کار گرفته شود ولی با مصرفی اسرافی و افراطی تباه
می‌شود. (انعام، آیه۱۴۱؛ اعراف، آیه۳۱)
۶- تبذیر: تبذیر به معنای ریخت و پاش نیز یکی دیگر از مشکلاتی است که باید
از جامعه حذف شود تا اقتصاد مقاومتی شکل گیرد. تبذیر می‌تواند به حوزه
پسماندها و بازیافت‌ها نیز ارتباط پیدا کند؛ زیرا تا زمانی که یک کالا
می‌تواند به شکلی دیگر بازیافت و مورد استفاده قرار گیرد نمی‌بایست دور
ریخته شود. (اسراء، آیه۲۶)
هفتاد اثر صبر در زندگی
سم الله الرحمن الرحیم
اگر بخواهیم صبر پیشه کنیم و در طاعت خدا،
اجتناب از معصیت خدا و موفقیت در آزمون های الهی سر بلند بیرون آییم ،
بهتر است که نقش صبر را در زندگی بشناسیم؛ زیرا دانستن و شناخت آثار و
برکات هر چیزی مهم ترین انگیزه و علت در هر کاری است؛ به این معنا که شناخت
علت غایی در کنار عزم مهم ترین عامل در سعی و تلاش انسان است؛ زیرا شوق
تحصیل و به دست آوردن، آن غایت است که انسان را به حرکت در می آورد و
مقتضیات رسیدن فراهم و موانع نرسیدن را از سر راه بر می دارد. دانستن آثار
صبر موجب می شود تا انسان با انگیزه در تحقق آن در خود به عنوان یک فضلیت
تلاش کند. از این رو نویسنده با مراجعه به آموزه های قرآنی بر آن شد تا
آثار صبر را شناسایی و بیان کند. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.
صبر، تاب آوری در برابر مصیبت ها
انسان در برابر مصیبت های زندگی می تواند
دو شیوه متفاوت را در پیش گیرد: ۱٫ صبر کرده و با آن به شکلی کنار آید که
بتواند از آن مصیبت بهره گیرد یا به آسانی بگذرد بی آن که در راه رسیدن به
هدف اصلی مانعی شود؛ ۲٫ فزع و بی تابی کند و واکنش های عصبی و هیجانی از
خود بروز دهد و نومید شود. حزن و اندوه از دست دادن او را چنان در بر گیرد
که از هر گونه حرکت و اقدامی برای جبران یا بهبود یا تغییر اوضاع دست
بردارد.
بی گمان راه و روش نخست بهتر است؛ زیرا تا
زمانی که مرگ نرسیده هر چیزی قابل جبران است و بر اساس آموزه های قرآنی می
توان با توبه و استغفار استدراک کرد و وضعیت را به شکلی مطلوب در آورد؛ هر
چند که ممکن است از برخی جزئیات محروم شود اما در کلیت موفقیت را برای
خودش رقم می زند؛ اما بی تابی و فزع به معنای پذیرش شکست به شکل غیر قابل
استدراک و جبران است به طوری که شخص را از همه چیز محروم می کند و افزون بر
مصیبت، مصیبت دیگری را خود رقم می زند که سنگین تر و سخت تر از مصیبت
پیشین است.
بر اساس آموزه های قرآنی نه تنها انسان
باید در برابر سه نوع از مصیبت های گوناگون صبر کند، بلکه حلم ورزد و شکل
کمالی صبر را به نمایش گذارد؛ زیرا انسان هماره با یکی از سه نوع مصیبت
مواجه است: ۱٫ مصیبت تکالیف شرعی و واجبات الهی که می بایست برای دست یابی
به رشد و کمالات آن ها را انجام دهد و همه شرایط تحقق و موانع پیش روی
تکالیف و انجام آن را بردارد که گاه نیازمند ایثار و انفاق مالی و جانی و
عرضی است. به عنوان نمونه جهاد نظامی و روزه نیازمند ایثار جان و مال و
اسارت و ذلت خویشان و مانند آن است؛ ۲٫ مصیبت ترک معصیت که خود یکی از
دشوارترین مصیبت هاست؛ زیرا بیش تر موارد ترک و اجتناب ناظر به اموری چون
ترک شهوت و غضب است که بسیار سخت و دشوار است؛ زیرا هواهای نفسانی و خواسته
های درونی دوست ندارد که شهوت های غذایی و جنسی و اعتباری چون مقام و منصب
و پول و ثروت و قدرت را کنار بگذاریم و به عنوان محرمات آن ها را انجام
ندهیم. بگذریم از دشمن درونی که ابلیس و شیاطین پیروش هستند و همیشه با
وسوسه بر آن هستند که انسان شهوتی را انجام دهد که مطابق طبع، غریزه،
خواسته نفسانی و هواهای آن است. بنابراین، ترک و اجتناب از محرمات خود
مصیبتی است که بسیار سخت می توان آن را تحمل کرد؛ ۳٫ مصیبت آزمون های الهی
که خود در دو شکل شر و خیر بروز می کند و انسان را به اشکال گوناگون به
بازی می گیرد تا سیه روی شود هر که در او غش باشد و تنها اهل خلوص سربلند
از این آزمون الهی بیرون آیند.
