درباره ی جمعیت و وضعیت جمعیتی ایران
مسئله جمعیت بنا به دلایل اقتصادی
و نظامی از دیرباز مورد توجه سیاستمداران , اندیشمندان و فلاسفه بوده است .
دانشمندان گاهی افزایش جمعیت را محرک اصلی توسعه و پیشرفت اقتصادی و
اجتماعی تلقی می کرده اند و گاهی نیز کیفیت را بر کمیت ارجح دانسته و از
افزایش جمعیت گریزان بوده اند .
به هر حال همیشه هدف نهایی و اصلی
داشتن جامعه ای مرفه و متعادل بوده است که دست یابی به این رفاه بعضا از
طریق جمعیت پیگیری شده است اما نهایتا پذیرفتند که باید به حد متناسبی از
جمعیت رسید که با توجه به شرایط اقتصادی و اجتماعی بالاترین رفاه ممکن را
برای جوامع فراهم آورد . به طور کلی عقاید و نظرات جمعیتی را می توان به
چهار گروه تقسیم کرد .
۱-طرفداران افزایش جمعیت :
به اعتقاد این گروه امکانات طبیعت
و کره ی زمین برای تغذیه و تأمین وسایل زندگی افراد بشر نامحدود و یا
لااقل بسیار وسیع است . بنابر این نباید از ازدیاد نفوس آدمی بیم داشت بلکه
با توجه به مزایا و محاسنی که این امر می تواند به دنبال داشته باشد از آن
استقبال کرد .
به طور کلی اکثر ادیان به ویژ
ادیان الهی طرفدار افزایش نفوس بوده و ازدیاد نسل و تکثیر اولاد را تشویق و
جلوگیری از آن را غلبا نهی می کنند . اعتقاد به بی حد و حصر بودن مواهب و
نعم الهی و احترام به مخلوق خدا مبدأ و منشأ این نظریه به شمار می رود .
۲-مخالفان افزایش جمعیت :
در بین مخالفان افزایش جمعیت
چندین تمایل فکری مشخص به چشم می خورد گروهی معتقد به وجود تضاد بین کمیت و
کیفیت هستند و به اعتقاد آنها در طول تاریخ هر زمانی که کمیت بر کیفیت
غلبه کرده پیشرفت مادی و اجتماعی جامعه متوقف شده است .
دسته دیگر به به تجربه تاریخ
متوسل شده اند . این گروه برای اثبات نظر خود مبنی بر مطلوب بودن جمعیت
کوچک کشورهایی نظیر آتن و جمهوری های مستقل ایتالیا (در قرون وسطی ) را که
علی رغم کمی جمعیت دوره های طلایی و درخشانی داشته اند را مثال می آورند .
عده ای نیز کوشیده اند ثابت کنند که افزایش جمعیت سرانجام به فقر و تیره روزی انسان ها و انهدام جامعه بشری منجر خواهد شد .
۳- طرفداران جمعیت ثابت :
از مشخصات بارز طرفداران جمعیت
ثابت محافظه کاری مفرط آنهاست این گروه به هیچ نوع تحول و حرکتی چه در جهت
افزایش جمعیت و چه در جهت کاهش آن معتقد نیست . به اعتقاد آنها وقتی تعداد
جمعیت یک کشور به حد کمال رسید دیگر هیچگونه دلیل و موجبی برای تغییرات
پیوسته آن وجود ندارد . به نظر طرفداران جمعیت ثابت , ثبات جمعیت از جهت
مختلف و مخصوصا از نظر اقتصادی دارای مزایای زیادی است زیرا وقتی تعداد
نفوس یک جامعه افزایش نیابد اثرات و نتایج ناگوار در قانون بازده نزولی
ظاهر نخواهد شد . و به هر یک از افراد جامعه سهم بیشتری از زمین و سرمایه
خواهد رسید .
۴- طرفداران جمعیت متناسب :
بر اساس این نظریه جمعیت باید با امکانات طبیعی و اقتصادی جامعه متناسب و هماهنگ باشد .
