در باره روزه
روزه عامل باز دارنده از گناه
تقوی و پرهیزکاری در تربیت و اخلاق اسلامی یک مسلمان نقش بسیار مهمی
دارد، و برای رسیدن به این صفت شایسته است که بهترین عبادت در ماه صیام
مبتنی بر آن است که خداوند می فرماید:
لعلکم تتقون
که نتیجه و علت غائی روزه، تقوی از محارم الله است.
بهترین اعمال در ماه رمضان چیست؟
وقتی پیامبر (صلی الله علیه و آله) در خطبه شعبانیه فضائل ماه رمضان و
روزه را برشمرد، امیر المؤمنین علی ( علیه السلام) پرسید: بهترین اعمال در
این ماه چیست؟در پاسخ پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «الورع عن محارم
الله » یعنی پرهیز و اجتناب از معاصی و گناهان است، بنابر این روزه عامل
بازدارنده از گناه و عامل سرکوب کننده نفس عصیان گر است، که روزه دار با
انجام این دستور الهی به نحو احسن که از شرائط کمال روزه است، روح تقوی و
پرهیزکاری را در خویش زنده می کند، زیرا که با روزه و در ماه مبارک رمضان،
اصلاح نفس و تربیت آن و تقوی پیشه کردن به مراتب آسانتر است، زیرا گرسنگی و
تشنگی و دیگر محرومیتهای روزه، شعله های سرکش غرائز حیوانی و هواهای
نفسانی را خاموش می سازد.
مولانا مولوی گوید:
هست روزه ظاهر، امساک طعام
روزه معنی، توجه دان تمام
این دهان بستی، دهانی، باز شد
که خورنده، دانه های راز شد
جوع مر خاصان حق را داده اند
تا شود از جوع شیر زورمند
تفسیر الصوم جنة از امام صادق (ع)
امام صادق ( علیه السلام) فرمود: که پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرموده است:
«الصوم جنة، ای سترة من آفات الدنیا، و حجاب من عذاب الاخرة فاذا صمت
فانولصومک کف النفس عن الشهوات، و قطع الهمة عن خطوات الشیطان، و انزل نفسک
منزلة المرضی لا تشتهی طعاما و لا شرابا، متوقعا فی کل لحظة شفاءک من مرض
الذنوب و طهر باطنک من کل کدر، و غفلة و ظلمة یقطعک عن معنی الاخلاص لوجه
الله تعالی »
امام علیه السلام در تفسیر این بیان رسول الله (صلی الله علیه و آله) می
فرماید: یعنی روزه ستر و حجاب است روزه دار را از آفات دنیا و حجاب و مانع
است عذاب آخرت را از او، پس هر گاه خواستی روزه باشی از روزه داریت قصد کن
نگهداری و بازداشتن نفست را از کل شهوات و خواهشهای نفسانی (مثل فحش گفتن و
مجادله و قسم دروغ و. . . ) زیرا ارتکاب این گناهان در روزه موجب نقصان
ثواب روزه و باعث حرمان از قبول آن است.
(در حدیث است، که زنی روزه دار، به کسی ناسزا می گفت، پیامبر (صلی الله
علیه و آله) فرمود: که به این زن طعام دهید تا بخورد، زن به حضرت عرض کرد
که من روزه ام، حضرت فرمودند چگونه روزه ای که فحاشی می کنی؟روزه تنها همین
نیست که کسی آب و غذا نخورد، بلکه روزه دار باید سایر اعضاء و جوارح را
نیز با خود به روزه بدارد، و از گفتار و کردار بد احتراز نماید) . و قطع کن
راههای پر حزن و اندوه شیطانی را (که اگر پیمودن راههای شیطانها را اراده
کنی دچار اندوه فراوان خواهی شد) و در روزه قیاس کن نفس خود را که به سبب
ارتکاب منهیات بیمارست، که بیمار جسمانی را رغبت و میل به طعام نیست و به
امید شفا از ماکولات و مشروبات اجتناب می کند و تو نیز به سبب عصیان و
نافرمانی مولای حقیقی بیمار روحانی هستی، و حکیم علی الاطلاق از فرط شفقت و
مهربانی و از برای محو گناهان ترا فرموده که: مثل بیمار جسمانی از
خوردنیها و آشامیدنیها دوری جوئی و روزه بداری، تا به برکت این عمل و عدم
توجه به شهوات نفسانی از مرض روحانی شفا یابی و به وسیله او تقصیرات تو محو
شود، همچنان که در روزه ظاهر خود را از آلایش اکل و شرب باز می داری باطن
خود را نیز از عیب و تیرگی و غفلت و ظلمت میل به باطل باید پاکیزه داری تا
روزه تو از معنی اخلاص خالی نباشد.
قال رسول الله صلی الله علیه و آله: قال الله تعالی:
الصوم لی و انا اجزی به:
حضرت از ذات احدیت نقل می فرماید که: حقتعالی فرموده که: روزه از برای
منست و مختص به من است و من ثواب او را چنان که لایق به من است به او خواهم
داد.
تحمل درد طاعت آسانتر از عذاب آخرت است
یکی را گفتند همانا تو ضعیف و ناتوانی و با این حال روزه تو را ضعیف تر و
ناتوانتر می کند گفت: من ثواب روزه را برای جلوگیری و دفع بدی و سختی روز
رستاخیر آماده می کنم و شکیبائی بر طاعت و فرمانبرداری خدا آسانتر است، از
شکیبائی بر عذاب او.
«فالصوم یمیت هوی النفس و شهوة الطبع و فیه حیوة القلب و طهارة الجوارح و
عمارة الظاهر و الباطن و الشکر علی النعم و الاحسان الی الفقراء و زیادة
التضرع و الخشوع و البکاء و حبل الالتجاء الی الله و سبب انکسار الشهوة و
تخفیف الحساب و تضعیف الحسنات و فیه من الفوائد ما لا یحصی و کفی ما ذکرنا
منه لمن عقل و وفق لاستعماله » . (1)
فوائد و خصوصیات روزه: از امام صادق (ع)
در این بیانیه امام صادق ( علیه السلام) به فوائد و خصوصیات روزه از نظر
مادی و روحانی و معنوی پرداخته و چنین می فرماید: از جمله فوائد روزه آن
است که خواهشهای نفس را می میراند، چرا که منبع همه فتنه ها و مصدر همه
شرها شکم است، و هر گاه شکم پر شد از حرام و شبهه، فرج به حرکت می آید و
خواهشهای باطل و تخیلات عاطل در نفس خطور می کند، چنان که در حدیث است که:
انی اخاف علیکم من البطن و الفرج، و شهوت فرج از شهوت بطن ناشی می شود، اگر
بطن عفیف باشد و به قدر ضرورت اکتفاء کند و از حرام و شبهه اجتناب نماید
بلا شک فرج نیز عفیف می شود، و هر گاه هر دو عفیف شد حیات دل که عبارت از
صفا و جلای باطن است حاصل خواهد شد، و ممکن است که ضمیر مجرور راجع بصوم
باشد یعنی صوم موجب حیات دل است و این معنی نیز نزدیک به معنی اول است. و
فایده دیگر، پاکی اعضاء و جوارح است چرا که روزه کامل چنان که مذکور شد
مشتمل است بر حفظ جوارح و اعضاء از دیدن ناملایم و شنیدن نامناسب و تناول
ناموافق.
و فایده دیگر تعمیر ظاهر و باطن است اما اشتمال روزه بر تعمیر ظاهر یا
به واسطه اشتمال روزه کامل است بر حفظ اعضاء و جوارح از حرکات ناملایم،
چنان که دانستی، و یا به واسطه آنکه تعمیر ظاهر عبارت از مشغول بودن به ذکر
باری تعالی است و به یاد او بودن، و اما اشتمال روزه بر تعمیر باطن ظاهر
است، چرا که هر گاه روزه دار با وصاف مذکوره موصوف شد و از مخلات و منافیات
احتراز نمود به عمارت دل که عبارت از پاکی او است از لوث افکار باطله و
مخاطرات زائفه موصوف خواهد شد.
و فایده دیگر، شکر گزاری نعمتهای الهی است چرا که به سبب روزه و گرسنگی
قدر تنعمات وافیه بر او ظاهر خواهد شد و شکر او را به جا خواهد آورد.
و فایده دیگر، احسان نمودن است به فقرا و ارباب حاجت، چرا که به سبب
روزه و ادراک گرسنگی حال فقراء و اهل مسکنت بر او ظاهر می شود، و می داند
که ایشان چه می کشیده اند و چه می کشند و این باعث رقت قلب و احسان نمودن
به ایشان می شود.
و فایده دیگر، زیاد شدن تضرع و خشوع است، چرا که روزه باعث قلت کدورت و
تخفیف تیرگی دل است، و جلای دل موجب تضرع و خشوع است، و تضرع و خشوع موجب
قرب الهی است، و نیز باعث زیادتی رسوخ التجاء است به جناب عزت، چرا که روزه
موجب صفا و حلای دل است و جلای دل موجب انس بباری و قطع از مخلوق است،
چنان که می فرماید: روزه باعث زیادتی التجاء است به باری تعالی، چنان که
معلوم شد و نیز روزه سبب شکستن شهوات و خواهشهای نفسانی است. و موجب سبکی
حساب روز قیامت و دو چندان شدن حسنات می باشد.
و در روزه آنقدر فوائد هست که به حیطه ضبط در نمی آید و آنچه بیان شد کافی است از برای هر که صاحب عقل و هوش است و توفیق عمل دارد. (2)
چه کسی جز صائم مخلص تحمل تشنگی در تابستان را دارد؟
امام صادق ( علیه السلام) فرمود:
«من صام یوما فی الحر فاصاب ظما وکل الله به الف ملک یمسحون وجهه، و
یبشرونه حتی اذا افطر قال الله عز و جل ما اطیب ریحک و روحک یا ملائکتی
اشهدوا انی غفرت له » (3)
اگر کسی یک روز در هوای گرم روزه باشد، و تشنگی بر او اصابت کند، خداوند
هزار ملک بر او موکل می گرداند که او را نوازش دهند و همچنان تا وقت افطار
او را بشارت (به رحمت خدا و بهشت) می دهند، (در اینحال) خداوند عز و جل می
فرماید: چه معطر و زیبا است، بوی خوش تو و روح پاک تو، ای ملائکه من شما
شاهد باشید که من او را آمرزیده ام.
و این روزه اگر برای خدا باشد که هست زیرا نمی تواند برای غیر خدا باشد،
چونکه می تواند شخص به هر نحو مخفیانه بخورد و بیاشامد، بنابر این کسی که
روزه می گیرد حتما برای خدا می گیرد بنابر این روزه دار مورد عنایت خاصه
حضرت پروردگار است که خدا فرشتگان را برای نوازش و محبت به او و نوید و
بشارت به زمین می فرستد و فرشتگان را شاهد می گیرد که از تقصیر روزه داران
گذشته و آنان را مورد عفو و آمرزش خویش قرار داده است.
