بزرگترین رصدخانه جهان
در روزگاری که هنوز خبری از تلسکوپ و
دوربین های نجومی نبود، خواجه نصیرالدین طوسی رصدخانه ای را بنا کرد که سال
ها به عنوان پیشرفته ترین رصد خانه جهان شناخته می شد. رصدخانه مراغه که
در مجموعه تاریخی افلاک نما برای مطالعات فصلی و نجومی دانشمندان ایرانی
بنا شد و دستور ساخت آن را هلاکوخان مغول صادر کرده بود.
رصد خانه مراغه، که این روزها آثار کمی از
آن به جا مانده است، یادگاری از دوران طلایی علم و فرهنگ ایران در دنیا به
حساب می آید که درسال657 بنا شد و در برپایی آن شخصیت های بزرگی مثل علامه
قطب الدین فخرالدین مراغی، محی الدین مغربی، علی بن محمود نجم الدین
الاسـطرلابی و دیگر بزرگان آن روزگار شرکت داشته اند.
بنای این رصـدخانه 15سال به طول انجامیده
است و در این مدت به فرمان هلاکوخان که عاشق علم و فرهنگ بود، کتاب ها و
ابزارهای علمی و نجومی زیادی در آن جمع شده است. این مجموعه تا سال 703
هجری یعنی تا زمان سلطان محمّد خدابنده مشغول به کار و آباد بوده ولی بعد
از آن به دلیل تغییر پایتخت و بی توجهی حکام، رفته رفته تخریب شد. حمدالله
مستوفی در یادداشت های خود آورده است که این بنا در سال 720 ویران بوده
است. با این حساب عمر رصدخانه مراغه به یک قرن هم نرسیده است.
ساختمان اصلی این رصدخانه به شکل برجی
استوانه‌ای ساخته شده است و در ساختمان‌های کناری آن یک کتابخانه و
استراحتگاهی برای کارکنان در نظر گرفته شده است. برج مرکزی قطری به اندازه
22 متر دارد و ضخامت دیوار آن به 80 سانتی متر می رسد. در فضای داخلی آن هم
یک راهرو و 6 اطاق تعبیه شده بود که همه از جنس قلوه سنگ، لاشه، سنگ های
تراش خورده و ملات گچ بوده اند. در ورودی برج آجری هم کاشی های بزرگ
لعابدار در سه طرح و نوع مختلف به کار رفته است.
رصدخانه مراغه که این روزها به عنوان یک
اثر تاریخی و جاذبه گردشگری شناخته می شود، مهم ترین کارکرد را در دنیای
نجوم آن روزگار داشته است. به طوری که در این رصدخانه کتاب‌خانه‌ای با بیش
از 400 هزار جلد کتاب و ابزارهای اخترشناسی وجود داشته که در نوع خود در
دنیا بی نظیر است. بد نیست بدانید که این رصدخانه فقط مخصوص رصد ستارگان
نبوده و در دوره خود، شبیه یک سازمان علمی گسترده عمل می کرد که بیشتر
شاخه‌های علمی در آن تدریس می شد.
سال ها بعد، قوبیلای قاآن امپراطور چین و
برادر هلاکو خان کارشناسانی برای آموزش و الگو برداری از رصدخانه مراغه به
این شهر فرستاد تا طراحی اولیه این رصدخانه را کپی برداری کرده و بعد از
مراجعت به چین رصدخانه ای با همین الگو بسازند. علاوه بر این، گفته می شود
که رصدخانه های سمرقند، استانبول و هند از روی رصدخانه مراغه ساخته شده
اند.
برای دیدن این رصدخانه، باید به شهرستان
مراغه در 147کیلومتری جنوب تبریز سری بزنید و آن را در زیر در گنبد سفید
رنگی که برای محافظت از بقایای آن ساخته شده، ببینید.
رصدخانه مراغه کجاست ؟
امروز، پنجم اسفندماه و مصادف با تولد اخترشناس؛ ریاضیدان و سیاستمدار بزرگ
ایرانی، خواجه نصیرالدین طوسی است. به همین مناسبت، تصمیم گرفتیم تا در
این روز به سراغ یکی از بزرگترین دستاوردهای این دانشمند نامی ایرانی
برویم؛ رصدخانه مراغه، نماد دانش نجوم در تاریخ ایران.