این اندیشه برای نخستین بار در
زمان کنفوسیوس مطرح شد . فلاسفه چینی ( که جامعه کشاورزی زمان خود را مدنظر
داشتند ) می کوشیدند که مطلوب ترین میزان تراکم جمعیتی را که بتواند
بیشترین محصول فردی را ایجاد نماید تعیین کنند .برای حصول این منظور به
دولت توصیه می کردند که با کوچ دادن نفوس نقاط پر جمعیت به مناطق کم جمعیت
تناسب لازم را بر قرار کنند .
وضعیت جمعیت ایران :
با رشد سریع جمعت در دهه های
گذشته خصوصا دهه ی ۱۳۵۵ تا ۱۳۶۵ که منجر به افزایش سریع جمعیت شد و حتی نرخ
رشد جمعت به ۹۱/۳ درصد رسید . احساس خطری جدی در مورد جمعیت به وجود آمد و
سیاست های کنترل جمعیت خصوصا شعار (دو بچه کافیست) در آن زمان تبلیغ و
عملیاتی شد . اما باید توجه کرد که این شعار و راهبرد در مقطع زمانی فعلی
کارساز و علمی نیست .
۱- با اجرای سیاست های تنظیم
خانواده و کنترل جمعیت در دو دهه ی گذشته نرخ جمعیت و شاخص کلیدی ( آهنگ
باروری کل ) که نشانگر تعداد فرزندانی است که جایگزین والدین می شوند به
سطح نگران کننده ای رسیده است . به طوری که آمارها نشان می دهد , میزان
باروری زنان از ۸/۶ فرزند در سال ۱۳۵۵ به ۸/۱ در سال ۱۳۸۵ و ۶/۱ در سال
۱۳۸۹ رسیده است . این در شرایطی است که بر اساس شاخص های علمی اگر آهنگ
باروری کل کمتر از ۱/۲ باشد کاهش تدریجی جمعیت اتفاق افتاده و خطر انقراض
نسلی به وجود خواهد آمد . به بیان ساده با نرخ باروی فعلی زنان جانشینی
فرزندان با والدین صورت نمی گیرد و به تدریج جمعیت کشور به سمت انقراض
نسلی پیش خواهد رفت .
۲- به دنبال طرح بحث افزایش
جمعیت ایران و پرداخت هدیه یک میلیون تومانی به نوزادان از سمت رئیس جمهور ,
صدای منتقدان در آمد که ( با سیاست های تشویقی دولت انفجار جمعیت در ایران
به وجود خواهد آمد ) اما واقعیت این است که با سیاست های تشویقی کنونی سطح
جایگزینی و نرخ باروری کلی در سال ۱۴۱۰ به ۱/۲ و در سال ۱۴۲۵ به ۵/۲ فرزند
که برابر است با سطح بهینه جایگزینی . بر اساس مطالعات صورت گرفته ادعای
منتقدان افزایش جمعیت یعنی رسیدن به جمعیت ۱۲۰ میلیونی در سال ۱۴۰۴ در
صورتی تحقق خواهد یافت که نرخ باروری زنان به ۳/۶ برسد . که قطعا با نرخ
۶/۱ فعلی فاصله زیادی دارد .
در حال حاضر هرم سنی کشور دچار
تغییرات زیادی شده است و رفته رفته قاعده هرم در حال کوچکتر شدن است این
امر به معنای کاهش جمعیت جوان کشور و افزوده شدن به جمعیت سالخورده در دهه
های آینده است که از تابستان امسال جمعیت کشور وارد میانسالی شده . این
مسئله علاوه بر کاهش جمعیت فعال , در حوزه اقتصادی موجب بالا رفتن هزینه
های ناشی از سالمندی و پیری جمعیت خصوصا هزینه های بازنشستگی خواهد شد .
