اسلام و ایمان(شباهت ها ـ تفاوت ها)
دو واژه ی اسلام و ایمان از مفاهیم حائز اهمیت در قرآن می باشند. فهم و درک معنای
واقعی نهفته در این واژه ها ما را در درک حقیقی دین کمک خواهد کرد؛ لذا در این
نوشتار با بررسی این دو مفهوم،در پی فهم عمیق معارف دینی می باشیم.
آیه ی 14سوره ی حجرات به وضوح بر اختلاف این دو واژه تأکید نموده،چنین
می فرماید:«قالت الأعراب آمنَّا قُل لم تؤمنوا ولکن قُولوا اسلمنا وَ لَمَّا یدخُل
الایمانُ فی قلوبکم و ان تطیعُوا اللّه وَ رَسُولَهُ لا یلتکم مِن اعمالکُم شیئاً
انّ اللّهَ غفور رحیم».
باید توجه داشت که منظور از اعراب، عرب های بادیه نشین می باشد که از لحاظ فرهنگی
در سطح پایینی از شهرنشینی بودند؛ لذا خداوند به خاطر بکاربردن لفظ ایمان،در مقابل
عرب های بادیه نشین موضع می گیرد که شما به دین اسلام درآمدید و ایمان واقعی
نیاوردید.
در صورت توجه به آیه ی قبل، این نکته حاصل می شود که معیار ارزش انسان تقواست،
زیرا که تقوا محصول شجره ی ایمان است. آنجا که خداوند سخن از اختلاف در مراتب آدمی
به میان می آورد، معیار را در تقوا متجلّی می داند.
بنابر آیه ی فوق، تفاوت اسلام و ایمان در این است که اسلام شکل ظاهری دین است. لذا
هر کس شهادتین را بر زبان جاری سازد، در مسلک مسلمانان وارد می شود و احکام اسلام
بر او جاری می گردد،اما ایمان یک امر حقیقی و باطنی یا شهودی است که در قلب آدمی
مأوی می کند. اسلام ممکن است انگیزه های مختلفی داشته باشد، حتی انگیزه های مادی و
منافع شخصی، ولی ایمان حتماً از انگیزه های معنوی سرچشمه می گیرد و براساس آن
میوه ی حیات بخش تقوا بر شاخسار اعمال ظاهر می گردد.
پیامبر اسلام(ص) در این زمینه می فرمایند:«الاسلام علانیة و الایمان فی القلب؛
اسلام امر آشکاری است، ولی جای ایمان دل است».1
امام صادق(ع) می فرماید:«الاسلام یحقن به الدم و تؤدی به الامانة و تستحل به الفروج
و الثواب علی الایمان؛ با اسلام آوردن، خون آدمی محفوظ و ادای امانت او لازم و
ازدواج با او حلال می شود، اما اصل ثواب ناشی از ایمان حقیقی است».2
همچنین خداوند در آیه ی 62 سوره ی بقره می فرماید:«انّ الّذین آمنوا و ا لذین هادوا
و النّصاری و الصّابئین من امن باللّه و الیوم الآخر و عمل صالحاً فلهم اجرهم عند
ربهم و لاخوف علیهم و لاهم یحزنون» در صورت دقت در این آیه چنین به نظر می رسد که
نوعی تحصیل حاصل به وجود آمده است؛ یعنی خداوند می فرماید:«انّ الّذین امنوا … من
آمن …» در حالی که اگر سخن از کسانی است که ایمان آورده اند،«من آمن» لازم نمی آمد،
ولی واقع امر این است که ایمان در صورت اول، ایمان صوری و زبانی است و ایمان دوم،
ایمان حقیقی و قلبی. چنانچه در جای دیگر به وضوح می فرماید:«یا ایها الّذین آمَنوا
آمِنوا؛ ای کسانی که ایمان آورده اید، ایمان بیاورید». (سوره ی نساء، آیه ی136) از
این آیات و روایات می توان فهمید که خداوند میان اسلام آوردن و ایمان آوردن تفاوت
قائل شده است.
تفاوت های مفهومی میان این دو واژه هنگامی که در تقابل با یکدیگر مطرح شود، نمایان
می گردد، اما اگر جدا از هم ذکر شوند، ممکن است اسلام بر همان چیزی اطلاق شود که
ایمان بر آن اطلاق می شود، یعنی هر دو واژه در یک معنی استعمال گردد. بر این اساس
در آخر آیه ی 14 سوره ی حجرات خداوند تأکید می کند که اگر از خداوند و رسولش اطاعت
کنید، ثواب اعمالتان را به طور کامل می دهد و چیزی از پاداش اعمال شما را فرو گذار
نمی کند؛ زیرا که خداوند غفور و رحیم است.