بنای
کنونی رصدخانه مراغه در تپه های مشرف بر شهرستان مراغه؛ امروزه بقایایی از
ساختمان رصدخانه در زیر این گنبد محافظ وجود دارد – عکس از : سایت انوبنی نی
این
رصدخانه که بزرگترین رصدخانه جهان در دوره قبل از اختراع تلسکوپ بوده است،
در زمانی که مراغه به پایتختی توسط هلاکو خان مغول انتخاب شده بود روی
تپه‌ای در غرب مراغه ساخته شده و امروزه فقط آثار كمي از آن باقي مانده است
. طبق نوشته تاريخي درسال657، ساختمان آن به دستورهلاكو نوهٔ چنگیزخان
مغول و به اهتمام خواجه نصيرالدين طوسي بنا شده است و درساختمان و تشكيل آن
شخصيت هايي چون علامه قطب الدين فخرالدين مراغي، محي الدين مغربي، علي بن
محمود نجم الدين الاسـطرلابي و… شركت داشته اند .
بناي رصـدخانه،
15سال طول كشيد و به امر هلاكو، كتب و اسباب وآلات علمي ونجومي بسياركه از
فتح بغداد بدست آمده بود درآنجا متـمركز گرديد . اين مجموعه تا سال 703
هجري آباد بوده ليـكن پس از آن بر اثر زلزله هاي سخت و به دنبال آن بي
توجهي حكام وقت رو به ويراني رفت و درحال حاضر تنها آثاري از بناهاي متعلقه
آن باقي مانده است. اين بنا تا زمان سلطان محمّد خدابنده مشغول به كار
بوده است و زمان ويراني آن بطور كامل و دقيق هنوز مشخص نشده است ولي در
نوشته هاي حمدالله مستوفي در سال 720، به ويران بودن آن اشاره شده است.
نقاشی از خواجه نصیرالدین طوسی
رصدخانه
مراغه، 167 سال پيش از احداث رصدخانه سمرقند ساخته شد و در زمان آباداني،
يكي از معتبرترين رصدخانه هاي جهان بوده است. در آن زمان بفرمان قوبیلای
قآن، امپراطور چین و برادر هلاکو خان، کارشناسانی برای آموزش و الگو برداری
از رصدخانه مراغه به این شهر آمده، پس از مراجعت به چین رصدخانه ای به
تقلید از رصدخانه مراغه ساختند. علاوه بر رصدخانه چین همچنین رصدخانه های
سمرقند، استانبول وهند از روی رصدخانه مراغه ساخته شده اند.
هولاکو برای
نگهداری این مرکز پژوهشی موقوفه‌های ویژه‌ای در نظر گرفت. کتاب‌خانه‌ای
شامل ۴۰۰ هزار جلد کتاب و ابزارهای اخترشناسی، از جمله ذات الربع دیواری به
شعاع ۴۳۰ سانتی‌متر، کره‌های ذات الحَلَق، حلقهٔ انقلابی، حلقهٔ اعتدالی و
حلقهٔ سموت، نیز فراهم شد. در همین جا بود که زیج ایلخانی به سال ۶۷۰ هجری
(۱۲۷۶ میلادی) فراهم شد. رصدخانهٔ مراغه فقط مخصوص رصد ستارگان نبود و یک
سازمان علمی گسترده بود که در آن بیشتر شاخه‌های دانش تدریس می‌شد. به
علاوه، چون در آن زمان ارتباط علمی چین و ایران به علت استیلای مغولان بر
هر دو سرزمین برقرار شده بود، دانشمندان چینی از جمله فردی به نام فائو
مون‌جی، در این مرکز فعالیت داشتند. همچنین، فیلسوف و فرهنگ‌نامه نویس
مسیحی، ابن‌العبری، در رصدخانهٔ مراغه به درس دادن کتاب‌های اصول اقلیدوس و
المجسطی بطلمیوس مشغول بود.