بهترین جهاد، روزه داری در فصل گرما است
امام صادق ( علیه السلام) در اهمیت روزه آنهم در فصل گرما می فرماید:
«افضل الجهاد الصوم فی الحر» (4)
بهترین و عالیترین جهاد (در راه خدا) روزه در فصل گرما است.
یعنی همچنان که مجاهدین در حین جنگ و جهاد با دشمن مرارت آتش دشمن و در
حین عمل احساس عطش و شدت نیاز به آب می نمایند و موفق نمی گردند که آب
بنوشند روزه دار نیز تحمل شدید تشنگی را می نماید، و بلکه با دسترسی به آب
روزه اش را افطار نمی نماید، افضل و بهتر از مجاهد فی سبیل الله خواهد بود.
دو چیز موجب کنترل نفس سرکش است
پیامبر عظیم الشان اسلام در راه تعدیل غرائز جنسی و کنترل شهوات، به
جوانان یک دستور العمل بسیار ارزشمند می دهد، و نسل جوان را از هرزگیها و
افسار گسیختگیها جدا بر حذر می دارد، و نظام عادله طبیعت را از هرج و مرج و
فساد جوانان حفظ و حراست می نماید، و در سخنان بسیار حکیمانه خویش چنین می
فرماید: «معاشر الشباب علیکم بالبائة فمن لم بستطع فعلیه بالصوم فان الصوم
له و جاء» .
ای جوانان بر شما باد ازدواج، و نکاح، (که برای اجرای این سنت نبوی (صلی
الله علیه و آله) بشتابید) و هر گاه بعضی از شما قدرت بر ازدواج ندارد، پس
روزه بگیرد، زیرا روزه کنترل کننده و مهار کننده است (که باید با روزه نفس
سرکش را از طغیان و تجاوز و به گناه افتادن حفظ نمود) ، که حضرت صادق (
علیه السلام) فرمود: «الصوم و جاء المؤمن » .
روزه کنترل می کند مؤمن را از شهوترانیها و مهارش می نماید از تجاوز به نوامیس مردم.
با روزه شیطان را رو سیاه و کمرش را بشکنید
در اینکه روزه شیطان را از انسان دور نموده و از ارتکاب گناه باز می دارد پیامبر اسلام فرمود:
«الا اخبرکم بشی ء ان انتم فعلتموه تباعد الشیطان منکم کما تباعد المشرق
من المغرب قالوا بلی، قال: الصوم یسود وجهه و الصدقة تکسر ظهره و الحب فی
الله و الموازرة علی العمل الصالح یقطعان دابره و الاستغفار یقطع وتینه و
لکل شی ء زکوة و زکوة الابدان الصیام » (5)
پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) به اصحاب خویش (خطاب کرد) آیا آگاه
نکنم شما را به چیزی که اگر شما آن را انجام دهید شیطان از شما دور می
گردد، همچون بعد و فاصله مشرق از مغرب؟عرض کردند بلی یا رسول الله (صلی
الله علیه و آله) حضرت فرمود: روزه صورت شیطان را سیاه و صدقه (بر مساکین و
مستمندان) کمرش را می شکند، و حب و دوستی در راه خدا و مبادرت به عمل صالح
دنباله اش و نسلش را قطع می نماید، و طلب آمرزش از خداوند، رگ وتینش را
قطع می گرداند و از برای هر چیزی زکات است و زکات (تزکیه) بدن، روزه است.
استقامت و ثبات روزه دار
امام صادق علیه السلام فرمود:
«ما من صائم یحضر قوما یطعمون الا سبحت اعضاؤه و کانت صلوات الملائکة علیه و کانت صلواتهم له استغفارا» (6)
هیچ روزه داری حاضر نمی شود در محضر جمعیتی که مشغول خوردن غذا هستند،
(و او روزه خویش را حفظ نماید) مگر اعضاء و جوارح او تسبیح خدا می کنند (و
او فیض بزرگ ثواب تسبیح خدا را درک می نماید) و فرشتگان خدا او را درود و
سلام می دهند، و درود فرشتگان خدا برای او آمرزش و استغفار است.
هر گاه روزه می گیرید از کل فساد و آفات حفظش کنید
در اینکه مؤمن هر عمل نیکی انجام می دهد باید به احسن وجه انجام دهد تا
به اجر مضاعف نائل گردد، راوی گوید شنیدم از امام صادق ( علیه السلام)
«یقول اذا احسن المؤمن عمله ضاعف الله عمله لکل حسنة سبعماة و ذلک قول الله
تبارک و تعالی
و الله یضاعف لمن یشاء (7)
فاحسنوا اعمالکم التی تعملونها لثواب الله فقلت له: و ما الاحسان؟قال:
فقال: اذا صلیت فاحسن رکوعک و سجودک، و اذا صمت فتوق کل ما فیه فساد صومک، و
اذا حججت فتوق ما یحرم علیک فی حجک و عمرتک، قال: و کل عمل تعمله فلیکن
نقیا من الدنس » (8)
حضرت امام فرمود: هنگامی که مؤمن عمل خویش را نیکو انجام داد خداوند
اعمال او را مضاعف می گرداند و هر عمل نیکی را (تا) به هفتصد برابر اجر و
ثواب مرحمت می فرماید. و این قول خدا در قرآن است که می فرماید: و خدا برای
کسی که بخواهد اضافه تر و بیشتر از هفتصد برابر می گرداند. (آنجا که مثال
می زند:
مثل الذین ینفقون اموالهم فی سبیل الله کمثل حبة انبتت سبع سنابل فی کل سنبلة ماة حبة و الله یضاعف لمن یشاء و الله واسع علیم (9).
عمل نیک و خالص تا هفتصد برابر بلکه بیشتر پاداش داده می شود
پس نیکو کنید اعمال خویش را آن اعمالی که برای ثواب انجام می دهید، وی
گفت عرض کردم به امام، که احسان چیست؟گفت، امام فرمودند: هر گاه نماز می
خوانید رکوع و سجودش را نیک انجام دهید، و هر گاه روزه می گیرید پس خویشتن
داری کنید از هر چیزی که باعث فساد روزه شما می گردد، و هر گاه حج می کنید
پس از هر چیزی در حج و عمره (مانند تهیه مال حرام و خرج در حج نمودن و. . .
) پرهیز نمائید و فرمود: هر عملی که انجام می دهید پس باید از هر ناپاکی
منزه باشد.
عالیترین عامل بازدارنده از معصیت الله، روزه است
فوائد و خصوصیات روزه، تزکیه و خویشتن داری و سالم نگهداشتن نفس از
هردنس و ناپاکی و ستر و حجاب از آتش جهنم است، امام رضا ( علیه السلام) می
فرماید: «اعلم یرحمک الله ان الصوم حجاب ضربه الله جل و عز علی الالسن و
الاسماع و الابصار و سائر الجوارح. . . (10) و قد جعل الله علی کل جارحة حقا للصیام فمن ادی حقها کان صائما و من ترک شیئا منها نقص من فضل صومه بحسب ما ترک منها» . (11)
(ای روزه دار) خدای رحمتت کند، همانا روزه حجابیست که خداوند قرار داده
آن را بر زبانها و گوشها، و چشمها و سائر جوارح و اعضاء. . . و براستی،
خداوند بر تمامی اعضاء و جوارح بدن حقی برای روزه مقرر فرموده است، پس هر
کس حقوق اعضاء بدن را در روزه داری خویش ادا کند هر آینه صائم و روزه دار
است و حق روزه خویش را ادا نموده، و آنانی که به هر اندازه این حقوق را
نادیده گرفته باشند به همان اندازه از فضل و ثواب روزه آنان کاسته می گردد،
یعنی روزه اینان دارای ثواب کامل و ابعاد وسیع معنوی نمی باشد.
توصیف روزه کامل و روزه دار واقعی از امام صادق (ع)
سخنان درربار حضرت جعفر صادق پیشوا و رئیس مذهب تشیع در بازداشتن نفس از
معاصی و کنترل اعضاء و جوارح بدن از گناه و معصیت الله هنگام روزه داری به
شدت مؤثر و مفید است که بدل می نشیند که اگر به دقت بنگریم دگرگون و
متحولمان می سازد، جراح مداینی می گوید: حضرت صادق ( علیه السلام) فرمود:
«اذا اصبحت صائما فلیصم سمعک و بصرک من الحرام، و جارحتک و جمیع اعضاءک من
القبیح ودع عنک الهذی واذی الخادم، و لیکن علیک وقار الصیام، و الزم ما
استطعت من الصمت و السکوت الا عن ذکر الله و لا تجعل یوم صومک کیوم فطرک، و
ایاک و المباشرة و القبلة و القهقهة بالضحک، فان الله مقت ذلک » .
هر گاه روز کردی در حالی که صائم هستی، پس باید گوش و چشم تو از حرام
حتما صائم باشد (زیرا صوم به معنای نگهداشتن و امساک نفس و اعضاء و جوارح
از ماکولات و مشروبات و هر مبطل دیگر خاصه از دروغ و غیبت و فحاشی و غیره
می باشد، و لذا امام می فرماید: ) باید جوارح و جمیع اعضای تو (از زبان و
دست و پا و قلب و غیره) از قبیحات و زشتیها پاک باشد، و از خود دور کنی و
برهانی کارهای بیهوده و لغو، و اذیت خدمتگزارانت را، البته لازم است بر تو
حلم و وقار و خشوع روزه واقعی، (زیرا روزه دار واقعی آن کسی است که کاملا
مراقب و مواظب تمامی شؤون زندگیش باشد که کوچکترین نواقص شرعی و عرفی و
اخلاقی از او مشاهده نگردد) و ملزم کن نفست را در حد امکان به سکوت و
خاموشی، مگر از ذکر خدا (و کلماتی در حد ضرورت برای رفع نیازمندیهای زندگی)
و روز روزه ات، با روز افطارت را یکسان قرار نده، (یعنی در حال روزه بیشتر
به یاد خدا باش، بلکه برای همیشه خود را بساز) و بپرهیز در حال روزه از
قبله و تمتعات دیگر زنان و مباشرت با آنان و از خنده های قهقهه و بلند بلند
بپرهیزید، زیرا خدا از خنده های قهقهه خشم دارد، که در قرآن می فرماید:
فلیضحکوا قلیلا و لیبکوا کثیرا جزاء بما کانوا یکسبون (12)
پس باید که اندک بخندند و باید زیاد بگریند که تا پاداشی باشد به آنچه که کسب می کردند.
روزه فقط امساک از طعام و شراب نیست
مداینی می گوید امام ( علیه السلام) سپس فرمود:
«ان الصیام لیس من الطعام و الشراب وحده انما للصوم شرط یحتاج ان یحفظ
حتی یتم الصوم، و هو صمت الداخل اما تسمع ما قالت مریم بنت عمران:
«انی نذرت للرحمان صوما فلن اکلم الیوم انسیا» (13)
یعنی صمتا.
همانا روزه فقط امساک از طعام و شراب به تنهائی نیست، بلکه هر آینه از
برای روزه شرطی است که می بایستی آن را حفظ کنی (از آنچه که باعث نقص است)
تا آنکه به کمال برسد، و صوم کامل همانا صوم داخل است (یعنی از تمام آلایش
درونی منزه باشد که او فقط با صمت و سکوت و دوری از خلق الله تحقق پیدا می
نماید) .
