همه چیز درباره‌ی تغذیه در تهوع و استفراغ بارداری
در 10 تا 20 درصد موارد تهوع و استفراغ در تمام دوران بارداری ادامه
می‌یابد. مشخص نیست چه موقع تهوع صبحگاهی به تهوع و استفراغ بدخیم بارداری
تبدیل می‌شود. معمولاً خانم‌های مبتلا به تهوع صبحگاهی قادر به انجام
کارهای شخصی و یا حتی کار در خارج از منزل هستند و وزن کم نمی‌کنند.
تهوع ممکن است مربوط به تغییر هورمون‌های خون باشد که پس از سازگاری مادر با تغییر مقدار هورمون‌ها، این حالت برطرف می‌شود.
نظریه‌های مطرح شده برای بروز حالت تهوع و استفراغ بارداری عبارت‌اند از:
*
شدیدترین حالت تهوع و استفراغ زمانی اتفاق می‌افتد که هورمون جفتی انسان
در بیش‌ترین مقدار از جفت ترشح می‌شود. این‌گونه استنباط شده که این هورمون
جفتی به نحوی در بروز این حالت نقش دارد. البته با وجود این ارتباط زمانی
هنوز به طور قطع این فرضیه تأیید نشده است.
*
رخداد فیزیولوژیک دیگری که در اوایل بارداری اتفاق می‌افتد و ممکن است با
حالت تهوع و استفراغ اوایل بارداری ارتباط داشته باشد حمله سریع تروفوبلاست
(لایه سلولی خارجی در جنین پستانداران که در تغذیه جنین درگیر است) به غشا
داخلی رحم است. سلول‌های تروفوبلاست بخش‌هایی از غشای داخلی رحم را در
همان قسمتی که مورد حمله قرار داده‌اند هضم می‌کنند. ترکیبات حاصل از این
تخریب عامل ایجادکننده حالت تهوع و استفراغ هستند. این فرضیه بسیار محتمل
است زیرا در سایر قسمت‌های بدن هم نتایج مشابهی از اثرات بافت تخریب شده در
اقدامات کلینیکی مثل رادیوتراپی و یا سوختگی مشاهده شده است.
بیشتر مادران با مصرف غلات خشک، بیسکویت کراکر و نان تست، نیم ساعت
قبل از بلند شدن از بستر، تهوع و استفراغ کمتری خواهند داشت
*
مقادیر زیاد استروژن ترشح‌شده از جفت نیز باعث بروز حالت تهوع و استفراغ
می‌شود. شاهدی که بر این تئوری وجود دارد این است که در سایر شرایط بالینی
اگر دوزهای بالای استروژن تزریق شود فرد دچار تهوع و استفراغ می‌شود. عوامل
روانی نیز می‌توانند در بروز این حالت تأثیر داشته باشند.
*
کاهش قند خون ممکن است یکی از علل ایجاد تهوع باشد؛ زیرا تهوع در مادرانی
که برای مدت طولانی چیزی نمی‌خورند بیشتر است با اینکه مدارک واضحی
دراین‌باره وجود ندارد. اما به طور غیرمستقیم نشان داده شده است که نیاز به
انسولین در سه ماهه اول بارداری در این مادران کاهش می‌یابد. تشکیل
کتون‌ها و تولید پرولاکتین از علل تهوع هستند که در اثر هیپوگلیسمی یا
دریافت ناکافی کربوهیدرات ایجاد می‌شوند.
*
استفراغ شدید در اوایل بارداری می‌تواند به کمبود پروتئین، انرژی،
ویتامین‌ها و مواد معدنی منجر شود. مادر به علت عدم تعادل مایعات و
الکترولیت‌ها و جلوگیری از دهیدراتاسیون و کتوز باید در بیمارستان بستری شود.
شکل ساده بیماری تهوع صبحگاهی ممکن است با روش‌های ساده تغذیه‌ای بهبود یابد:
* بیشتر مادران با مصرف غلات خشک، بیسکویت کراکر و نان تست، نیم ساعت قبل از بلند شدن از بستر، تهوع و استفراغ کمتری خواهند داشت.