پیامبر گرامی اسلام(ص) بر اساس آموزه های
قرآنی به این سه نوع از صبر اشاره داشته و می فرماید: اَلصَّبرُ ثَلاثَهٌ:
صَبرٌ عِندَ المُصیبَهِ، وَ صَبرٌ عَلَى الطّاعَهِ وَ صَبرٌ عَنِ
المَعصیَهِ؛ صبر سه نوع است: صبر در هنگام مصیبت، صبر بر طاعت و صبر بر ترک
گناه.(کافى، ج۲، ص۹۱، ح۱۵)
صابر با تاب آوری و بی تابی نکردن در
برابر این امور سه گانه نشان می دهد که اهل صبر است. نشانه های وجودی صبر
در انسان نیز این است که پیامبر(ص) می فرماید: عَلامَهُ الصّابِرِ فى
ثَلاثٍ: أوَّلُها أن لا یَکسِلَ، وَالثّانیَهُ أن لا یَضجَرَ،
وَالثّالِثَهُ أن لا یَشکُوَ مِن رَبِّهِ تَعالى؛ لأِنَّهُ إذا کَسِلَ
فَقَد ضَیَّعَ الحَقَّ، وَ إذا ضَجِرَ لَم یُؤَدِّ الشُّکرَ، وَإذا شَکا
مِن رَبِّهِ عَزَّوَجَلَّ فَقَد عَصاهُ؛ صبور سه نشانه دارد : اول آن که
سستى نمى کند ، دوم آن که افسرده و دلتنگ نمى شود و سوم آن که از پروردگار
خود شِکوه نمى کند ؛ زیرا اگر سستى کند، حق را ضایع کرده، و اگر افسرده و
دلتنگ باشد شکر نمى گذارد و اگر از پروردگارش شکوه کند او را معصیت کرده
است .( علل الشرایع، ج۲، ص۴۹۸، ح۱)
امیرمومنان علی(ع) نیز می فرماید:
اَلصَّبرُ اَن یَحتَمِلَ الرَّجُلُ ما یَنوبُهُ وَ یَکظِمَ ما یُغضِبُهُ؛
صبر آن است که انسان گرفتارى و مصیبتى را که به او مى رسد تحمل کند و خشم
خود را فرو خورد.(غررالحکم، ج۲، ص۶۹، ح۱۸۷۴)
پیامدها و آثار و برکات صبر
اما اگر کنیم چه آثار و برکاتی را در دنیا
و آخرت و از نظر مادی و معنوی نصیبت ما خواهد شد؟ آموزه های قرآنی بر اساس
یک شیوه تربیت علمی و روان شناسی به این پرسش پاسخ می دهد؛ از این روست که
بیان فلسفه و اهداف هر حکم و دستوری از جمله دستور به صبر کردن را بیان
کرده تا انگیزه در انسان برای کسب این فضلیت و تمرین و تقویت آن پدید آید.
در این جا به پیامدها و اثار صبر اشاره می شود.