در جمله های آخر، به یک اصل مسلّم قرآنی اشاره دارد که شرط قبولی اعمال را ایمان
می داند. ایمان تغییرات اساسی در بینش انسان ایجاد می کند. به طوری که درک تازه ای
از عالم هستی به انسان می دهد. حجاب ها و پرده های خودخواهی را می درد و افق دیگری
را بر آدمی می گشاید. شکوه و عظمت بی مثال آفرینش را در نظر او مجسّم می کند. سپس
نور و روشنایی را بر عواطف می تاباند و در پرورش آنها نقش مهمّی ایفا می کند. ایمان
ارزش های انسانی را در او زنده می کند، استعدادهای والای او را شکوفا می سازد و
علم، قدرت، شهامت، ایثار، فداکاری،عفو،گذشت و اخلاص به آدمی می دهد و از موجودی
ضعیف، انسانی نیرومند و قوی و مفید می سازد.
حال،نشانه های ایمان واقعی چیست؟ در پاسخ به این سؤال،خداوند در آیه ی 15 سوره ی
حجرات می فرماید: «انّما المؤمنون الّذین آمنوا باللّه و رسوله ثمّ لم یرتابوا و
جاهدوا باموالهم و انفسهم فی سبیل اللّه» براساس این آیه، اسلام روشنترین نشانه های
ایمان را مطرح ساخته است.
ایستادگی، ثبات قدم و عدم تردید از یک سو،جهاد و ایثار مال وجان از سوی دیگر از
نشانه های ایمان می باشد؛ اما از نشانه ی برتر ایمان، جهاد با نفس و نفس اماره
می باشد که خداوند در قرآن، فراوان بر آن تأکید نموده است.
ین ویژگی را خداوند در همه ی ادیان نهادینه کرده است. هنگامی که خداوند در آیه ی 19
سوره ی آل عمران می فرماید:«انّ الدّین عنداللّه الاسلام»؛ یعنی آیین حقیقی در
پیشگاه خدا، همان تسلیم بودن در برابر فرمان خدا می باشد. در واقع روح دین، در هر
عصر و زمانی چیزی جز تسلیم بودن در برابر حق نبوده و نخواهد بود؛ اما چون آ ئین
پیامبر اسلام، آخرین و برترین آیین هاست؛ نام اسلام برای آن انتخاب شده است. و گرنه
همه ی ادیان الهی،اسلام؛ به معنی تسلیم بودن در برابر اوامر ونواهی خداوند
می باشند؛ زیرا اصول ادیان آسمانی یکی می باشد. هر چند با تکامل جامعه ی بشری،
خداوند ادیان کامل تری را برای آنها فرستاده تا نوبت به پیامبر اسلام رسید؛ اما هیچ
گسستی در میان ادیان وجود ندارد؛ بلکه ادیان ابراهیمی در ادامه و براساس تکامل عقل
بشری و شرایط زمانی فرستاده شده است.
ایمان به خدا و تسلیم در برابر فرمان او، نقطه اشتراک همه ی ادیان و عامل اتحاد
جامعه ی انسانی و رمز ارتباط اقوام و ملت هاست. نمونه ی آن را در مراسم حج می توان
مشاهده کرد که چگونه انسانهایی در رنگ های مختلف از نژادهای متفاوت و دارای زبان و
قومیت و منطقه ی جغرافیایی ناهماهنگ، همگی در کنار هم قرار می گیرند و در آن مراسم
بزرگ روحانی شرکت می کنند و در نهایت صلح و صفا به هم می نگرند.