* افزایش
تدریجی غذای مصرفی در بعدازظهر و شب، به تامین مواد مغذی مورد نیاز مادر
کمک می‌کند و باعث حفظ قند خون طبیعی در طول شب و پیشگیری از تهوع صبحگاهی
می‌شود.
* بهتر است از آشامیدن زیاد مایعات در صبح ناشتا پرهیز شود، مایعات باید بین وعده‌های غذایی مصرف شوند.
* خالی نماندن معده در طول روز هم می‌تواند به کاهش تهوع و استفراغ کمک کند.
*
وعده‌های غذایی کوچک و مکرر (هر دو تا سه ساعت) و خشک از غذاهای حاوی
کربوهیدرات‌های زودهضم (برنج، سیب‌زمینی، رشته، غلات صبحانه، میوه، نان) به
خوبی تحمل می‌شوند. درحالی‌که در بعضی دیگر از مادران غذاهای حاوی پروتئین
تهوع را کاهش می‌دهد.
* چربی‌ها معمولاً تحمل نمی‌شوند و هضمشان تا حدودی مشکل است.
* مادران باردار باید غذاهایی را مصرف کنند که به تجربه بهتر تحمل می‌کنند. از بو، منظره و طعم‌های تهوع‌آور بپرهیزند.
* اجتناب
از مصرف غذاهایی که سبب تحریک معده می‌شوند مانند: نعناع، کافئین، مرکبات،
غذاهای پرادویه، غذاهای چرب و فرآورده‌های گوجه‌فرنگی می‌تواند سودمند
باشد.
* انتخاب غذاهای غنی از ویتامین ب 6، منیزیم و پتاسیم برای جایگزینی مقدار از دست رفته این ریزمغذی‌ها در اثر استفراغ توصیه می‌شود.
*
در برخی از مادران مصرف قرص‌های آهن سبب تهوع می‌شود که باید نوع و زمان
مصرف آن را تغییر بدهند یا مصرف آن را تا سه ماهه سوم بارداری به تعویق
بیندازند.
*مصرف چای زنجبیل یا غذاها و آشامیدنی‌های حاوی زنجبیل هم می‌تواند کمک کننده باشد. اما باید به مقدار معتدل مصرف شوند.
درمان‌هایی که به کار گرفته می‌شوند عبارت‌اند از:
* بوییدن لیمو: بسیاری از خانم‌ها معتقدند که بوییدن لیمو مانع از استشمام بوهای ناراحت‌کننده محیط می‌شود.
*
استفاده از مچ بندهای الکترونیک (باندهای آرام‌بخش)، بعضی از آب نبات‌ها،
ویتامین ب 6، برگ تمشک قرمز، اکسیر زنجبیل غنی‌شده با اسیدفولیک (با نام
تجاری “جادوی تهوع صبحگاهی”)، کاهش سروصدا و آرام کردن محیط، طب سوزنی، دوش
گرفتن طولانی مدت و هیپنوتیزم.
سایر توصیه‌ها عبارت‌اند از:
جویدن
آدامس یا مکیدن آب نبات و عدم نوشیدن آب پرتقال، آب، شیر، قهوه یا چای در
هنگام احساس تهوع، کاهش استرس و استراحت کردن و آرام بودن.
مادران
باید در طول روز آب کافی بنوشند تا استفراغ به دهیدراتاسیون منجر نشود.
اگر مادر نتوانست برای 6 ساعت یا بیشتر غذا یا مایعی مصرف کند باید با پزشک
خود مشورت کند.
مادرانی که به علت تهوع و استفراغ
قادر به خوردن نیستند انرژی مورد نیاز آن‌ها از شکسته شدن چربی‌ها و
پروتئین‌ها تامین می‌شود. استفاده از چربی بدن در فقدان کربوهیدرات، باعث
افزایش تشکیل اجسام کتونی می‌شود. مقدار بالای کتون‌های خون، ممکن است باعث
اختلالاتی در تکامل سیستم عصبی جنین شود.
اگر مادر مبتلا به استفراغ بدخیم می‌تواند چیپس سیب‌زمینی را تحمل کند به عنوان منبع کربوهیدرات و انرژی توصیه می‌شود.