آمارهای رسمی نشان می دهد که در حال حاضر تعداد سالمندان کشور ۵ میلیون و
۱۲۰ هزار نفر است . و مقایسه این آمار با سال ۱۳۷۵ نشان می دهد جمعیت
سالمند در حال افزایش است و چنانچه همین روند حاکم باشد تا ۴۰ سال آینده از
هر چهار نفر ایرانی یک نفر سالمند خواهد بود . (ویژه نامه جمعیت ایران
۱۳۹۰ )
در مقایسه با بسیاری از کشورهای
جهان نرخ فرزند آوری در ایران بسیار نگران کننده است . زنان ایرانی با دارا
بودن ۸۷/۱ فرزند در مکان ۱۴۴ جدول جهانی فرزند آوری قرار می گیرند . در
حالی که اسرائیل در رتبه ۷۵, افریقای جنوبی ۹۷ , برزیل ۱۰۶ , فرانسه ۱۱۸ ,
آمریکا ۱۲۲, و انگلیس رتبه ۱۳۷ را در این جدول به خود اختصاص داده و در
مکان هایی بالاتر از ایران قرار گرفته اند .
در حالی که در دهه هفتاد شمسی
برنامه ریزان ایران به شدت دنبال کاهش نرخ رشد جمعیت بودند و رسانه های
مختلف سعی در ربودن گوی سبقت تبلیغ کافی بودن «دو بچه» برای خانواده های
ایرانی را داشتند؛ رئیس جمهور وقت آمریکا بوش پدر با برنامه های تنظیم
خانواده در آمریکا مخالفت کرد و افزایش جمعیت را تایید نمود که نتیجه این
دو سیاست اختلاف بیش از ۲۰ پله ای ایران و آمریکا و عقب بودن بیش از ۷۰ پله
ای ایران از اسرائیل در جدول جهانی زادآوری است. در حال حاضر ایران یکی از
۱۰کشوری است که جمعیت آن به سرعت به سمت پیری پیش می رود و هنوز هم تبلیغ
های کاهش زادآوری حتی در رسانه های رسمی و دولتی ادامه دارد . همان طور که
در پوستر زیر مشاهده می شود تبلیغات کاهش جمعیت در ایران از پوستر های
«دوبچه کافیست » به تبلیغ تک فرزندی گرایش یافته است .
وضعیت بحرانی جمعیت ایران :
رئیس مرکز مطالعات و پژوهش های
جمعیتی آسیا و اقیانوسیه با بیان اینکه , سازمان ملل در سال ۲۰۱۰ برای
ایران سه سناریوی رشد بالا, رشد متوسط و رشد پایین پیش بینی کرده است .در
سناریوی رشد بالا میزان باروری کل از ۸/۱ فرزند برای هر مادر به ۵/۲ فرزند
در سال ۱۴۸۰ خواهد رسید . در این سناریو در سال ۱۴۳۰ جمعیت ایران به حدود
۱۰۰ میلیون نفر می رسد . و در همین حدود ثابت خواهد ماند . در سناریوی رشد
متوسط , میزان باروری کل از ۸/۱ بچه برای هر مادر به ۵/۱ بچه برای هر مادر
سال ۱۴۲۰ کاهش می یابد . و جمعیت کشور در این سال به حدود ۸۶ میلیون نفر و
درصد سالمندی به ۲۲ درصد خواهد رسید . بعد از آن با وجود افزایش باروری تا
حدود دو فرزند تا سال ۱۴۸۰ جمعیت کشور رو به کاهش و به حدود ۶۲ میلیون نفر
خواهد رسید . سومین سناریو رشد پایین است که در آن میزان باروری کل از ۸/۱
بچه برای هر مادر ایرانی در سال ۱۳۹۰ به حدود یک فرزند برای هر مادر در سال
۱۴۲۰ خواهد رسید . بر این اساس درصد سالمندی جمعیت به حدود ۲۵ درصد می رسد
. بعد از سال ۱۴۲۰ تعداد جمعیت با کاهش مواجه و به حدود ۳۱ میلیون نفر می
رسد و درصد سالمندی به ۴۷ درصد افزایش خواهد یافت . با توجه به چالش بحران
باروری پایین که به احتمال زیاد برای کشور ما اتفاق می افتد , تک فرزندی ,
بی فرزندی و سالمندی جمعیت از چالش های مهم جمعیتی کشور است.(پرتو ۱۳۹۱).