امام علیه السلام به جراح مداینی فرمود: آیا نشنیدی آنچه که مریم بنت
عمران فرمود: براستی من نذر کرده ام برای پروردگار رحمان روزه (سکوت بگیرم)
پس امروز با هیچ کسی سخن نمی گویم امام فرمود: حضرت مریم نذر روزه سکوت
داشته است.
وقتی روزه می گیرید چشم و زبان و گوش و. . . خود را نیز حفظ کنید
«فاذا صمتم فاحفظوا السنتکم عن الکذب، و غضوا ابصارکم، و لا تنازعوا و
لا تحاسدوا و لا تغتابوا و لا تماروا و لا تکذبوا و لا تباشروا و لا
تخالفوا و لا تغاضبوا و لا تسابوا و لا تشاتموا و لا تفاتروا و لا تجادلوا و
لا تتاذوا و لا تظلموا و لا تسافهوا و لا تضاجروا و لا تغفلوا عن ذکر الله
و عن الصلاة » .
در این فراز از سخنان در ربار خویش حضرت فرمود: (ای مداینی) هر گاه روزه
گرفتید، پس حفظ و کنترل نمائید زبانتان را از دروغ، و چشمانتان را از (هر
چه دیدنش بر او حرام است) بپوشانید، (و در حال روزه) منازعه و دعوا (که
لازمه اش بد گوئی و فحاشی است) ننمائید و به همدیگر حسادت نورزید و غیبت
نکنید و ترش رو و غضبناک نباشید و با یکدیگر دشمنی نکنید و دروغ نگوئید، (و
با زنان) مباشرت ننمائید، و مخالفت همدیگر ننمائید (آنجا که مخالفت جائز
نیست) و نسبت به همدیگر خشم و غضب ننمائید، و همدیگر را لعن و ناسزا
نگوئید، و شماتت و ملامت نکنید، (و در کارهای خیر مثل قرائت قرآن و نماز و
ذکر) سستی و بیحالی به خود راه ندهید، و مجادله نکنید، اذیت و ظلم (به زیر
دستان و خدمتگزاران و افراد تحت سرپرستی) ننمائید، و سفاهت و خود را به
حماقت زدن بخود راه ندهید (حلیم و با وقار باشید) کسی را ضجر و شکنجه
ندهید، و از یاد خدا غافل نشوید و نماز را فراموش ننمائید، (مراد نمازهای
مستحبی و نوافل یومیه مخصوصا نافله شب را از یاد نبرید)
هنگام روزه سکوت و وقار و صبر و صدق خود را حفظ کنید
«و الزموا الصمت و السکوت و الحلم و الصبر و الصدق، و مجانبة اهل الشر و
اجتنبوا قول الزور و الکذب و الفری و الخصومة و ظن السوء و الغیبة و
النمیمة » .
نفس خویش را الزام کنید به سکوت و خاموشی، و حلم و بردباری، و صبر و
استقامت، و صدق و راستی، و از اهل شر و فساد دوری گزینید، و از قول زور
لهویات و موسیقی بنیانکن اخلاق، و دروغ، و فریفتن و گول زدن، و خصومت و
دشمنی با همدیگر، و سوء ظن و بدگمانی نسبت به یکدیگر و غیبت و نمامی و فتنه
انگیزی از کل این اوصاف ضد اخلاق پرهیز نمائید و اجتناب کنید.
چون عبد خائف از مولای خویش به پیشگاه خدا خاضع و خاشع باشید
«و کونوا مشرفین علی الآخرة منتظرین لایامکم منتظرین لما وعدکم الله
متزودین للقاء الله، و علیکم السکینة و الوقار و الخشوع و الخضوع و ذل
العبید الخیف من مولاه خیرین خائفین راحین مرعوبین مرهوبین راغبین راهبین
قد طهرت القلب من العیوب و تقدست سرائرکم من الخبث، و نظفت الجسم من
القاذورات و تبرات الی الله من عداه و والیت الله فی صومک بالصمت من جمیع
الجهات مما قد نهاک الله عنه فی السر و العلانیة، و خشیت الله حق خشیته فی
سرک و علانیتک و وهبت نفسک لله فی ایام صومک و فرقت قلبک له، و نصبت نفسک
له فیما امرک و دعاک الیه فاذا فعلت ذلک کله فانت صائم لله بحقیقة صومه،
صانع له لما امرک و کلما نقصت منها شیئا فیما بینت لک فقد نقص من صومک
بمقدار ذلک » .
و (در حال روزه داری) خود را مشرف بر آخرت کنید و منتظر ایامی (که در
پیش دارید) و منتظر وعده های الهی باشید، و زاد و توشه خویش را برای ملاقات
ذات اقدس الهی فراهم سازید، و بر شما باد (در حال روزه) به سکینه و وقار، و
خشوع و خضوع به پیشگاه حضرت احدیت چون بنده ذلیل خائف که از مولایش به شدت
می هراسد، در حالی که آزادند و با اختیار خویش به پیشگاه مولا و آقای خود
احساس خوف و رجا می نمایند، و خود را در ترس و رعب فرو برده و در عین حال
عشق به مولا و ترس از او آنان را بخود مشغول ساخته است، و به حق قلوبتان را
از عیبها تطهیر و باطنتان را از خبائث پاک می نماید، و جسمتان را از تمامی
قاذورات و کثافات تمیز نموده، و شما را از غیر خداوند، بری و بیزار می
کند، و شما را در روزه داریتان به وسیله سکوت به تمام جهات (از دروغ و غیبت
و فتنه انگیزی و. . . ) متکی و نزدیک به خدا می گرداند از هر چیزی که در
پنهان و آشکار نهی شده، و در نهان و آشکار شما را به خوف و خشیت پروردگار
مفتخر می سازد، و نفست را در حال روزه داریت به خدا بخشیده و دلت را برای
او فارغ البال و خالی از هر چه که غیر او است مستعد و مهیا می سازد و تو را
برای خدا در آنچه به تو امر کرده و خوانده است منصوب می گرداند، (یعنی
کاملا مطیع و منقاد حضرت حق می شوی) .
«فاذا فعلت ذلک کله فانت صائم لله بحقیقة صومه، صانع لما امرک و کلما نقصت منها شیئا فیما بینت لک، فقد نقص من صومک بمقدار ذلک » .
پس هر گاه تمامی این اوصاف مذکوره را به جای آوردی و خود را متصف به آن
ساختی پس توبه حقیقت برای خدا روزه گرفتی و حق روزه را ادا نمودی، و انجام
بده آنچه را که در (باره روزه) به تو فرموده است که هر چه را ناقص کنی و به
جای نیاوری از اوصاف روزه و روزه داریت از آنچه که برایت روشن و آشکار
است، پس به مقدار آنچه از اوصاف و فضائل روزه را کم کرده باشی از اجر و
پاداش آن نیز کم می گردد.
و در آخرین بیان و توضیحات خویش حضرت صادق ( علیه السلام) از قول پدر
بزرگوارش نقل می نماید که فرمود: «پیامبر (صلی الله علیه و آله) از آن زنی
که بجاریه اش سب و ناسزا می گفت (داستانش در همین بخش آمده) آنگاه پیامبر
(صلی الله علیه و آله) فرمود:
«ان الصوم لیس من الطعام و الشراب و انما جعل الله ذلک حجابا عن سواهما
من الفواحش من الفعل و القول یفطر الصوم ما اقل الصوام و اکثر الجواع؟» (14)
چه کمند روزه داران واقعی و چه زیادند گرسنگان؟
همانا روزه فقط پرهیز از طعام و شراب نیست، هر آینه خداوند خوردنیها و
آشامیدنیها را حجاب و حایل از غیر این دو از فواحش و گناهانی چون دروغ و
غیبت و زنا و ظلم از افعال و اقوال که باعث افطار روزه یا تقلیل کمال روزه
می شود قرار داده است آنگاه پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: چه کمند
روزه داران واقعی، و چه زیادند گرسنگان روزه دار، که حظی جز گرسنگی نمی
برند و این است آداب و شرائط و فوائد و خصوصیات روزه و اوصاف روزه دار،
خداوند به ما نیز این توفیق را عطا فرماید.
کثیری از مردم از قیام لیل جز تعب بیداری و از روزه نهار جز گرسنگی و تشنگی حظی ندارند
پیامبر بزرگ اسلام در این باره می فرماید:
«الا رب قائم لیس له من القیام الا السهر و رب صائم لیس له من صیامه الا الجوع و العطش » (15)
ای مسلمانان آگاه باشید، چه بسیار کسانند که نماز شب می گزارند و قیام
لیل می نمایند در حالی که از این شب زنده داری جز رنج بیداری حظی دیگر
ندارند، و چه بسیارند کسانی که روزه می گیرند، ولی از روزه داری بهره ای جز
گرسنگی و تشنگی نمی برند.
معنی و مفهوم این حدیث این است که کمیت عبادت و مقدار عبادت کردن شخص
نمی تواند ارزش وجودی او و ثمره زحماتش را نشان دهد، بلکه کیفیت و چگونه
عبادت نمودن او نمودار فضیلت او و ارزش معنوی او می باشد.
نقش روزه در اخلاق اسلامی
اگر به متون اخبار و روایات در رابطه با مسائل روزه گذری نمائیم بیشتر
به سخنان دلنشین امامان معصوم خاصه سفیر الهی حضرت ختمی مرتبت علیهم صلوات
المصلین برخورد می نمائیم، چه مستقیما از اخلاق و تزکیه و اصلاح نفس سخن
دارند و چه بطور جنبی و ضمنی، اینک کلمات نبوی (ص) را به گوش دل می شنویم و
می خوانیم:
رمضان ماه تزکیه و اخلاق
ایها الناس!من حس منکم فی هذا الشهر خلقه کان له جوار علی الصراط یوم
تزل فیه الاقدام، . . . ، و من اکرم فیه یتیما اکرمه الله یوم یلقاه، و من
وصل فیه رحمه و صله الله برحمته یوم یلقاه، و من قطع فیه رحمه قطع الله عنه
رحمته یوم یلقاه و من تطوع فیه بصلاة کتب الله له براءة من النار، و من
ادی فیه فرضا کان له ثواب من ادی سبعین فریضة فیما سواه من الشهور، و من
اکثر من الصلاة علی ثقل الله میزانه یوم تخف الموازین، و من تلافیه آیة من
القرآن کان له مثل اجر من ختم القرآن فی غیره من الشهور» (16)
ای مردم هر کس در این ماه اخلاق خود را نیکو سازد، برای او نیکو گذری از
صراط خواهد بود در روزی که قدمها در آن می لرزد، . . . ، و هر کس در این
ماه یتیمی را گرامی بدارد خداوند او را در روز ملاقات گرامی می دارد، و کسی
که در این ماه با رحم خود صله کند (به نزد او برود و به او خدمتی نماید)
خداوند در روز ملاقات او را به رحمت خویش می پیوندد، و کسی که در این ماه
قطع رحم نماید خداوند رحمت خویش را در روز ملاقات از او قطع خواهد کرد. و
هر کسی یک نماز مستحبی بخواند خداوند برائت و آزادی از آتش را برای او
خواهد نوشت، و اگر کسی در این ماه فریضه ای را به جای آورد، از برای او است
ثواب هفتاد فریضه در غیر ماه مبارک رمضان، و هر کسی زیاد درود و صلوات بر
من فرستد خداوند روز قیامت کفه میزان عملش را سنگین خواهد نمود در روزی که
کفه میزان اعمال «دیگران » سبک است، و هر کسی یک آیه از قرآن در اینماه
تلاوت کند، برای او است اجر کسی که یک ختم قرآن در غیر ماه رمضان نموده
است.