استفراغ بدخیم بارداری
استفراغ
بدخیم بارداری با استفراغ شدید و طولانی مدت شناخته می‌شود. در این حالت
وضعیت تغذیه‌ای فرد بسیار در معرض خطر است. استفراغ شدید باعث دهیدراتاسیون
و کاهش وزن، کمبودهای تغذیه‌ای و عدم تعادل آب و الکترولیت‌های بدن
می‌شود. اگر تهوع و استفراغ تا بعد از سه ماهه اول بارداری ادامه یابد،
ارزیابی وضعیت تغذیه‌ای اهمیت ویژه‌ای پیدا می‌کند.
در صورت عدم
تعادل آب و الکترولیت‌ها، کاهش وزن بیش از 5 درصد یا کتونمی، مادر باردار
باید در بیمارستان بستری شود. برای این افراد تغذیه با لوله توصیه می‌شود
که به علت عوارض کمتر به تغذیه وریدی ارجحیت دارد. در حالت‌های مزمن از
تغذیه وریدی استفاده می‌شود که شامل تزریق داخل وریدی آب و الکترولیت‌هاست.
پس از تخفیف حالت استفراغ و ایجاد تعادل آب و الکترولیت‌ها، تغذیه از راه
دهان با دادن مایعات شروع می‌شود. بعد از تحمل مایعات مقادیر کمی از غذاهای
کم چرب و پر کربوهیدرات به تدریج به شکل مایع یا جامد داده می‌شود.
خالی نماندن معده در طول روز هم می‌تواند به کاهش تهوع و استفراغ کمک کند
یکی
از شایع‌ترین عوارض تهوع و استفراغ بدخیم بارداری، آنسفالوپاتی ورنیکه
است. بیماری ورنیکه معمولاً با اعتیاد به الکل همراه است. اما عوامل بسیار
دیگری از جمله گرسنگی طولانی مدت نیز می‌تواند باعث آن گردد. سایر عوارض
فیزیکی زیان‌آور این عارضه عبارت‌اند از پارگی مری، نارسایی حاد کلیوی و
برداشتن طحال.
یکی دیگر از
مشکلاتی که حدود 37 درصد زنان مبتلا به تهوع و استفراغ بدخیم را آزار
می‌دهد افزایش بیش از حد ترشح بزاق است. در این حالت ترشح بزاق قابل‌ملاحظه
بوده و موجب دفع الکترولیت‌ها می‌شود. ترشح بزاق به 500 تا 1000 میلی‌لیتر
در روز می‌رسد و این مقدار دفع باید در برنامه تامین آب روزانه مدنظر
باشد. در یک مطالعه جدید فقط هزینه بستری شدن در بیمارستان
به علت تهوع و استفراغ بدخیم بارداری 200 میلیون دلار تخمین زده شده است.
در مورد این زنان باید وضعیت الکترولیت‌ها از جمله فسفر، منیزیم و پتاسیم
را به دقت مورد بررسی و پایش قرار داد و به موقع کمبودهای آن را جبران کرد
زیرا کمبود الکترولیت‌ها موجب اختلالات قلبی و نارسایی تنفسی می‌شود.
تهوع
و استفراغ بدخیم در 2 درصد بارداری‌ها مشاهده می‌شود و با افزایش هورمون
آزاد تیروئید مادر و چندین هورمون دیگر از جمله هورمون جفتی انسان همراه
است. علل بروز استفراغ شدید و طولانی مدت ناشناخته است. هیپرتیروئیدیسم یکی
از علل احتمالی بروز استفراغ بدخیم ذکر شده است. یک مطالعه نشان داده است
که عفونت هلیکوباکترپیلوری، یکی از علل مهم در بروز این مشکل است. انسداد
روده در دوران بارداری می‌تواند از دیگر دلایل استفراغ بدخیم باشد.