تمامی این آمار و ارقام نگران
کننده نشان دهنده لزوم تغییر سیاست های جمعیتی کشور است . در سیاست گذاری
های جمعیتی باید به ظرفیت و گنجایش کشور و موقعیت خاص کشور یعنی قرار گرفتن
میان کشورهایی با اکثریت سنی و بعضا وهابی که همواره تحرکاتی برای تغییر
اکثریت جمعیت ایران به اهل سنت داشته اند توجه کافی داشت . چنانکه در حال
حاضر شاهدیم که نسبت جمعیت استان هایی که اکثریت شیعه بودند به اکثریت سنی
تغییر یافته است . علت این امر می تواند این مسئله باشد که الگوی باروری
زنان استان های سنی نشین با الگوی باروری زنان سایر نقاط کشور متفاوت است .
در هر حال باید یک حد متناسب
جمعیت برای ایران مشخص شود که این امر سال ها پیش توسط امام خمینی (ره)
صورت گرفت که البته در آن زمان با بی توجهی مسئولین وقت مواجه شد . امام
خمینی در این باره فرمودند که : « مملکت ایران ۳۵ میلیون حالا می گویند
جمعیت دارد . وسعتش آنقدر هست که برای ۱۵۰ میلیون تا ۲۰۰ میلیون جمعیت کافی
است » . این موضوع تاسال ۸۹ مسکوت ماند تااینکه در فروردین سال ۸۹ توسط
رئیس دولت دهم آقای احمدی نژاد دوباره مطرح شد که البته با مخالفت سیاست
مداران و نمایندگان مجلس رو به رو شد .
آقای احمدی نژاد در ۲۴ فروردین ۸۹
در این باره گفتند :« بنده با این که دو بچه کافی است مخالفم و استدلال
علمی نیز برای آن دارم . امروز شاهد هستیم که متوسط بچه در خانواده ها زیر
دو بچه است و این سیاست غلطی است که غربی ها انتخاب کردند و الان نیز برای
حفظ فرهنگ و هویت خود یارانه سنگینی را پرداخت می کنند . از همین رو چرا ما
باید همین راه را برویم . کشور قابلیت داشتن ۱۵۰ میلیون نفر جمعیت را دارد
. برخی خیال می کنند ما روزی مردم را می دهیم و بنده تعجب می کنم که چرا
علما در این خصوص سکوت کرده اند … »(برنامه بدون حاشیه صدا و سیما ) .
رئیس جمهور در مرداد ۸۹ اعلام کرد که دولت پیش بینی کرده که از اوایل سال
۸۹ هر فرزندی که به دنیا بیاید برای او حسابی افتتاح کند که یک میلیون
موجودی داشته باشد و هدف این طرح تأمین آتیه فرزندان اعلام شده که تا حدی
باعث افزایش باروری نیز شد . اما این طرح خیلی زود با مخالفت مجلس و موافقت
و استقبال علما مواجه شد . تا جایی که آیت الله سبحانی نیز در این باره به
رئیس جمهور نامه ای نوشتند و در این نامه از سیاست های تحدید نسل انتقاد
کردند و آن را به ضرر کشور دانستند و از دولت خواستند تا موانع این امر
برچیده شود.
اما آنچه که باعث شد تا به مسئله
تغییر سیاست های جمعیتی به صورت جدی پرداخته شود و این موضوع جدی تر مورد
توجه قرار گیرد بیان نظر رهبر معظم انقلاب امام خامنه ای بود. ایشان در
دیداری که شانزدهم مرداد ماه ۱۳۹۰ در دیدار با کارگزاران نظام مسئله
استراتژیکی در خصوص جمعیت بیان فرمودند که راهگشای بسیاری از مشکلات جدی
آینده کشور خواهد بود . ایشان در این دیدار فرمودند : « من معتقدم که کشور
ما با امکاناتی که داریم , می تواند ۱۵۰ میلیون نفر جمعیت داشته باشد . من
معتقد به کثرت جمعیت هستم . هر اقدام و تدبیری که می خواهد برای متوقف کردن
رشد جمعیت انجام بگیرد , بعد از ۱۵۰ میلیون نفر انجام بگیرد» .