- خوشبختی : از مهم ترین آثار و پیامدهای صبر می توان به همان فلسفه
وغایت زندگی در همه انسان ها اشاره کرد. هر کسی دوست می دارد تا خوشبخت و
سعادتمند باشد؛ یعنی آرامش و آسایش جاودانه بدون درد و رنج و گرسنگی و
تشنگی، عریانی و سرمایی و مانند آن ها را داشته باشد و هرگز خوف و ترس از
دست دادن آن وجود نداشته باشد. صبر چنین پیامدی برای بشر دارد. امام موسی
کاظم(ع) می فرماید: اِصبِر عَلى طاعَهِ اللّه ، وَاصبِر عَن مَعاصِى اللّه ؛
فَإنَّمَا الدُّنیا ساعَهٌ، فَما مَضى مِنها فَلَیسَ تَجِدُ لَهُ سُرورا
وَلا حُزنا، وَ ما لَم یَأتِ مِنها فَلَیسَ تَعرِفُهُ، فَاصبِر عَلى تِلکَ
السّاعَهِ الَّتى أنتَ فیها فَکَأَنَّکَ قَدِ اغتَبَطتَ؛ بر طاعت خدا صبر
کن و در ترک معاصى او شکیبا باش ؛ زیرا دنیا لحظه اى بیش نیست . آنچه گذشته
جاى شادى و غم ندارد و از آنچه نیامده نیز خبرى ندارى . پس لحظه اى را که
در آن به سر مى برى ، صبور باش چنان که گویى خوشبخت و خوشحالى
.(بحارالأنوار، ج۷۵، ص۳۱۱، ح ۱) - آسانی: صبر وسیله آسان شدن سختیها بر انسان است. انسان به جای آن که
فزع و جزع و بی تابی نماید بی آن که ثمره ای ببرد با صبر می تواند به سادگی
از سختی ها و مصیبت ها عبور کند وکار را بر خود و دیگران آسان نماید. از
این روست که خداوند در آیات چندی از جمله ۴۵ و ۱۵۳ سوره بقره و ۱۲۷ و
۱۲۸سوره اعراف از استعانت جویی به صبر در برابر مشکلات و مصیبت ها سخن به
میان می آورد و آن را به عنوان یک راهکار و سازوکار توصیه می نماید. - اجتناب از تکیه کردن به ستمگران: صبر و شکیبایى زمینه ساز اجتناب و
پبرهیز از اتّکا به ستمگران است. اگر انسان بی تابی کند واکنش های نادرست
خواهد داشت که از جمله آن ها پناه جویی به ستمگران و تکیه بر آنان برای
جبران خسارت یا عبور از مشکلات و سختی ها خواهد بود. اما صبر و تاب آوری
موجب می شود که به جای تکیه بر ستمگران بر خود اعتماد و تکیه نماید و به
آنان باج ندهد.(هود، آیات ۱۱۳ و ۱۱۵) - اجتناب از اسراف: اسراف در هر شکلی از آن ظلم است؛ حال اعتقادی باشد یا
رفتاری یا اقتصادی و مانند آن. انسان اگر صبرپیشه کند می تواند از اسراف
دوری شود؛ زیرا صبر عامل رعایت اعتدال در انفاق و پرهیز از بخل و اسراف در
آن است، چنان که خداوند در آیات ۶۷ و ۷۵ سوره فرقان به آن اشاره دارد. - اجتناب از باطل: صبرپیشگى زمینه ساز اجتناب از باطل و امور بیهوده هم
چون مجالس بیهوده دارد که برای انسان هیچ ثمری جز تباهی فکری و روحی و
ایمانی ندارد.(فرقان، آیات ۷۲ و ۷۵) - اجتناب از بخل: انفاق و احسان از خصلت های نیک بشری است. در برابر بخل و
خساست از بدترین خصلت هاست. صبر پیشگی از عوامل پرهیز از بخلورزى است که
خداون در آیاتی به آن تاکید کرده است. (فرقان، آیات ۶۷ و ۷۵) - اجتناب از طغیان: بسیاری از مردم به سبب طغیان به دوزخ می روند و حتی
درهمین دنیا گرفتار عذاب استیصال می شوند. صبر عامل اجتناب انسان از طغیان
است و باید برای رهایی از طغیان و آثار زشت و بدش از صبر استعانت
گرفت.(هود، آیات ۱۱۲ و ۱۱۵) - اجتناب از قتل: صبر پیشگى زمینه ساز پرهیز از قتل هاى ناحق است. به این