تهوع بارداری از B٦ تا زنجبیل
اگرچه در برخی بارداری‌ها که جنین و جفت رشد مناسبی ندارند و سطح
هورمون‌های بارداری پایین است خانم‌ها دچار تهوع و استفراغ نمی‌شوند اما
بسیاری از آن‌ها هم بدون ابتلا به تهوع و استفراغ، دوران بارداری را پشت سر
می‌گذارند و صاحب فرزندی سالم می‌شوند. متخصصان می‌گویند هنوز درمانی قطعی
برای بیماری صبحگاهی (تهوع و استفراغ 3 ماهه اول بارداری) کشف نشده و
راه‌حل‌های موجود در برخی خانم‌ها موثر و در بعضی دیگر بی‌نتیجه‌اند اما به
طور کلی این ناراحتی برای جنین خطری ندارد و خانم‌ها بعد از پایان 3 ماهه
اول می‌توانند از تمام لحظه های خاطره‌انگیز بارداری لذت ببرند. گفت‌وگوی
زیر با دکتر شیرین نیرومنش متخصص زنان و زایمان و استاد دانشگاه علوم پزشکی تهران درباره روش‌های مقابله با این بیماری صبحگاهی است.
یکی
از مهم‌ترین دغدغه‌های خانم‌های باردار این است که تهوع و استفراغ مانع
دریافت مواد غذایی به وسیله جنین شود. این نگرانی تا چه اندازه صحت دارد؟
این
نگرانی بی مورد است. برخی خانم‌های باردار مدام خود را وزن می‌کنند و از
اینکه باردارند اما افزایش وزن نداشته‌اند، نگران می‌شوند اما در 3 ماهه
اول، جنین کوچک است و قرار نیست وزن خانم باردار بیشتر از 1 کیلوگرم زیاد
شود اما اگر خانمی مشکل تهوع و استفراغ داشته باشد، باید مراقب وزنش باشد و
اگر ناگهان چند کیلوگرم وزن کم کرد، حتماً به متخصص زنان مراجعه کند تا با
تجویز مکمل و سرم آب و الکترولیت‌های از دست رفته بدنش جبران شود.
حالا اگر خانمی با بیشتر مواد غذایی مشکل داشته باشد چه کند؟
حتماً
باید به متخصص زنان مراجعه کند تا مکمل‌های غذایی لازم برایش تجویز شود.
غذاهای بی‌بو و بی‌مزه بخورد حتی می‌تواند هنگام غذا خوردن چشم‌هایش را
ببندد.
به غیر از مهم‌ترین علت تهوع که همان هورمون‌های بارداری است چه عوامل دیگری می‌توانند این واکنش را تحریک کنند؟
گرما،
خفقان‌آور بودن محیط، کوچکی یا به‌هم‌ریختگی اتاق، بوی تند و سنگین عطر،
تکان‌های شدید در خودرو و نورهای زننده و چشمک‌زن می‌توانند باعث تحریک
تهوع و استفراغ خانم باردار شوند.
معمولاً
ویتامین 6B باعث کاهش حالت تهوع می‌شود. البته این ویتامین و دیگر داروها
نباید خودسرانه مصرف شوند زیرا مقادیر بیش از حد آن‌ها در دوران بارداری
باعث کرختی و آسیب‌رسانی به بافت‌های عصبی بدن و جنین در حال رشد می‌شود تهوع در حالت خستگی،
شدیدتر می‌شود بنابراین اگر خسته‌اید، استراحت کنید. می‌توانید یک فیلم
خوشایند و انرژی دهنده تماشا کنید البته بهتر است فیلم در مورد غذا،
رستوران یا چیزی که به آن حساسیت دارید، نباشد.
این روزها هوای تهران به شدت آلوده است. آیا این آلودگی می‌تواند باعث تشدید بیماری صبحگاهی خانم‌های باردار شود؟
تحقیق یا سندی علمی درباره تأثیر آلودگی هوا
بر شدت بیماری صبحگاهی وجود ندارد اما مسلماً کاهش غلظت اکسیژن و میزان
بالای آلاینده‌ها در هوای شهرهای صنعتی ایجاب می‌کند زنان باردار کمتر از
منزل خارج شوند نه فقط برای کاهش تهوع بلکه این وضعیت هوا اصلاً برای سلامت
زن باردار و جنینش مناسب نیست.