همه با هم بپای درس اخلاق ابوذر غفاری
اینک به پای درس اخلاق و موعظه حضرت ابوذر یار با وفای پیامبر بزرگ
اسلام می نشینیم، ششمین اختر تابناک آسمان ولایت حضرت صادق ( علیه السلام)
می فرماید:
«وقف ابوذر رحمه الله عند باب الکعبة، فقال: ایها الناس انا جندب ابن السکن الغفاری، انی لکم ناصح شفیق، فهلموا! فاکتنفه الناس »
ابوذر بر درب کعبه ایستاد، پس فرمود: آی مردم، من جندب فرزند سکن از
قبیله بنی غفارم، من برای شما ناصح مهربانی هستم، پس بشتابید برای موعظه و
نصیحتم، مردم از هر طرف دور او را گرفتند (و آماده استماع نصایح او شدند) .
فقال:
«ان احدکم لو اراد سفرا لاتخذ من الزاد ما یصلحه و لا بد منه، فطریق یوم القیامة احق ما تزودتم له »
پس فرمود: براستی اگر یکی از شما اراده سفر کند هر آینه از زاد و توشه
سفر به قدر لازم (که رفاه و آسایش و سلامت او را در آن تضمین نماید) فراهم
می کند، که ناچار از تهیه آن است (زیرا آدم عاقل مسافرتی کوتاه یا بلند را
بدون تهیه مرکب و وسیله و اسباب رفاه و پول به قدر کافی و رفیق و مصاحب و
غیره شروع نمی نماید و حرکت نمی کند) .
بنابر این راه طولانی و پر خطر قیامت (و عظمت و اهمیت حساب و کتاب آن) سزاوارتر است از آنچه که برای سفر دنیا تهیه می نمائید.
برنامه های ارشادی و سازنده ابوذر
پس مردی برخاست، گفت:
«فارشدنا یا اباذر، فقال: حج حجة لعظائم الامور، و صم یوما لزجرة
النشور، و صل رکعتین فی سواد اللیل لوحشة القبور، و کلمة حق تقولها او کلمة
سوء تسکت عنها صدقة منک علی مسکین فلعلک تنجو من یوم عسیر، اجعل الدنیا
کلمة فی طلب الحلال، و کلمة فی طلب الآخرة، و انظر کلمة تضر و لا تنفع
فدعها، اجعل المال درهمین: درهما قدمته لآخرتک و درهما انفقته علی عیالک کل
یوم صدقة » (17).
ای اباذر، ما را ارشاد و هدایت فرما، سپس فرمود: برای اهمیت و عظمت
اموری (که در قیامت در پیش دارید) حج خانه خدا کنید (که آثار معنوی حج
مشکلات امور اخروی را آسان می نماید) و جهت سختیها و دشواریهای قیامت و
حساب و کتاب دقیقش روزه بگیرید، و جهت وحشت قبر در دل شب دو رکعتی بخوانید،
و سخن حق بگوئید، و از سخنان زشت پرهیز نمائید (این دو عمل) و اعطاء صدقه
ای بر مسکین، شاید شما را از فشار و سختی روز و انفسای قیامت نجات بخشد، و
دنیا را در دو کلمه خلاصه کنید، یک کلمه، طلب حلال (تهیه روزی حلال) و کلمه
دیگر طلب آخرت (تهیه زاد و توشه برای آخرت) بنگرید و دقت کنید، هر سخن مضر
و غیر نافع را رها سازید، دور بریزید، و مالتان را هم همیشه به دو درهم
تقسیم نمائید درهمی (یعنی نصفش را) برای ذخیره آخرتتان و درهمی (یعنی نصف
دیگر) را صرف نفقه عائله خود نمائید، که این در هر روز برای شما ثواب صدقه
در راه خدا را دارد.
اشعار منسوب به علی (ع) در مکارم اخلاق
در مکارم اخلاق حضرت امیر علیه السلام در اشعاری که به حضرتش نسبت می دهند چنین می فرماید:
ان المکارم اخلاق مطهرة
فالدین اولها و العقل ثانیها
و العلم ثالثها، و الحلم رابعها
و الجود خامسها و الفضل سادسها
و البر سابعها و الصبر ثامنها
و الشکر تاسعها و اللین باقیها
و النفس تعلم انی لا اصادقها
و لست ارشد الا حین اعصیها (18)
همانا مکارم و اوصاف شایسته اخلاق پاکیزه ای است که دین اولین آن است، و
عقل و خرد صفت دوم، و علم و دانش «دین، که انسان را به خدا می رساند و از
بدیها پاک می گرداند» سومین، و حلم و وقار چهارمین، وجود و سخاوت و
بزرگواری پنجمین، و فضیلت ششمین، و نیکیها هفتمین و صبر و مقاومت (در
دینداری و تحمل مشکلات در راه خدا) هشتمین، و شکر و سپاسگزاری نهمین، و
لینت و نرمش کلام و خوی و اخلاق بقیه آن از مکرمتهای اخلاقی است (که تمامی
اینها از مکارم اخلاق است) و نفس می داند که همانا او را تصدیق و تایید
نخواهم نمود، و ارشاد و هدایتش نخواهم کرد، مگر وقتی که طغیان کند و مرا به
عصیان وا دارد.
نقش روزه در صبر و مقاومت
صبر از اوصافی است، که در اخلاق اسلامی بسیار تاکید شده است، شخص مسلمان
در خلال زندگی که با نشیب و فرازها و با مشکلات و ناهمواریها، محرومیتها و
نقایص فردی و اجتماعی و با داغ و فراقها مواجه بوده و دست و پنجه نرم می
کند باید به خصلت گرامی صبر متصف باشد که تا از پای در نیاید و قدرت تحمل
در مقابل شدائد را دارا باشد و تنها صبر و مقاومت است که می توان در پیکار
با دشمنان اسلام و ابر جنایتکاران عالم فائق آمد و از پای در نیامده و دست
ستمگران عالم را کوتاه نمود، لذا خداوند در کتابش قرآن برای صبر و صابران
امیتازی فوق العاده قائل است، در آیه 10 سوره زمر می فرماید:
انما یوفی الصابرون اجرهم بغیر حساب
جز این نیست که پاداش صابران بی حد و حساب داده می شود.
تعریف لغوی صبر
در مجمع البحرین در لغت صبر می گوید:
«الصبر حبس النفس علی المکروه امتثالا لامر الله تعالی » .
که صبر نگهداشتن نفس بر مکروه یعنی چیزی که نفس از آن خوشش نمی آید و برای امتثال و اطاعت اوامر پروردگار عالم است.
آیا شما مؤمن هستید؟
روایت است از ابن عباس:
«لما دخل رسول الله صلی الله علیه و آله علی الانصار، فقال امؤمنون
انتم؟فسکتوا فقال رجل نعم یا رسول الله فقال و ما علامة ایمانکم، قالوا
نشکر علی الرخاء و نصبر علی البلاء و نرضی بالقضاء فقال صلی الله علیه و
آله (انتم) مؤمنون و رب الکعبة »
هنگامی که پیامبر خدا بر انصار وارد شد، ضمن سخنانش فرمود آیا شما مؤمن
هستید؟ یاران ساکت ماندند، یک نفر از آنان گفت بلی یا رسول الله (ما
مؤمنیم) حضرت فرمود: علائم ایمان شما چیست؟عرض کرد: بر رخاء و گشایش نعم
الهی سپاس می گزاریم، و بر بلایا و مشکلات صبر می نمائیم، و بقضاء الهی
رضایت می دهیم، پیامبر فرمود به پروردگار کعبه شما مؤمنید و ایمان دارید. (19)
کجایند صابرون؟ که بی حساب به بهشت روند؟
و حضرت زین العابدین علیه السلام فرمود:
«اذا جمع الله الاولین و الآخرین ینادی مناد این الصابرون لیدخلوا الجنة
بغیر حساب قال فیقوم عنق من الناس فتتلقا هم الملائکة فیقولون الی این؟یا
بنی آدم فیقولون الی الجنة، فیقولون و قبل الحساب، فقالوا نعم قالوا، و من
انتم؟قالوا الصابرون، قالوا و ما کان صبرکم، قالوا صبرنا علی طاعة الله و
صبرنا عن معصیة. الله حتی توفانا الله عز و جل قالوا انتم، کما قلتم ادخلوا
الجنة، فنعم اجر العاملین » (20)
روز قیامت که تمامی مردم از اولین و آخرین در آن جمع می آیند، منادی ندا
می دهد کجایند صابرون؟که تا بدون حساب وارد بهشت گردند، امام سجاد علیه
السلام فرمود: پس گروهی از مردم برمی خیزند و حرکت می نمایند و راهی بهشت
می گردند، فرشتگان می گویند به آنان کجا می روید؟ای فرزندان آدم، می گویند
به سوی بهشت می رویم، قبل از حساب می روید؟!گویند بلی، مگر شما کیستید؟می
گویند ما از صابرین هستیم، گویند صبرتان بر چه بود؟می گویند: بر طاعات خدا
صبر می کردیم، و از عصیت خدا صبر می کردیم «از لذائذ گناه چشم می پوشیدیم
از حرام خدا صرفنظر می کردیم آنقدر تحمل می کردیم بر عبادت و سختیهای آن،
مثل روزه و نماز و حج و سایر عبادات و از لذتهای آنی گناهان و معاصی
پروردگار» ، تا خداوند ما را به لقای خویش دعوت کند، فرشتگان گویند آری
آنچه که گفتید کردید، داخل بهشت گردید «گوارا باد بر شما» و چه نیک است اجر
و پاداش عمل کنندگان و صابرین.
اشعار عربی و فارسی در صبر
بنی الله للاخیار بیتا سماؤه
هموم و احزان و حیطانه الصبر
و ادخلهم فیه و اغلق بابه
و قال لهم مفتاح بابکم الصبر
این دو بیت عربی به دو بیت فارسی ترجمه و برگردانده شده است.
کلید در گنج مقصود صبر است
در بسته آن کس که بگشود صبر است
چه خارای کوه و چه دیبای گردون
لباسی که هرگز نفرسود صبر است
و لنجزین الذین صبروا اجرهم باحسن ما کانوا یعملون (21)
هر آینه پاداش دهیم آنان را که صبر ورزیدند اجر و مزدشان را به نیکوترین چیزی، که به آن عمل می کردند.