معنا که بسیاری از مردم به سبب بی صبری و از کوره در رفتن و پاسخ دادن
مثبت به هیجانات زودگذر غضب است که مرتکب قتل می شوند؛ اما اگر کسی صبر
پیشه کند هرگز گرفتار قتل و تبعات آن نخواهد شد.(فرقان، آیات ۶۸ و ۷۵)
امیرمومنان علی(ع) می فرماید: اَلصَّبرُ اَن یَحتَمِلَ الرَّجُلُ ما
یَنوبُهُ وَ یَکظِمَ ما یُغضِبُهُ؛ صبر آن است که انسان گرفتارى و مصیبتى
را که به او مى رسد تحمل کند و خشم خود را فرو خورد.(غررالحکم، ج۲، ص۶۹،
ح۱۸۷۴) - انسجام و استحکام اجتماعی: صبر زمینه ساز استحکام پیوندهاى اجتماعى و
انسجام مردمی است که خداوند در آیاتی از جمله آیه ۲۰۰ سوره آل عمران به آن
توجه داده است. - استقامت و پایداری: شکیبایى از عوامل استقامت به ویژه پایداری بر طریق
حق و حقیقت است. (هود، آیات ۱۱۲ و ۱۱۵) این همان مفهوم واقعی صبر است که به
معنای مقاومت و استقامت است نه وادادگی و پذیرش ظلم و ستم که از در عربی
به آن منظلم می گویند. یعنی انسان می بایست مقاومت و استقامت بورزد هر چند
که مظلوم واقع شود ولی منظلم نباشد. - اطاعت خدا: شکی نیست که انجام واجبات و اطاعت خدا بسیار سخت است؛ زیرا
لازمه اطاعت آن است که انسان در برابر ظلم و ستم مقاومت کند و یا علیه
هواهای نفسانی بیایستد و امور دیگری که تکلیف و سخت است انجام دهد. از این
روست که در آیات قرانی بر صبر به عنوان زمینه ساز اطاعت از خدا تاکید شده
است.(انفال، آیه ۴۶) - اطاعت از پیامبر(ص): هم چنین اطاعت از پیامبر(ص) و انجام فرمان های
ایشان به عنوان رهبر و پیشوای دین و دنیا نیازمند صبر است. خداوند در آیاتی
بیان می کند که میسّر بودن اطاعت از رسول خدا(صلى الله علیه وآله) در سایه
شکیبایى و صبر به دست می آید.(انفال، آیه ۴۶ و آیات دیگر) - اعتدال: انسان اگر بخواهد از اسراف و تفریط و افراط و تبذیر و مانند آن
ها دور بماند باید اهل صبر باشد؛ زیرا دست یابی به اعتدال و تعادل رفتاری و
فکری در سایه صبر است.(فرقان، آیات ۶۷ و ۷۵) - اقامه نماز: اقامه نماز به معنای برپایی آن به ویژه در شکل اجتماعی آن
بسیار سخت و دشوار است. انسان حتی اگر بخواهد علیه نفس خویش قیام کند و در
خانه به اخلاص برای خدا سجده کند برای بسیاری شدنی نیست؛ انجام این عمل
عبادی در شکل نماز جمعه و جماعت بسیار سخت تر است؛ زیرا افزون بر نفس و
وسوسه های شیطانی باید با جامعه وسواس خناس نیز مبارزه کند تا بتواند نماز
را اقامه کند. از این روست که انجام این واجب آن هم در پنج وقت و به شکل
اقامه و اجتماعی کردن آن بسیار سخت و دشوار بوده و نیاز مند صبر دانسته شده
است.(آل عمران، آیه ۲۰۰؛ هود، آیه ۱۱۴ و ۱۱۵؛ رعد، آیه ۲۲؛ طه، آیه ۱۲۳) - امداد : صبر زمینه بهره مندى از امداد الهى در اشکال گوناگون
است.(بقره، آیه ۱۵۳) چنان که صبر مجاهدان از عوامل فرود آمدن فرشتگان
امدادگر به هنگام یورش شتابان دشمن در جنگ ها بود(آل عمران، آیه ۱۲۵) و یا
صبر انبیا در برابر تکذیبها و اذیّت و آزار دشمنان موجب بهره مندى آنان از
نصرت خدای بوده است(انعام، آیه ۳۴) خداوند در آیه ۳۴ سوره انعام بیان می
کند که بهره مندى از امداد الهى در صورت صبر، سنّتى الهى و تغییرناپذیر
است. - انجام تکالیف الهی: چنان که گفته شد انجام تکالیف الهی در شکل واجب و