دیندار واقعی کسی است که با نظاره بر اطراف خود و با تدبّر در مخلوقات خدا روز به
روز بر ایمان خود بیفزاید.لذا ایمان به خدا گوهر وجودی آدمی را نمایان و تقویت می
کند
تفاوت اسلام و ایمان از نگاه قرآن کریم
اسلام چیست و چه تفاوتی با ایمان دارد؟ چرا هر مسلمانی مومن نیست و
امتیازی که مومنین دارند چیست؟ برای اولین بار خداوند بلند مرتبه به طور
صریح بین اسلام و ایمان تفاوت گذاشت و هر مسلمانی را تسلیم شده ی واقعی
ندانست و به ایمان سفارش کرد. پروردگار در سوره ی حجرات می فرماید: قالَتِ
الْأَعْرابُ آمَنَّا قُلْ لَمْ تُؤْمِنُوا وَ لکِنْ قُولُوا أَسْلَمْنا وَ
لَمَّا یَدْخُلِ الْإِیمانُ فِی قُلُوبِکُمْ …[۱] اعراب باديه نشين گفتند
: ايمان آورديم، بگو : ايمان نياورده ايد ، بگوييد که تسليم شده ايم ، و
هنوز ايمان در دلهايتان داخل نشده است. این آیه ی شریفه به وضوح دایره ی
ایمان را از اسلام اخص می کند و همه ی امتیازاتی را که در قرآن بر می شمارد
را، مختص مومنین می گرداند.
رسول مکرم اسلام صلی الله علیه وآله تفاوتی از لفظ اسلام و ایمان بیان
کرده و می فرمایند: الاسلام علانیة و الایمان فی القلب[۲] اسلام امر آشکاری
است، ولی جای ایمان دل است. با این توضیح ممکن است افرادی از امت اسلام
اعمال و مناسک اسلامی را انجام دهند و شاید بر این امر نیز مصر بوده باشند،
اما ایمان را در قلب خود جای نداده باشند. قرآن کریم شرط قبولی اعمال را
ایمان می داند نه اسلام ظاهری! اعتقاد قلبی به آنچه از طرف خدا و توسط
پیامبر آمده و باور داشتن آن سبب رسیدن به درجه ی ایمان خواهد بود. قبول
اعمال اسلام و انجام آن و رد سیاست قرآن و ترک آن نشان دهنده ی عدم ایمان
است. در همین رابطه قرآن می فرماید: نُؤمِنُ بِبَعضٍ وَ نَكفُرُ بِبَعضٍ[۳]
به بعضی ایمان می‌آوریم، و بعضی را انکار می کنیم!
بیشتر مسلمین در زمان ما همین رویه را در پیش گرفته و در مساجد و مأذنه
ها جز نامی از اسلام نبوده و خبری از ایمان نیست. روزی که قرآن کریم دین را
کامل کرد و اسلام را برگزید، آن روز نحوه ی تسلیم شدن در برابر خداوند را
بیان کرد و این تسلیم شدن جز قبول ولایت امیرالمومنین علی علیه السلام به
خلافت و جانشینی بلافصل رسول الله صلی الله علیه وآله چیزی نبود.
آن روز فرشته ی وحی نازل شد و این آیه ی شریفه را آورد که: الْيَوْمَ
أَكْمَلْتُ لَكُمْ دينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتي وَ رَضيتُ
لَكُمُ الْإِسْلامَ ديناً[۴] امروز دين شما را برايتان كامل و نعمت خود را
بر شما تمام گردانيدم و اسلام را براى شما [به عنوان] آيينى برگزيدم. می
بینیم که قبول مسئله ی ولایت و پذیرش قلبی آن است که دین اسلام را کامل می
کند و موجب رضایت باری تعالی می شود. ادعای اسلام برای کسانی که به بعضی از
امور اسلام خصوصاً مسئله ی ولایت و جانشینی کافر شده و قبول نکرده اند،
بزرگ است و اثبات آن جز با پذیرش این مطلب ممکن نخواهد بود.
بله، گفتن شهادتین احکام ظاهری اسلام را به دنبال دارد، مانند طهارت و
نجاست و بعضی امور دیگر که از بحث خارجند. مسئله این است که آن چیزی که
باعث نجات از هلاکت و موجب کمال انسان و رسیدن به قرب پروردگار است چیست؟
آیا اقرار لسانی به اسلام است یا تسلیم شدن در برابر همه ی عقاید اسلام که
پیامبر صلی الله علیه وآله به آن دستور داده و هدایت نموده اند؟
عدم تردید و دودلی نخستین شرط ایمان از دیدگاه خداوند متعال است.
إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ ثُمَّ
لَمْ يَرْتابُوا.. [۵] مؤمنان واقعى تنها كسانى هستند كه به خدا و رسولش
ايمان آوردهاند، سپس هرگز شك و ريبى به خود راه نداده اند.. مسلمانی که پس
از رحلت پیامبر عظیم الشأن اسلام، با آن همه سفارشات و تاکیدات پیامبر صلی
الله علیه وآله و جریان غدیر، درباره ی مسئله ی جانشینی پیامبر مردد شد،
قطعاً از دایره ی ایمان خارج است.