استغفار ملائکه برای صائمین
امام صادق ( علیه السلام) می فرماید: «ما من صائم یحضر قوما یطعمون الا
سبحت اعضائه و کانت صلاة الملئکة علیه، و کانت صلوتهم له استغفارا» (22)
هیچ روزه داری نیست که حاضر گردد بر قومی که مشغول روزه خواری هستند مگر
اینکه اعضاء و جوارحش به تسبیح پروردگار مشغول است و حال آنکه ملائکه بر
او درود و رحمت می فرستند و صلوات و درود ملائکه هم برای آنان استغفار و
تقاضای بخشش از خداوند می باشد.
آری مقاومت و بردباری روزه دار که خوردن و آشامیدنی های دیگران او را از
تسبیح پروردگار باز نمی دارد، و بر ارزش وجود و معنویت و روحانیت او می
افزاید. و البته روزه دار متعهد و مسؤول، نباید از کنار مردمی که هتک حرمت
ماه رمضان و مسلمین روزه دار می نمایند بی تفاوت بگذرد و مساله امر به
معروف و نهی از منکرات را نادیده گرفته و در پی اصلاح جامعه نباشد.
شیعیان ما از ما بردبارترند
امام صادق علیه السلام فرمود:
«انا صبر و شیعتنا اصبر منا، قلت: جعلت فداک کیف صار شیعتکم اصبر منکم،
قال لانا نصبر علی ما نعلم و شیعتنا یصبرون علی ما لا یعلمون » (23)
ما بسیار بردباریم و شیعیان ما از ما بردبارترند، راوی گوید: فدایت گردم
چگونه شیعیان شما از شما بردبارترند؟فرمود: زیرا ما بر آنچه می دانیم صبر
می نمائیم، و شیعیان ما بر آنچه نمی دانند صبر می نمایند. (یعنی امام هر
بلاء و مصیبتی را پیش از بروز آن می داند و میزان اجر و پاداش صبر آن مصائب
را هم آگاه است و از درجات صابرین بخوبی مطلع هست، که کسی با علم به میزان
ثواب روزه، این فریضه الهی را گردن می نهد و یا ثواب جهاد در راه خدا را
به خوبی می داند و جهاد می نماید، با کسی که به یقین اجر و پاداش روزه و
عبادات دیگر و ثواب مجاهده در راه خدا و یا جهاد با نفس را نمی داند به
وضوح روشن است که در اجرای این عبادات به امید اجر و ثواب مالا یعلم، صبر و
مقاومتی بیشتر از خود نشان داده است، و شاید به همین جهت امام می فرماید:
شیعیان ما از ما بردبارترند) .
زمین پر از طلا در پاداش صائم نا چیز است
پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود:
«من صام یوما تطوعا فلو اعطی مل ء الارض ذهبا ما وفی اجره دون یوم الحساب » (24)
اگر کسی یک روز روزه مستحبی بگیرد، پس اگر زمین را پر از طلا نموده به
او دهند حق او را اداء نکرده اند و اجر او را نداده اند که فقط روز قیامت
حقش اداء می گردد (و اداء حق او فقط بهشت است) علامه مجلسی در بحار ذیل
حدیث شریف می فرماید: همانا ثواب روزه مقدر نشده آنچنان که ثواب حسنات به
ده برابر مقدر شده.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) می فرماید:
«قال الله عز و جل: کل اعمال بنی آدم بعشرة اضعافها الی سبعماة ضعف الا
الصبر فانه لی و انا اجزی به، فثواب الصبر مخزون فی علم الله عز و جل و
الصبر الصوم » .
خداوند فرمود: تمامی اعمال بنی آدم از ده برابر الی هفتصد برابر پاداش
دارد مگر صبر زیرا صبر برای من است و جزای صبر را من می دهم، پس ثواب صبر
در گنجینه علم خدا است و صبر همانا روزه است.
در مورد صبر و استقامت و اینکه انسان بایستی در حوادث زندگی، نشیب و
فرازها و مشکلات و ناگواریهای تلخ زندگی همواره بردبار و صبور باشد و به
اندک نارسائی گرسنگی و تشنگی و حتی از سختیهای طاقت فرسای زندگی نهراسد و
از کوره بدر نرود، و همواره به زینت صبر و استقامت مزین و مفتخر باشد و از
رحمت پروردگار رحیم و رووف مایوس و نا امید نگردد، در این رابطه بنده خدا
مردی پیلتن در مقابل دشمن و در جهاد و جنگ و عبادات و طاعتهای الهی همواره
مستقیم و پا بر جا می باشد، اشعاری منسوب به امیر مؤمنان علی بن ابی طالب
(علیهما السلام) را در این باره می خوانیم:
اشعار منسوب به امیر مؤمنان (ع) در صبر
الا فاصبر علی الحدث الجلیل
وداو جورک بالصبر الجمیل
و لا تجزع و ان اعسرت یوما
فقد ایسرت فی الزمن الطویل
و لا تیاس فان الیاس کفر
لعل الله یغنی من قلیل
و لا تظنن بربک غیر خیر
فان الله اولی بالجمیل
و ان العسر یتبعه یسار
و قول الله اصدق کل قیل
فلو ان العقول تجر رزقا
لکان الرزق عند ذوی العقول
و کم من مؤمن قد جاع یوما
سیروی من رحیق سلسبیل
ای مؤمنان، آگاه باشید، بر حوادث صبور و شکیبا بوده و دردهای خویش را به
مقاومت و صبر جمیل مداوا نمائید، هر گاه در اندک زمانی فشار و سختی زندگی
بر شما وارد شد جزع و ناله نکنید، زیرا در ازمنه طولانی در سهولت و گشایش و
آسایش بسر می بردی و خواهی برد، در هنگام مشکلات و سختیها، مایوس نباش به
خیال اینکه دیگر درهای رحمت به سویت بسته شده بلکه بزودی در گشایش و رحمت
باز خواهد شد و بدان که یاس از رحمت خدا کفر است، چه بسا خداوند حکیم به
اندک زمانی بنده اش را مستغنی می نماید، و یا زندگی محدود و کم درآمدت را
به غنا و دارائی تبدیل می نماید، و به پروردگارت جز خیر و سعادت گمان مبر،
زیرا خداوند بخوبی و شایستگی سزاوارتر است، همانا هر سختی سهولت و آسانی هم
به دنبال دارد، و قول خداوند راست ترین قولها است زیرا فرمود:
فان مع العسر یسرا، ان مع العسر یسرا (25)
با هر مشکل یک آسانی نیز هست
که با هر دشواری گشایش و آسانی است پس اگر رزق و روزی فراوان را عقلها
می توانستند به جریان اندازند، همانا تمامی ثروتها و ارزاق در نزد صاحبان
عقل بود، در حالی که رزق دست خدا است و چه بسا ابلهان کم عقل و فکر دارای
ثروت و مال فراوانند.
روزه و فواید آن
روزه چیست؟
روزه (Fast ) به معنای کم خوردن نیست ، بلکه به معنای خودداری از خوردن،
آشامیدن ، داشتن روابط جنسی، سخن گفتن و بالاخره پرهیز از کار کردن در
فرهنگهای مختلف به نام ” روزه داری” شده است.در میان بومیان استرالیا بر هر
زنی واجب بوده که پس از فوت شوهرش به تناسب از چند روز تا یکسال روزه
بگیرد و سخن نگوید. روزه در دیانت یهود قبل از مسیحیت بود چنانچه حضرت مریم
نیز بر طبق آیات نذر می نماید روزه بگیرد و با احدی سخن نگوید.
صائبی
ها و مانویان و مسیحیان از بعضی خوردنیها اجتناب می کنند و ما مسلمانان از
خوردن و آشامیدن خودداری می کنیم. و دستورات دیگری نیز در این رابطه هست که
البته با منع از خوردن همین مقدار ماده غذایی که امعاء و احشاء را به
فعالیت وادار می نماید، هدف از روزه حاصل نمی شود.
روزه در دیگر ادیان
روزه گرفتن از عبادات یهودیان
بوده‌است که چندین بار در تنخ یهودی یا عهد عتیق به آن اشاره شده‌است. موسی
پیش از دریافت الواح عهد از یهوه، چهل شبانه‌روز در کوه سینا روزه گرفت و
از خوردن و آشامیدن پرهیز کرد. داوود در هنگام بیماری پسرش از بت‌شابع زن
اوریا، روزه گرفت.یهوشافط پس از پیروزی یهودیه بر موآبی‌ها و عمونیان چهل
روز روزه گرفت. یوئیل و یونس نیز برای دور کردن خشم خدا به مردم دستور به
روزه گرفتن دادند. مردخای و استر نیز از دیگر از شخصیت‌های عهد عتیق هستند
که پس از فرمان هامان وزیر اخشورش برای قتل‌عام یهودیان چندین شبانه‌روز
روزه گرفتند.
یهودیان همچنین در روز تیشا بآو یا «نهمین روز از ماه
عبری آو» که روزی است که معبد اورشلیم دو بار و در سالهای ۵۸۶ قبل از میلاد
و ۷۰ میلادی، تخریب شد، به روزه داری می‌پردازند. این روز «شوم‌ترین روز
تاریخ یهود» شناخته می‌شود.
روزه از نظر علمی
ارتباط بین دین با علم، ارتباطی ناگسستنی است. چرا که خداوند متعال پدید
آورنده آن می‌باشد و با آفرینش کون و مکان، ظهور و بروز علم در کنار دین
نیز ضروری می‌نماید. بنابراین هم دین و هم علم، دو حقیقتی هستند که به ثبوت
آفرینش منجر می‌شوند. خداشناسی دینی که از زبان اولیای الهی تبیین شده با خداشناسی طبیعی و کیهانی که از زبان دانشمندان بیان شده است هر دو دارای مقبولیت و رواج می‌باشد.
در اینجا به تقارن دیدگاههای دینی و علمی درخصوص علت و فلسفه وجود و
وجوب روزه می‌پردازیم. روزه و روزه‌داری نه تنها به خاطر تأمین سلامت و صحت
بدن آدمی حائز اهمیت می‌باشد، بلکه موجب تأمین سلامتی روح و جان نیز هست.
چرا که انسان موجودی است سه بعدی، دارای بعد روح ،جسم و ذهن و هر سه
بعد با یکدیگر موجب معنی یافتن وی می‌شود. به عبارت دیگر چنانچه عقل و لزوم
سلامتی جسمی آدمی حکم کند، همان نیز به لزوم سلامتی روح حکم می‌نماید و
انسانی که به دنبال سلامتی روح خویش در کنار جسمش نباشد نمی‌توان از او به
عنوان انسانی سالم و تکامل یافته یاد نمود. بنابراین در مورد روزه که یکی
از واجبات دینی است، می‌توان گفت: «که روزه‌داری عبارت است از اجرای یک
برنامه مذهبی بهداشتی کامل جسمی و روحی »
در این مقاله هدف، اهمیت روزه از نظر علمی و
اخلاقی است. پروفسور «الکسی سوفورین» می‌گوید : « جسم به هنگام روزه به
جای غذا از مواد داخلی استفاده می‌کند و آنها را مصرف می‌کند و مواد کثیف و
عفونی که در جسم هست و ریشه و خمیره بیماری است، از بین می‌رود و بدین
طریق روزه سبب بهبودی همه بیماریها است. از این رو جسم خود را به وسیله
روزه از داخل نظیف و پاکیزه می‌کند.»