ترک حرام از آثار صبر است؛ چرا که صبر وسیله اى کارساز در انجام دستورهاى
الهى است چنان که خداوند در آیاتی از جمله ۴۰ تا ۴۵ سوره بقره به آن اشاره
دارد. - انجام کارهای نیک: میسّر بودن انجام اعمال صالح در سایه شکیبایى و صبر
است؛ زیرا نیازمند ایجاد مقتضی و حذف موانع به ویژه موانع نفسانی
است.(عنکبوت، آیات ۵۸ و ۵۹) - انفاق : امکان انفاق چه مالی و چه علمی و مانند آن در سایه صبر و شکیبایى به دست می آید.(رعد، آیه ۲۲؛ فرقان، آیات ۶۷ و ۷۵)
- ایمنی و امنیت: صبر و شکیبایى موجب ایمن ماندن از توطئه هاى دشمن
است(آل عمران، آیه ۱۲۰) و خداوند در آیه ۱۸۶ همین سوره بیان می کند که صبر
از عوامل سالم ماندن از اذیّت و آزار دشمنان بوده است. - بشارت و مژده الهی: از دیگر آثار صبر باید گفته که تاب آوری و شکیبایى
در برابر حوادث و ناملایمات درپى دارنده بشارت الهى به خیر و خوشی و
خوشبختی و مانند آن هاست.(بقره، آیات ۱۵۵ و ۱۵۶؛ حج، آیات ۳۴ و ۳۵) - بندگی خدا: صبر عامل دستیابى به مقام بندگى خداست که از مقام بلند
بشریت است؛ زیرا عبودیت همان چیزی است که گوهر و باطن آن ربوبیت و
پروردگاری و دست یابی به مقام خلافت الهی است.(فرقان، آیات ۶۳ و ۷۵) - رحمت الهی: صبر از عوامل دستیابى به رحمت الهى به ویژه خاص و ویژه است
که مخصوص بندگان صابر است.(نحل، آیه ۱۱۰؛ حجرات، آیه ۵؛ بقره، آیات ۱۵۵ و
۱۵۷ ؛ انبیاء، آیات ۸۵ و ۸۶؛ ص، آیات ۴۳ و ۴۴) - بهره مندی از مکان نیک : صبر زمینه ساز بهره مندى از مکان و جایگاه
نیکو در دنیاست و اختصاص به بهشت و آخرت ندارد.(نحل، آیات ۴۱ و ۴۲) - پاکدامنی: امکان پایدارى بر پاکدامنى و اجتناب از آلودگى هاى جنسى در
سایه صبرپیشگى است که خداوند در آیاتی از جمله ۲۵ سوره سبا و ۶۸ و ۷۵ سوره
فرقان به آن اشاره کرده است. - پیروزی: صبر در برابر ستمگریها، موجب پیروزى بر دشمن ستمگر است.این صبر
به معنای استقامت و مقاومت است نه این که ظلم را پذیرا شود، بلکه به این
معناست که به جای بی تابی و فزع کردن به مقاومت حتی مقاومت منفی خود را از
زیر ستم رهانیدن و با توکل به خدا راه پیروزی را فراهم کردن است.(اعراف،
آیه ۱۳۷) از این روست که صبر در میدان جهاد نیز مطرح می شود که به معنای
استقامت و پایداری است تا این گونه پیروزی رقم بخورد.(بقره، آیه ۲۴۹ و ۲۵۰؛
آل عمران، آیات ۱۴۶ و ۱۴۸ ) و این گونه است که گروه های کوچک(انفال، آیات
۶۵ و ۶۶) و پیامبران (انعام، آیه ۳۴؛ ابراهیم، آیات ۱۱ تا ۱۴) پیروز شدند و
انسان می تواند سر بلند از مشکلات و ناملایمات بگذرد.(بقره، آیات ۴۵ و
۱۵۳) - تامین خیر: صبر برداده هاى خدا تأمین کننده خیر و مصلحت انسان است و
نباید بی تابی کند و جزع و فزع نماید که نوعی کفران نعمت است.(بقره، آیه
۶۱) - تقوا: صبر پیشگی عامل قرار گرفتن در زمره متقین است که خداوند برای آن
آثاری بسیار چون کرامت یابی در دنیا و آخرت و فلاح و رستگاری را بیان کرده
است.(بقره، آیه ۱۷۷؛ اعراف، آیه ۱۲۸؛ هود، آیه ۴۹؛ طه، ایه ۱۳۲) - تواضع: امکان دستیابى به تواضع و فروتنى در سایه صبر شدنی است چنان که خداوند در آیات ۶۳ و ۷۵ سوره فرقان به آن اشاره دارد.