ایشان همچنین در سفری که در
مهرماه ۱۳۹۱ به خراسان شمالی داشتند در جمع مردم بجنورد فرمودند :« سیاست
های تحدید نسل اشتباهی بود که مسئولین مرتکب شدند خود بنده هم مقصرم . این
برنامه از اواسط دهه هفتاد باید متوقف می شد البته این برنامه اوایل خوب
بود . خانواده ها باید نسل را افزایش دهند و این محدود کردن فرزندان به این
شکل خطاست . ما این نسل جوان را در دوره های آینده اگر بتوانیم حفظ کنیم
همه مشکلات را می توانند حل کنند ».
پروژه و مقاله در مورد رشد جمعیت
این پروژه دانشجویی در رابطه با رشد جمعیت و بررسی آن است.
Population growth -عامل
جمعیت از زمان‌های قدیم مورد توجه سیاستمداران و دانشمندان و صاحب‌نظران
اقتصادی، اجتماعی و فلسفی بوده است و مذاهب و ادیان نیز در این مورد دارای
موضع کم و بیش روشنی هستند. عده‌ای از متفکران با افزایش جمعیت موافق بوده و
آن را عامل پیشرفت اقتصادی و مولد ثروت می‌دانسته‌اند و گروهی دیگر افزایش
جمعیت را باعث فقر و تنزل سطح رفاه دانسته و مخالف آن بوده‌اند. عده‌ای
نیز از ثبات تعداد جمعیت طرفداری می‌‌کرده‌اند.
رشد جمعیت تغییر در
جمعیت گونه‌ای از موجودات در بازه‌ای از زمان است. در زیست شناسی، رشد
جمعیت برای اشاره به هر موجود زنده شناخته شده‌ای بکار می‌رود، اما در این
نوشتار عمدتاً به رشد جمعیت بشر در جمعیت‌شناسی پرداخته می‌شود. مدل رشد
مالتوس و مدل لجستیک نمونه‌هایی از مدل‌های ساده برای رشد جمعیت هستند.
در
سطح جهانی، نرخ رشد جمعیت انسان از سال های ۱۹۶۲ و ۱۹۶۳ سالانه به میزان
۲/۲۰% رو به کاهش بوده است و این در حالی است که تخمین نرخ رشد سالانه،
برای سال ۲۰۰۹ ،۱/۱% است. [۱] سازمان جهانی سالانه تعداد متولدین، نرخ مرگ و
میر و نرخ رشد را به ترتیب ۱/۹۱۵% ،۰/۸۱۲% و ۱/۰۹۲% گزارش می دهد. در صد
سال اخیر جمعیت به دلیل پیشرفت های پزشکی و افزایش کلان در قابلیت تولیدی
کشاورزی که به مدد “انقلاب سبز”میسر شد، با سرعت زیادی در حال رشد بوده
است.
ساموئلسون، هارود، سولو، فلپس، کوزنتس و آرو، از جمله مهم‌ترین
چهره‌های نظریه‌پرداز اقتصادی و از اساتید مشهور علم اقتصاد به شمار
می‌روند که در کنار نظریه‌پردازی در شاخه‌های مختلف دانش اقتصاد، از بیکاری
و تعادل عمومی تا تجارت و فقر، به بررسی و تحلیل تأثیر متغیر «جمعیت» بر
اقتصاد نیز پرداخته‌اند و به نوعی از بزرگ‌ترین نظریه‌پردازان در این حوزه
شناخته می‌شوند. یادداشت پیش رو، مروری بر ادبیات دانش اقتصاد در ارتباط با
رشد جمعیت و ابعاد مختلف آن و سازوکار ارتباط رشد جمعیت و رشد اقتصاد
پرداخته است.
در این پروژه دانشجویی به بررسی رشد جمعیت, ارتباط آن با اقتصاد و پیامدهای رشد جمعیت خواهیم پرداخت