بنابراین روزه داری باعث هضم چربی‌های ذخیره در بدن، دفع سموم فلزی و
غیر فلزی وارده از محیط اطراف، ایجاد اعتدال بیولوژیکی و شیمیایی بدن و …
می‌گردد. به قول یکی از دانشمندان روم باستان : «اولین بیماری، مربوط به
پرخوری بود و نخستین درمان نیز روزه‌گیری است.»
دکتر «اتوبوخنگر» در سخنرانی خویش به سال ۱۹۶۵ در یک کنگره پزشکی که در
بغداد و به میزبانی انجمن پزشکی عراق برگزار گردیده، به بیان اهمیت روزه
پرداخته است. وی در این سخنرانی نتیجه مثبت چهل و پنج سال روزه درمانی
مریضان خود که بالغ بر پنجاه هزار نفر بوده‌اند را ارائه نموده است و آنچه
که در این سخنرانی قابل توجه است، اینکه معمولاً روزه درمانی وی چهارهفته
طول می‌کشیده است. یعنی تطابق و تساوی زمانی آن با یک ماه روزه‌داری. آنچه
مهم و قابل توجه است این همان زمانی است که در قرآن برای روزه‌داری از آن
یاد شده است. یعنی یک ماه تمام روزه‌داری برای تکامل روح و صحت جسم. بر
اساس فرمایش حضرت رسول اکرم صلی الله علیه وسلم که « المعده البیت الداء و الحمیه هی الدواء» یعنی : «معده آدمی کانون بیماریها است و پرهیز و امساک نیز داروی و بهترین روش درمان بیماریها است.»
وی می‌گوید: «بهترین درمان بیولوژیکی این است که به وسیله دفع مواد مضر و
تجویز علاج طبیعی، نیروهای درمان کننده یک ارگانیسم یا یک موجود زنده را
طوری آزاد کنیم که وقتی بسیج شدند، بیماریهای مزمن و حاد را شکست بدهند.
ما در روش درمان سعی می‌کنیم سلامت پایدار و کامل را در همان زمانیکه طبیعت
برای این گونه نوسازی لازم دارد بازگردانیم. درمان بیولوژیکی و مخصوصاً
روزه، به بهترین وجه این خواسته را برآورده می‌سازد.»
البته وقتی یک انسان موحد روزه می‌گیرد، منظور و مقصود او جز طاعت امر
الهی نیست که از آن می‌توان به ایمان وفاداری و ایمان فرمانبرداری یاد کرد.
یعنی صداقت و ثبات قدم در انجام واجبات الهی. همچنین شاید این وهم در برخی
حاصل شود که چرا روزه‌داری؟
اما خداوند متعال با امر به بندگان خود، به روزه‌داری، مسرت روحی و
فیزیکی را به آنها اعطا نموده است. این امر هیچ گونه دخالت غیر طبیعی و
مصنوعی در کارکرد صحیح و مرتب بافتها و اندامهای بدن آدمی ندارد. بلکه روزه
داری همان کمال مطلوب رسیدن به اعمال مرتب و صحیح تمام اجزا و اندام آدمی و
نیز کمال روحانی او است.
«هنری دیل» در یکی از سخنرانی‌های خود از پیروزی‌های چهل ساله اخیر علم
درمان شناسی سخن گفته و به کشف سرم های پادزهری و واکسنها و هورمون‌ها و
انسولین و آدرالین و تیروکسین و غیره و ترکیبات آلی آرسنیک و ویتامینها و
مواد تازه دیگری که با سنتز حاصل شده و برای تسکین درد یا تحریک اعمال
ناکافی بدن سودمندند، همچنین به بناهای عظیم آزمایشگاه‌های صنعتی و
کارخانجات دارویی اشاره کرده است.
مرحوم «پروفسور الکسیس کارل» در بیان این پیشرفتها
می‌گوید: « بدیهی است که این همه پیشرفتهای شیمی فیزیولوژی اهمیت زیادی
دارند و برای ما رفته رفته اعمال پوشیده بدن را روشن می‌سازند و طب را بر
پایه محکم و صحیحی می‌گذارند، ولی آیا می‌توان از هم اکنون آنها را چون
پیروزی بزرگ آدمی در تأمین سلامتی تلقی کرد؟ بعید به نظر می‌رسد.»
آنچه مهم است اینکه، سلامت مصنوعی موجبات ارضای روحی و روانی انسانی
امروزی نیست و اغلب آزمایشهای مکرر طبی بعضاً باعث خستگی روان انسانها
گردیده است. اکثر داروها و درمان‌ها گران تمام می‌شود و نتایج زیادی هم به
بار نمی‌آورد. جامعه صنعتی امروز علاوه بر ازدیاد امراض فیزیکی و روحی
آدمی، موجبات سلب نشاط، آرامش و قدرت جسمی و روحی او را فراهم نموده است: و
این همه معضلات و مشکلات جز با روی آوردن به انجام امور دینی در کنار علم
میسر نمی‌گردد.
نکته دیگر اینکه بین روزه‌داری با خودداری از تغذیه، تفاوت است.
روزه‌داری در معنای علمی آن رعایت کلیه اصول اساسی مربوط به تغذیه صحیح در
زمانی خاص و پرهیز و دوری از خوردن و آشامیدن در یک فاصله زمانی خاص دیگر
می‌باشد که هیچ تأثیری بر کم شدن فهم و قوای شعوری انسان ندارد ولی خودداری
از تغذیه یا به عبارتی گرسنگی در انسان، موجب پائین آوردن راندمان ذهنی و
عقلی او می‌شود . چون گرسنگی و خودداری از تغذیه در ساعات شبانه‌روز به
صورت نامنظم و غیر‌اصولی ممکن است انجام پذیرد.
یکی از مشکلات حاصله بیولوژیکی در وجود انسان، ظهور و حرکت فزاینده سموم
متابولیکی است که به مرور موجب مسموم شدن بافتها و اندام آدمی می‌گردد.
سموم متابولیک که نقش تعیین کننده‌ای در شیوع بیماری دارند، اکثراً از
متابولیسم پروتئین پدید می‌آیند . اما متابولیسم کربوهیدراتها چون اسید
لاکتیک، نیز این سموم را تولید می‌کنند. این مواد باید به روش طبیعی دفع
شوند، که یکی از عمده ترین روشهای طبیعی دفع این مواد زاید، روزه‌داری
می‌باشد .
به عبارت دیگر تفاوت بین گرسنگی و با روزه‌داری عبارت است از : گرسنگی
نوع اجبار و اعتراض داخلی به وجود می‌آورد که موجب اختلال در سلسله اعصاب
مرکزی و وجود اختلال در عروق (جریان خونی و رگ‌ها ) و دیگر اندام و بافتهای
شخص گرسنه می‌شود ولی روزه‌دار چون با اختیار خود و اطاعت از اوامر الهی
اقدام به امساک و پرهیز از خوردن و آشامیدن می‌نماید، بنابراین علم و آگاهی
(وضع فکری) او به این امر موجب هدایت کارکردی (اعمال متابولیک) تمام بدن
وی می‌گردد.
پژوهش‌های وسیع یک کلینیک روزه‌گیری نشان می‌دهد که بیماری «پارادنتوز»
به هنگام گرسنگی بسیار، وخیم می‌شود ولی در موقع روزه خوب می‌شود. همچنین
آسیب «میوکارد» را می‌توان در اثر افزایش جریان خون و منبع اکسیژن ماهیچه
قلب تسکین داد. این موضوع را می‌توان با گرفتن نوار قلب به نحو آشکار نشان
داد.
تفاوت دیگری که دکتر «اتوبوخنگر» بین گرسنگی با روزه‌داری بیان می‌کند:
در پایان (زمان) روزه درمانی (روزه‌داری) افزایش تنوس (خاصیت انقباض عضلات)
میو کارد، در عکسبرداری از قلب مشهود است. هنگام ضعف ناشی از گرسنگی، ورم
«اودما» ایجاد و تشدید می‌شود و موجب پدید آمدن ورم و رسوبات «لیپوفیل
دیستروفی» و تراکم چربی در بافتها می‌شود. هنگام روزه گرفتن رسوبات چربی و
ورم «ادوما» کاهش می‌یابد، یا به کلی از بین می‌رود و گرفتن رژیم مناسب در
پایان(زمان) روزه، اثر درمانی روزه را افزایش می‌دهد.
اما با توجه به تبیین تفاوت بین گرسنگی یا روزه‌داری، آنچه که در ادامه قابل بیان است، فواید و مزایای عمده روزه‌داری می‌باشد.
تولیدات فاسد شونده بدن در سه یا چهار روز اول روزه داری، ممکن است
بحران تازه‌ای با ایجاد تپش قلب، ضعف و سرگیجه‌های موقت در وضع مزاجی
روزه‌دار پدید آورد. ولی این حالات قابل تحمل است و جای نگرانی نیست. گاهی
ممکن است جوش‌هایی در سطح بدن ظاهر شود، زبان بار پیدا کند، دهان و پوست
بدن بوی بد بدهد. بعضی اوقات (در برخی افراد ممکن است) تب خفیف و ادرار
غلیظ عارض شود، مثل این است که عمل دفع مواد زاید بدن تشدید گردیده است. در
این هنگام میزان شیره «ایندیکان» و چربی«گزانتول» در خون بسیار بالا
می‌رود و دفع این مواد (هنگام روزه) از طریق ادرار به ده برابر می‌رسد.
به بیانی دیگر در روزه ابتدا گرسنگی و گاهی نوعی تحریک عصبی و بعد ضعفی
احساس می‌شود ولی در عین حال کیفیت پوشیده‌ای که اهمیت زیادی دارند به
فعالیت می‌افتند. قند کبد به خون میریزد و چربی‌هایی که زیر پوست ذخیره
شده‌اند و پروتئین‌های عضلات و غدد و … سلولهای کبدی آزاد می‌شوند و به
مصرف تغذیه بافتها می‌رسند.
بالاخره تمام اعضا مواد خاص خود را برای نگهداری تعادل محیط داخلی و
قلب، قربانی می‌کنند و به این ترتیب روزه تمام بافتهای بدنی را می‌شوید و
آنها را عوض می‌کند. دکتر «ژان فروموزان»، روش معالجه روزهای را به شستشوی
احشاء تعبیر می‌کند که روزه‌دار در آغاز روزه، دارای زبانی باردار است،
عرق بدنی زیاد دارد، دهان بو می‌گیرد، گاه آب از بینی راه می‌افتد و
اینها علامت شروع شستشوی کامل بدن است. پس از ۳ تا ۴ روز بو برطرف می‌شود،
اسید اوریک ادرار کاسته شده و شخص احساس سبکی و خوشی خارق‌العاده می‌کند
در این حال اعضاء هم استراحتی دارند.
از دیگر فواید روزه‌داری (همانگونه که در قبل آمد) هضم چربی‌های ذخیره
بدن، دفع سموم فلزی وارد شده به بدن از محیط اطراف، برقراری اعتدال
بیولوژیکی و شیمیایی در بدن و … می‌باشد، که اختصاراً به بیان هر یک از
آنها می‌پردازند.