- توحید: امکان پایدارى بر توحید و دورى از شرک و چندگانه پرستى در سایه
شکیبایى و صبر به دست می آید. این مطلب را می توان از آیات ۶۸ و ۷۵ سوره
فرقان به دست آورد. - ثبات قدم: صبر و شکیبایى درپى دارنده ثبات قدم بر حق و پایداری است به
گونه ای که در مقام عمل و اراده چیزی نمی تواند او را تکان دهد و یا تغییر
جهت و موضع را موجب شود.(بقره، آیه ۲۵۰) - جهاد : صبر، یارى دهنده مؤمنان براى جهاد در راه خداست. (بقره، آیه ۱۵۳ و ۱۵۴؛ و ۲۴۹ تا ۲۵۱؛ آل عمران ، آیه ۱۴۶ و ۱۴۸)
- شهادت: رسیدن به مقام شهادت تنها در سایه صبر و شکیبایی در میادین جهاد به دست می آید. (همان )
- حاکمیت بر سرنوشت: صبر از عوامل دستیابى به حاکمیّت بر سرنوشت خویش و
رهایى از حکومت ستمگران است که در آیاتی از قرآن از جمله ۱۲۷ و ۱۲۸ و ۱۳۷
سوره اعراف به آن توجه داده شده است. - اتحاد : حفظ اتّحاد و ابهت جامعه ایمانى در سایه شکیبایى و صبر در
برابر مشکلات و تحریم ها و محاصره ها و مانند آن شدنی و به دست می اید.
(انفال، آیه ۴۶) - حفظ مرزها: حفاظت از مرزهاى کشور اسلامى در گرو صبر و شکیبایى مسلمانان در برابر مشکلات و دشمنان است.(آل عمران، آیه ۲۰۰)
- درک و فهم آیات الهی: صبر مایه رشد معرفت آدمى و درک بهتر آیات و نشانه
هاى خداست. این مطلب بارها در آیات ۵ سوره ابراهیم، ۳۱ سوره لقمان ، ۱۹
سوره سبا و ۳۳ سوره شوری بیان شده است. - درک صحیح: صبر درپى دارنده درک صحیح نسبت به زخارف دنیا و پاداشهاى
الهى است و انسان حقایق را بهتر درک و فهم می کند و فریب دروغ و زینت های
دنیوی را نمی خورد.(قصص، آیات ۷۹ و ۸۰) - درود و صلوات الهی: صبر در برابر مشکلات و سختیها درپى دارنده صلوات و درود خداوند است.(بقره، آیات ۱۵۵ تا ۱۵۷)
- دوستی خدا: صبر از عوامل جلب محبّت و دوستی خداست که در آیات قرآنی از جمله ۱۴۶ سوره آل عمران به آن توجه داده شده است.
- رستگاری: هم چنین صبر و شکیبایی زمینه رسیدن به فلاح و رستگارى ابدی و
پیرزوی و سربلندی از امتحان دنیا خواهد بود.(آل عمران، آیه ۲۰۰؛ مومنون،
آیه ۱۱۱) - رفتار نیک: صبرپیشگى عامل رفتار نیک در برابر برخوردهاى جاهلان است که خداوند بر آن در آیهات ۶۳ و ۷۵ سوره فرقان تاکید می کند.