گاهی
در فضای پر ازدحامی مثل مترو یا به طور کلی فضاهایی که غلظت اکسیژن آن
پایین است، یک فرد عادی هم احساس ناخوشایندی پیدا می‌کند، آیا درست است که
در این موارد خانم باردار برای پیشگیری از تهوع از اسپری‌های اکسیژن که در
داروخانه‌ها عرضه می‌شود، استفاده کند؟
نه. هیچ
نیازی به استفاده از این اسپری‌ها نیست. خانم باردار بهتر است در محل‌هایی
که هوای مناسبی ندارد رفت و آمد نداشته باشد. اگر هم هوای محیط‌های
پرازدحام مثل مترو، بانک یا… برای او سنگین است، سعی کند در ساعت‌های
خلوت روز به آن مکان‌ها برود. این محیط‌ها می‌تواند باعث تشدید تهوع خانم
باردار شود نه کمبود اکسیژن.
درمان طبی تهوع و استفراغ زنان باردار چیست؟
معمولاً ویتامین 6B
باعث کاهش حالت تهوع می‌شود. البته این ویتامین و دیگر داروها نباید
خودسرانه مصرف شوند زیرا مقادیر بیش از حد آن‌ها در دوران بارداری باعث
کرختی و آسیب‌رسانی به بافت‌های عصبی بدن و جنین در حال رشد می‌شود.
درمان‌های گیاهی برای رفع تهوع و استفراغ بارداری وجود دارد؟
بله. مصرف زنجبیل در رفع حالت تهوع بسیار موثر است و می‌توان از انواع صنعتی، خشک یا تازه زنجبیل
استفاده کرد. البته دمنوش زنجبیل تازه اثر بهتری دارد. این اثر زنجبیل در
تمام منابع علمی درج شده اما در مورد تأثیر گیاهان دیگر چون اسطوخودوس،
آویشن و رازیانه چیزی در منابع علمی ذکر نشده است.
مصرف زنجبیل در رفع حالت تهوع بسیار موثر است و می‌توان از انواع صنعتی،
خشک یا تازه زنجبیل استفاده کرد. البته دمنوش زنجبیل تازه اثر بهتری دارد
حالا اگر خانمی با هیچ‌یک از این درمان‌ها بهبود نیافت چه کند؟
تهوع
و استفراغ درصد کمی از خانم‌های باردار آنقدر شدید است که مهار آن با
روش‌های موجود به راحتی مقدور نیست. در این موارد متخصص زنان برای سنجش سطح
الکترولیت‌های بدن خانم باردار از او آزمایش می‌گیرد و ممکن است در
بیمارستان بستری‌اش کند.
آیا نکته‌های تغذیه‌ای می‌تواند این مشکل را تسکین دهد؟
بله،
مثلاً با مصرف وعده‌های غذایی سبک و متعدد در طول روز به طوری که معده
اصلاً خالی نماند، مصرف کربوهیدرات یا مواد غذایی پروتئینی، داشتن بیسکویت
ساده کنار تخت و خوردن تکه‌ای از آن هنگام تهوع شبانه یا به محض بیداری
صبحگاه و قبل از بلند شدن، اجتناب از مصرف خوراکی‌های بودار و محرک حالت
تهوع، پرهیز از خوردن غذاهای چرب زیرا هضم آن‌ها طول می‌کشد، مصرف کافی
مایعات (روزی 5/1 لیتر مایعات) و در صورت شدید بودن استفراغ، مصرف
نوشیدنی‌های حاوی الکترولیت (قند، نمک و پتاسیم) تا تعادل آب و
الکترولیت‌های بدن برقرار شود اما خانم باردار نباید آنقدر آب بخورد که
معده‌اش پر شود و حتی میل به غذا خوردن را هم از دست بدهد. مصرف مکمل‌ها همراه غذا نیز از تهوع پیشگیری می‌کند. مصرف مرکبات تازه با غذا و اجتناب از مصرف مکمل آهن در 3 ماهه اول نیز که باعث یبوست، تهوع و استفراغ می‌شود، تأثیر بسیاری دارد.