همانگونه که می‌دانید مواد غذایی که در طی شبانه روز وارد بدن می‌گردد،
دو وظیفه اصلی در بدن دارد: یکی تأمین احتیاجات بیولوژیکی و شیمیایی بدن
است که بر اثر فعالیتهای روزانه در بدن به مصرف رسیده و دیگری تأمین دمای
غریزی بدن و ایجاد نیروی محرک لازم برای فعالیتهای درونی و بیرونی آن است.
پس، هر فردی به دو منظور فوق نیاز به مصرف مقداری معین پروتئین، چربی،
مواد قندی، ویتامینها ، کربوهیدراتها و آب دارد ولی در عمل آدمی نمی‌تواند
مطابق نیازهای بدن خویش مواد غذایی مورد نیاز روزانه را استفاده نماید.
چرا که برخی از فعالیتهای روزانه وی از قبل غیر قابل پیش بینی می‌باشد .
بنابراین امکان زیاده یا نقصان وجود مواد آلی و معدنی در بدن می‌باشد که هر
کدام موجب ایجاد خلل در بافتها می‌شود.
ولی آنچه بعضاً در مصرف مواد غذایی روزانه در اکثر قریب به اتفاق افراد
اتفاق می‌افتد، ورود مواد غذایی مازاد بر احتیاج در بدن است که به صورت قند
و چربی در بافتهای مختلف بدن جمع و ذخیره می‌شود.
قند در بدن یا به صورت قند فعال (گلوکز) است که آماده احتراق و ایجاد
نیرو است و یا اینکه به شکل غیر فعال و ذخیره‌ای (گلیکوژن) می‌باشد که به
صورت مولکولهای درشت‌تری در بدن ذخیره شده و در صورت لزوم تبدیل به گلوکز
می‌شود. تنها عضوی از اعضای بدن که بیشتر از سایر اعضا اقدام به ذخیره سازی
مواد زاید می‌نماید، کبد است. در مواقعی که بدن نیاز به گلوکز داشته باشد
قند ذخیره در کبد به گلوکز تبدیل شده و وارد خون می‌شود تا پس از سوختن،
انرژی لازم را در بدن ایجاد نماید. البته باید توجه داشت که قند مازاد بر
نیاز بدن، پس از تغییرات چندی در بافتها تبدیل به چربی شده و ذخیره می‌شود،
از طرفی به علت اینکه قند ذخیره شده در بدن کودکان و افراد مسن کمتر از
افراد جوان و بالغ می‌باشد و باعث بروز زودرس گرسنگی و پائین آمدن مقاومت
بدن آنها می‌شود بدین خاطر در دین مبین اسلام روزه بر این قشر واجب
نیست.مریضان و مسافران و اطفال و پیران فرتوت و زنان باردار از روزه
معافند.
دکتر بوخنگر می‌گوید: « متأسفانه افرادی هستند که تصلب شرائین در آنها
به صورت زودرس شروع می‌شود. چنین افرادی قدرت واکنش در برابر انگیزه روزه
درمانی ندارند، اما خوشبختانه عده زیادی از افراد مسن هستند که قدرت واکنش
آنها خوب است. مسلماً نمی‌توانیم بگوئیم که همیشه سن واقعی با سن بیولوژیکی
بدن برابر است.»
اما چربی‌ها که مصرف آنها هم باعث ایجاد انرژی در بدن شده و هم باعث به
وجود آوردن برخی اسیدهای چرب در بافتهای بدن می‌شود. ولی مصرف چربی مازاد
بر نیاز بافتها در هر روز به تدریج موجب تراکم و سفت‌تر شدن آنها در اعضای
بدن می‌گردد که علاوه بر بروز بیماری چاقی، موجب بروز بیماریهای عروقی از
قبیل تصلب شرائین و انسداد عروق خونی که در نهایت چه بسا منجر به سکته‌های
مغزی و قلبی شود، می‌گردد. بنابراین یکی از برکات ماه مبارک رمضان و
روزه‌داری در این ماه (علاوه بر آثار تربیتی و معنوی آن) باعث می‌شود که
چربی‌های اضافه بدن شخص روزه دار مصرف بشود و بعد اگر مجدداً چربی‌هایی جای
آنها را در ماه‌های بعد بگیرد تازه و غیر متراکم باشد.
تجمع چربی در اعضای مختلف مانع کار و فعالیت طبیعی و آزاد عضو شده و
بیشتر از حالت عادی عضو را به زحمت می‌اندازد، مانند تجمع چربی در اطراف
قلب که کارش را سنگین کرده و آن را تحت فشار قرار می‌دهد. ذرات چربی دور
اعضا علاوه بر سایر عوارض مانند بیماریهای قلبی و غیره، چون قادرند بعضی
از سموم آلی (مانند d.d.t)را در خود جذب نمایند، بنابراین نقش اساسی را در
بعضی از مسمومیتهای حرفه‌ای (مسمومیتهای ناشی از شغل و پیشه) بازی
می‌نماید.
یکی دیگر از فواید روزه‌داری، دفع سموم وارده به بدن می‌باشد. از
آنجائیکه انسان در طی دوران حیات خود به صورت مستقیم در تماس با مواد سمی و
مضر خارجی می‌باشد که این سموم غالباً موجب مسمومیتهای خفیف و به تدریج
مزمن می‌شود.
با توجه به این که ذرات بی‌شمار و بی‌نهایت ریزی از عناصر و مواد
شیمیایی دائماً در فضا معلق بوده و هوا را آلوده می‌نماید و این همان هوایی
است که در هر دقیقه هر کسی چندین لیتر از آن را فرو برده و از طریق ریه‌ها
وارد خون می‌کند، آدمی در هر دقیقه ۱۶ نفس می‌کشد، هر تنفس یک دم و یک
بازدم معمولی دارد که شمارش، نوع و مقدار هوایی که وارد و خارج می‌گردد،
معین بوده و خودکار و اتوماتیک انجام می‌گیرد ولی تنفس عمیق سبب می‌شود
نزدیک به دو لیتر هوا که ۱٫۵ لیتر بیشتر از هوای دم عادی است و به نام هوای
تکمیلی وارد ریتین گردد و در بازدم شدید و عمیق باز ۳٫۵ لیتر هوا که
مجموعه‌ای از بازدم عادی و هوای اندوخته است، به نام ظرفیت حیاتی از دهان
خارج می‌شود و چون در بازدم بسیار عمیق هم ششها نمی‌تواند کاملاً روی هم
جمع کند، لذا حدود یک لیتر هوا به نام هوای همیشگی در ریه‌ها باقی می‌ماند.
از این رو هرگز نمی‌توان اهمیت تغییرات هوا و مخصوصاً آلودگی آن را با
مواد مضر و نامأنوس نادیده گرفت به خصوص اگر از آخرین نظریات متخصصین و
دانشمندان رشته‌های مختلف طبی و بهداشتی دایر بر ازدیاد امراض مختلف ناشی
از آلودگی هوا درمیان شهر نشینان و ساکنین مناطق صنعتی با خبر باشیم.
از طرفی باید توجه داشت که اجسام در شیمی ممکن است دارای یکی از سه
خاصیت شیمیایی مختلف زیر باشند: یا دارای خاصیت اسیدی هستند (مثل جوهر نمک
موجود در سرکه، جوهر گوگرد و تمام مشتقات شبه فلزی که پس از مجاورت با آب
اثر اسیدی از خود نشان می‌دهد.) و یا دارای خاصیت قلیایی می‌باشند (مانند:
آهک زنده یا مرده، سنگ قلیا و آمونیاک) و یا اجسامی خنثی به شمار می‌روند
(مانند نمک طعام) که بنا به اقتضای محیطی و مکانی ممکن است انسانها در طی
شبانه روز به طور مستقیم و یا غیر مستقیم با مواد و اجسام مختلف در تماس
باشند که باعث ورود سموم فلزی به بدن می‌باشد.
این سموم یا به صورت املاح فلزی محلول در مایعات (به ویژه آب) و یا به
صورت ذرات معلق (گازهای سمی) می‌باشد که در تماس آدمی (مستقیم و غیر
مستقیم) با آن در نهایت وارد خون می‌شود که مقداری از این سموم دفع شده و
مقداری دیگر جذب خون می‌شود و به مرور موجب بروز بیماریهای خونی و …
می‌گردد. اینکه اسلام تأکید می‌کند که در هنگام روزه‌داری تنفس و فروبردن
دود و بخار غلیظ یکی از مبطلات روزه است بدین خاطر است که اثرات سوء سمی
ذرات معلق در هوا زیاد می‌باشد. بنابراین روش درمانی، منحصر به فرد در این
زمینه‌ها ،عبارت است از: ایجاد تغییرات اساسی در وضع بیولوژیکی و حالت
فیزیکی و شیمیایی محیط خون و نسوج (بافتها) و سلولها، که آن نیز در حال
سلامتی منحصر به حال روزه‌داری است. تغییراتی که در حال روزه‌داری از لحاظ
بیولوژیکی و حالت فیزیکی و شیمیایی در خون و در نتیجه در سلولها و بافتها
حاصل می‌شود، شرایط فیزیکی و شیمیایی خون را تغییر داده، بالاخره منجر به
حل سموم فلزی رسوب شده در اعضاء و دفع آنها از راه کلیه‌ها می‌گردد، که
وقتی این تغییرات به مدت طولانی و با دو تناوب مشخص (در حال ناشتایی و
افطار کردن) انجام پذیرد، مؤثر خواهد بود.
چرا سی روز روزه می گیریم ؟
سالی چند روز روزه شدن و گاهی در یک ماه یک یا چند روز را انتخاب کردن
مدت روزه داری است که امروز جهانیان هر کدام بنحوی آنرا پذیرفته اند.در بین
مسلمانان روزه واجب هر ساله در انحصار ماه رمضان است که تقریباً سی روز می
شود.
بندیکت (Benedict) دانشمند فیزیولژی یک دوره
روزه را سی و یکروز دانسته می گوید در این مدت در ترکیب خون هیچگونه
اختلاطی بهم نرسیده و آن نوری که در بعضی از روزه داران دیده می شود یک
حالت جوانی و نشاطی است که برای روزه داران رخ می دهد.
دکتر ژان فروموزان(Jean Fromosan) می گوید ذخایر کلیکوژن کبدی و پروتئین خون و ذخیره چربی که در مرد سی درصد و در زن بیست درصد است برای یک ماه بدن کافی است.
دکتر الکسیس کارل در
باره روزه مطالبی دارد تا آنجا که می گوید با روزه داری قند خون در کبد
میریزد و چربیهائی که در زیر پوست ذخیره شده اند و پروتئین های عضلات و غدد
و سلولهای کبدی آزاد می شوند و بصرف تغذیه می رسند که چون با سخن ژان
فروموزان که گفت بعضی عناصر ذخیره ای بدن برای سی روز کافیست در کنار
یکدیگر قرار داده شود نتیجه می گیریم که در ظرف مدت یک ماه روزه داری آدمی
دارنده یک بدن تازه تعمیر شده و آزاد گردیده از قید و بند سموم و کهنه
هاست. بعلاوه نباید اثر فاصله هلال تا محاق و ماه را که قریب ۳۰ روز می شود
فراموش نمود یعنی گردش آسمانها نیز مدت روزه داری را سی روز اعلام داشته و
می دارند.