- زهد و پارسایی : صبر درپى دارنده زهد و چشم پوشى از زخارف دنیا و رسیدن به مقام پارسایی است. (قصص، آیات ۷۹ و ۸۰)
- سعادت دنیا: صبر در برابر ظلم ظالمان درپى دارنده نیک بختى و خوشى در
دنیاست و این گونه نیست که تنها آخرت شخص با صبر به فلاح و رستگاری تبدیل
شود، بلکه بهره آن را در دنیا نیز خواهد دید و لذت آن را خواهد چشید.(نحل،
آیات ۴۱ و ۴۲) - شب زنده داری و تهجد: امکان شب زنده دارى در سایه ئ صبر و شکیبایى به
دست می آید و انسان صابر است که به مقام متهجدین می رسد.(فرقان، آیات ۶۴ و
۷۵) - شکر و سپاس: صبر درپى دارنده شکر و سپاس است که خداوند در آیات قرآنی
بر آن تاکید داشته است.(بقره، آیات ۱۵۲ و ۱۵۳؛ ابراهیم، ایه ۵؛ لقمان، آیه
۳۱؛ سبا، آیه ۱۹؛ شوری، ایه ۳۳) - صداقت: صبر در برابر محرومیّتها و سختیها از اسباب رسیدن به راستى و
صداقت است که در آیه ۱۷۷ سوره بقره به آن اشاره و به عنوان اثری از آثار
صبر معرفی شده است. - گذشت: صبرپیشگى زمینه ساز عفو و گذشت از بدى دیگران است.(نحل، آیه ۱۲۶)
- مرگ با سعادت: مردن با حال تسلیم و انقیاد در برابر خدا در گرو صبر در
مقابل تهدیدهاى دشمنان ایمان است(اعراف، آیات ۱۲۳ تا ۱۲۶) و خداوند در آیات
۵۷ تا ۵۹ سوره عنکبوت بیان می کند که مرگ مؤمنان نیکوکردار مرگى با سعادت
در سایه صبر و توکّل است. پس باید به این نکته هماره توجه داشت. - مصونیت از تفاخر: صبر از عوامل مصونیّت از فخرفروشى در صورت بهره مندى از نعمت الهى پس از سختیهاست.(هود، آیات ۱۰ و ۱۱)
- مصونیت از سرمستی: هم چنین صبر از عوامل مصونیّت از شادیهاى بى مورد و سرمستى در صورت بهره مندى از نعمت الهى است.(همان)
- مصونیت از کفران نعمت: صبر، عامل مصونیّت از کفران و ناسپاسى در صورت از دست دادن نعمتهاست.(هود، آیات ۹ تا ۱۱)
- مصونیت از نومیدی: صبر عامل مصونیّت از یأس و ناامیدى در صورت از دست دادن نعمتهاست که در همین آیات به آن اشاره شده است.
- مغفرت و آمرزش الهی : صبر از عوامل دستیابى به آمرزش الهى است که
خداوند در آیه ۲۵ سوره نساء و ۱۱ سوره هود و ۱۱۰ سوره نحل و ۵ سوره حجرات
به آن توجه داده است. - منعفت برتر: صبرپیشگى به جاى مقابله به مثل در برابر بدى دیگران درپى
دارنده منفعت برتر است که در آیه ۱۲۶ سوره نحل به آن اشاره شده است. - موفقیت در امتحان: صبر از عوامل موفقیّت در آزمایشهاى الهى است. یعنی
تنها از طریق صبر و توکل است که می توان سربلند از آزمون های سخت الهی که
به شر و خیر است رهایی یافت و پیروزمندانه بیرون آمد.(بقره، آیات ۱۵۵ و
۲۴۹؛ آل عمران، آیه ۱۸۶؛ هود، آیات ۷ تا ۱۱، فرقان، آیه ۲۱) - نجات از اذیت : صبر از عوامل نجات از اذیّت و رهایی از آزار است و انسان در امنیت قرار می گیرد.(اعراف، آیات ۱۲۷ تا ۱۲۹)
- نجات از استبداد: صبر از عوامل نجات از استبداد است. از آیات پیشین این
معنا به دست می آید که انسان می توان از راه صبر از هر گونه استبداد به
ویژه استبداد حکومتی و حاکمیتی رهایی یابد و به آزادی دست پیدا کند. - رهایی از بهره کشی : هم چنین صبر از عوامل نجات از استثمار و بهره کشی است که از سوی ستمگران و مستبدان اعمال می شود.(همان آیات )
- نیک فرجام: پایان خوش و نیک فرجامی از دیگر پیامدها و آثار صبر و
شکیبایی است که در آیات قرآنی از جمله ۱۲۸ سوره اعراف و ۴۹ سوره هود به آن
اشاره شده است. - نیکی در برابر بدی: صبرپیشگى عامل نیکى در برابر بدى دیگران است یعنی
به جای مقابله به مثل کار نیک می کند و رفتاری برتر از خود بروز می
دهد.(رعد، آیه ۲۲؛ فصلت، آیه ۵۳ و ۵۴ - وصول به مقام امامت: شکیبایى برخى افراد بنى اسرائیل از عوامل دستیابى
آنها به مقام امامت و پیشوایى از سوى خداست.(سجده، آیات ۲۳ و ۲۴) از آن
جایی که امامت و پیشوایی مراتبی دارد دست یابی به مقام امامت متقین و اهل
تقوا از راه صبر برای دیگران نیز به عنوان یک اثر می تواند مطرح باشد. - مقام رضا: صبر زمینه ساز دستیابى به مقام رضاست که از مقام های بزرگ
است؛ زیرا خشنودی خدا در برگیرنده بسیاری از منافع مادی و معنوی و دنیوی و
اخروی است.(طه، آیه ۱۳۰) - مقام محسنان: صبر در برابر مشکلات و سختیها سبب قرار گرفتن در زمره
نیکوکاران و محسنان است که خداوند در آیاتی از جمله ۱۴۶ و ۱۴۷ سوره آل
عمران و ۱۱۵ سوره هود و ۹۰ سوره یوسف و ۱۲۷ و ۱۲۸ سوره نحل به آن توجه داده
است. - هدایت الهی: صبر و شکیبایى در برابر حوادث و سختیها زمینه راهیابى به هدایت الهى است.(بقره، آیات ۱۵۵ و ۱۵۷)
- یاد و ذکر خدا: صبر، یارى دهنده انسان براى یاد خدا و ذکر الهی است که خود اطمینان بخش برای آدمی است.(بقره، آیات ۱۵۲ و ۱۵۳)
- کرامت انسان: اصولا ارزش انسان به تقوای الهی است و صبر و مانند آن
بستر ساز فلاح و رستگاری انسان است.(آل عمران، ایه ۱۴۲؛ محمد، آیه ۳۱) - رهایی از خواری و ذلت: از دیگر آثار صبر آن است که انسان به عزت می رسد
و از خواری و ذلت رها می شود. کسانی که فزع و بی تابی می کنند گرفتار
خواری می شوند.(روم، آیات ۵۸ و ۶۰) - پاداش و اجر الهی : امیرمومنان (ع) درباره این اثر صبر می فرماید:
إنّکَ إن صَبَرتَ جَرَت عَلَیکَ المَقادیرُ و أنتَ مَأجُورٌ ، و إن جَزِعتَ
جَرَت عَلَیکَ المَقادیرُ و أنتَ مَأزورٌ؛ اگر صبر کنى مقدرات الهى بر تو
جارى مى شود و اجر خواهى بُرد و اگر بیتابى کنى باز هم مقدرات خداوند بر تو
جارى مى شود و گناهکار خواهى بود.(جامع الأخبار، ص۳۱۶، ح۸۸۲) - رهایی از آفات: انسان به صبر دست یابد از بسیاری از آفات در زندگی در
امان خواهد ماند. امیرمومنان علی(ع) می فرماید: اَلحِلمُ حِجابٌ مِنَ
الافاتِ؛ بردبارى، مانعى در برابر آفت هاست.(غررالحکم، ح۷۲۰) - کمال ایمان: صبر انسان را به کمال ایمان می رساند. لا یستَکمِلُ عَبدٌ
حقیقهَ الایمانِ حَتَّى تَکونَ فیهِ خِصالُ ثَلاثٍ: اَلتَّفقُّهُ فِى
الدّینِ وَحُسنُ التَّقدیرِ فِى المَعیشَهِ، وَالصَّبرُ عَلَى الرَّزایا؛
هیچ بنده اى حقیقت ایمانش را کامل نمى کند مگر این که در او سه خصلت باشد:
دین شناسى، تدبر نیکو در زندگى، و شکیبایى در مصیبت ها و بلاها.(بحار
الانوار، ج ۷۸، ص ۳۳۹، ح ۱)