کسانی دیگر نیز از متخصصین هستند که ذخائر بدنی را برای سی
روزه روزه داری مناسب و کافی دانسته اند و می دانیم اولین روز پس از ماه
روزه یعنی روز اول شوال را نمی توان روزه گرفت و آنرا حرام شمرده اند، این
مسئله برای یکنواخت بودن مسلمانان و تشویق آنها است در اینکه باید هماهنگ و
در یک صف بوده و برای حفظ حدود و ثغور دستورات اسلامی کوشا باشد.
تناسب اندام با روزه
یکی از مهم ترین فواید روزه‌داری بهبود وضعیت بدن و تناسب اندام است که
با سوخت بافت چربی و کاهش انرژی دریافتی میسر شود. به طور کلی، بدن هر روز
با دریافت غذای مازاد بر نیاز در حال ذخیره انرژی است که در حالت عادی به
مصرف نمی رسد، بلکه در شرایط نیاز، با مکانیسم های جبرانی که به همراه دارد
از این ذخایر استفاده می کند. تحقیقات نشان داده اند، حتی افراد لاغرمی
توانند تا ۴۰ روز بدون دریافت غذا زنده بمانند و از ذخایر خود برای بقا
بهره‌مند شوند. از آنجایی که در بدن مقداری کربوهیدرات از مصرف مازاد مواد غذایی نشاسته ای
نظیر برنج، نان و انواع شیرینی جات ذخیره می‌شود، بدن قادر است که در روز
اول روزه‌داری از آن برای تامین نیاز به انرژی استفاده نماید. این ذخیره
گلیکوژن نام دارد که در کبد و اندکی در عضلات موجود است و با تخلیه آن بدن
در روزهای آتی روزه‌داری به سوزاندن چربی ها پرداخته تا انرژی مورد نیاز
خود را تامین نماید. حتی مغز که برای همه فعالیت های خود به گلوکز نیاز مند
است در روزهای دوم از بافت عضلانی برای تولید گلوکز استفاده کرده و بافت
عضلانی به این ترتیب کاهش می یابد، اما در روز سوم بدن برای آنکه عضلات خود
را از دست ندهد به سوزاندن هر چه بیشتر چربی ها پرداخته و کبد با سوزاندن
چربی ها و تولید ترکیبات کتونی انرژی را برای بافت های عضلانی و قلب فراهم
آورده و ترکیبات زاید نیز از طریق سیستم های دفعی نظیر ریه ها، روده و کلیه
ها از بدن خارج می‌شوند. در نتیجه در طول روزه‌داری بدن این اجازه را می
یابد که با تخلیه چربی های اضافی و عوامل آسیب رسان تجمع یافته از اثرات
منفی آنها جلوگیری نماید و با رفع چاقی که امروزه مادر بیماریها شناخته شده
است، بروز بیماریها را در بدن به تاخیر بیندازد.
دکتر مظهری در این
رابطه می‌گوید: «در صورتی که در طول روزه‌داری تنوع، تعادل و تناسب رعایت
گردد و همه مواد مغذی منطبق با نیازهای سلولی دریافت گردند، بافتهای اضافی
چربی نیز سوخته و افراد به راحتی وزن اضافیشان را برطرف می نمایند. به
علاوه، چون تمامی اعضای خانواده در این فریضه الهی
شرکت می‌کنند افراد چاق راحت‌تر می توانند رژیم لاغری خود را ادامه دهند.
البته استفاده از زولبیا بامیه و انواع غذاهای شیرین در این دوران چاقی و
حتی افزایش فشار و چربی خون را به همراه دارد و گاه به این ترتیب تمام
فواید به مضرات تبدیل می‌شود.»
روزه علیه سموم
یکی از فرایند های مهمی که در ایام روزه‌داری در بدن اتفاق می افتد سم
زدایی طبیعی بدن است. در حین این فرایند سموم یا خنثی می‌گردند و یا آنکه
به طور کلی حذف می شوند. اندامهایی نظیر روده بزرگ، کبد، کلیه ها، ریه ها،
غدد لنفاوی و پوست از مکانهای تجمع سموم هستند که در طول روزه‌داری از این
آلاینده ها پاک می گردند. در تحقیقاتی که در سال ۱۹۸۴ به انجام رسید، دیده
شد در کارگران تایوانی که به دلیل نوع شغلی که دارند بیشتر در معرض سموم
قرار دارند، بعد از ۱۰ روز روزه‌داری میزان سموم در بدنشان که به بیشترین
حد خود رسیده بود، به کمترین میزان خود رسید.
به علاوه، روزه‌داری فرصت
مناسبی برای تصحیح عادات بد غذایی نظیر خوردن وعده های غذایی سنگین، زیاده
خواری و مصرف بیش از حد مواد غذایی است که دارای افزودنی هستند. دکتر
مظهری در زمینه سم‌زدایی بدن به کمک فرایند روزه‌داری معتقد است: «با کاهش
۵۰۰ تا ۶۰۰ کالری از انرژی روزانه نه تنها در طول این دوران آسیبی به بدن
نمی رسد بلکه جرم گیری، سم زدایی و دفع موادی که در طول یک ماه گذشته در
اثر پرخوری و بد خوری دریافت گردیده اند، صورت می گیرد. در طول روزه‌داری
فلزات سنگینی نظیر کادمیوم، جیوه و سرب که ورودشان به بدن اجتناب ناپذیر
است، دفع می‌شوند و همین امر بزرگترین کمک را به جوان سازی همه سلولهای
بدن می نماید.» از آنجایی که در این ایام پرخوری کمتر اتفاق می افتد، در
نتیجه سمومی که اغلب از طریق غذا و آب آشامیدنی وارد بدن می گردند و عوارضی
را به همراه دارند، کمتر به بدن رسیده و اندام‌ها چون فرصت بیشتری برای
پاکسازی دارند، این مواد زائد را از بدن دفع می‌کنند. به این دلیل است که
متخصصین تغذیه توصیه می‌کنند که افراد حتما در زمان‌هایی که اجازه غذا
خوردن دارند بهتر است که هر چه بیشتر از مایعاتی نظیر شیر، آب، آبمیوه و
چای استفاده نمایند.
نقش روزه در تقویت اراده
انسان با روزه‌داری که،
امساک در خوردن و آشامیدن و خودداری از برخی چیزهای دیگر است در واقع با
خواهشهای خویش میجنگد و در برابر غرایز خود مقاومت می‌کند، تمرین این
عمل، اراده و تصمیم را در انسان نیرومند می‌سازد و جان را از قید حکومت و
سلطه هوسها و خواهشها میرهاند. پیشوایان اسلام فرمودهاند: «افضل الناس
من جاهد هواه و اقوی الناس من غلب هواه؛ بهترین مردم کسی است که با هوای
نفس مبارزه کند و نیرومندترین آنان کسی است که بر آن پیروز شود.» پس
روزهداران بهترین مردمند چرا که با خواستههای نفسانی مبارزه می‌کنند و
اگر با مراقبت و کوشش از روزه خویش بتوانند بر نفس خود مسلط شوند، از
نیرومندترین مردم نیز خواهند بود.
ماه رمضان زمان مخصوصی است که بهترین
فصل برای تربیت و تقویت ایمان و اراده می‌باشد حضرت زهرا(س) در ضمن
خطبهای که در مسجد پیامبر(ص) ایراد نمود، فرمود:
«و الصیام تثبیتا للاخلاص؛ (علل الشرایع، ص ۲۳۶)
و روزه را خداوند قرار داد برای ثبات و استواری در اخلاص.»
شخص روزه‌دار، در درجه اول با مقاومت در برابر نیرومندترین خواستههای
طبیعی و غریزی خود از خوردن و آشامیدن و غیره، اراده خود را محکم و تقویت
می‌نماید و مهمترین عادتهای خویش را ترک و بر شهوات نفس خود مستقلاً
حکومت می‌کند. روزه روح و باطن انسان را از خواهشهای ناشایسته پاک
میگرداند و صیقل می‌دهد و صفای باطن می‌آورد زیرا وقتی شکم انسان از غذاها
خالی شد. پرهیزگاری، امانتداری، صداقت و خلاصه انسانیت او تقویتشده و
نور ایمان در قلب او تجلی می‌کند.
حضرت عیسی بن مریم(ع) فرمود:
«یا معشر الحواریین جوعوا بطونکم لعل قلوبکم تری ربکم؛ (سفینة النجات، ج ۱، ص ۱۸۰)
ای حواریین خالی نگه دارید شکمهای خود را شاید پروردگار خود را از راه دل ببینید.»
روزه و صبر
«صبر» از خصائلی است که در اخلاق اسلام بر آن بسیار تأکید شده است، انسان
مسلمان در زندگی فردی و اجتماعی خویش در راه هدفهایی مبارزه می‌کند و با
مشکلاتی نیز روبهرو است. بدون خصلت صبر، پیروزی بر مشکلات و رسیدن به
هدفها آسان نیست. صبر و مقاومت بر نیروی پایداری انسان میافزاید و اراده
را توانا می‌سازد. هیچ جامعهای اگر تحمل ناگواریها را نداشته باشد، بر
مشکلات مختلف و بر دشمنان خویش نمی‌تواند پیروز گردد. با صبر و مقاومت است
که می‌توان به پیکار ستمگران رفت و دست استعمارگران را کوتاه نمود و روزه –
به ویژه در روزهای گرم و طولانی تابستان که فشار تشنگی طاقتفرسا می‌شود،
به طور چشمگیری به انسان صبر و مقاومت میبخشد و تحمل رنج و سختی را بر
آدمی آسان می‌سازد.
قرآن کریم با توجه به همین اثر، از روزه به صبر
تعبیر کرده است: و استعینوا بالصبر و الصلوة… از صبر (روزه) … و از نماز
کمک بگیرید … .
شایان ذکر است که روزهای این پاداش را دارد که تمام
اعضا و بدن و قلب آدمی صائم (روزه‌دار) باشد. در این صورت شخص به گونهای
از مادیات فاصله می‌گیرد و با عالم عقل که نزدیکترین موجود به خداست نزدیک
می‌شود، تا جایی که فانی در اراده خدا می‌گردد و به مبدأ مطلق اتصال
می‌یابد و به مقام صائمین واقعی (خواص الخواص) می‌رسد.
امیرمؤمنان علی(ع) نیز به همین مرتبه اشاره میفرماید: «صیام القلب عن الفکر فی الاثام افضل من صیام البطن عن الطعام؛ روزه دل از اندیشه گناهان برتر از روزه شکم ازخوردن و آشامیدن است.»
و البته این بدان معنا نیست که ظاهر روزه و امساک از خوردن و آشامیدن را
رها کنیم بلکه لازم است به آن اکتفا ننماییم و همراه با آن بکوشیم که به
نتایج معنوی روزه نیز برسیم.
