دسته بندی روش های تحقیق
دسته بندی روش های تحقیق بر اساس هدف
براساس هدف پژوهش ها به پژوهش های بنیادی و کاربردی تقسیم می شوند.
البته زهره سرمد معتقد است پژوهش ها براساس هدف به سه دسته تقسیم می شوند:
تحقیق بنیادی، تحقیق کاربردی و تحقیق و توسعه. با عنایت به توضیحات زیر می
توان گفت تحقیق و توسعه خود یک نوع تحقیق کاربردی است.
– تحقیق بنیادی: پژوهشی است که به کشف ماهیت اشیاء
پدیده‌ها و روابط بین متغیرها، اصول، قوانین و ساخت یا آزمایش تئوری‌ها و
نظریه‌ها می‌پردازد و به توسعه مرزهای دانش رشته علمی کمک می‌نماید. هدف
اساسی این نوع پژوهش تبیین روابط بین پدیده ها، آزمون نظریه ها و افزودن به
دانش موجود در یک زمینه خاص است. برای مثال “بررسی رابطه اعتماد و تعهد در
روابط صنعتی” یک نمونه تحقیق بنیادی است. سطح گفتمان کلی و انتزاعی در
حوزه یک علم است. تحقیق بنیادی می تواند نظری یا تجربی باشد. تحقیق بنیادی
نظری از روشهای استدلال عقلانی و قیاسی استفاده می‌کند و بر پایه
مطالعات کتابخانه‌ای انجام می‌شود. تحقیق بنیادی تجربی از روشهای
استدلال استقرائی استفاده می‌کند و بر پایه روشهای میدانی انجام می‌شود.
– تحقیق کاربردی: پژوهشی است که با استفاده از
نتایج تحقیقات بنیادی به منظور بهبود و به کمال رساندن رفتارها، روشها،
ابزارها، وسایل، تولیدات، ساختارها و الگوهای مورد استفاده جوامع انسانی
انجام می‌شود. هدف تحقیق کاربردی توسعه دانش کاربردی در یک زمینه خاص است.
در اینجا نیز سطح گفتمان انتزاعی و کلی اما در یک زمینه خاص است. برای
مثال “بررسی میزان اعتماد مشتریان به سازمان فرضی” یک نوع تحقیق کاربردی
است.
• دسته بندی روش های تحقیق بر اساس نحوه گردآوری داده ها
سرمد معتقد است پژوهش ها براساس نحوه گردآوری داده ها به دو دسته تقسیم می شوند: تحقیق توصیفی و تحقیق آزمایشی
– تحقیق توصیفی یا غیر آزمایشی شامل 5 دسته است: پیمایشی، همبستگی، پس رویدادی، اقدام پژوهی، بررسی موردی
– تحقیق آزمایشی به دو دسته تقسیم می شود: تحقیق تمام آزمایشی و تحقیق نیمه آزمایشی
1- تحقیق توصیفی یا غیر آزمایشی
تحقیق توصیفی یا غیر آزمایشی شامل 5 دسته است: پیمایشی، همبستگی، پس رویدادی، اقدام پژوهی، بررسی موردی
1-1. تحقیق پیمایشی (Survey Research)
در این نوع تحقیق هدف بررسی توزیع ویژگیهای یک جامعه است و بیشتر
تحقیق های مدیریت از این نوع می باشد. در پژوهش پیمایشی پارامترهای جامعه
بررسی می شوند. در اینجا پژوهشگر با انتخاب نمونه ای که معرف جامعه است به
بررسی متغیرهای پژوهش می پردازد. پژوهش پیمایشی به سه دسته تقسیم می شود:
1-1-1. روش مقطعی (Cross Sectional):
گرد آوری داده ها درباره یک یا چند صفت در یک مقطع زمانی خاص. برای مثال
بررسی میزان علاقه دانشجویان سال اول دبیرستان به ادامه تحصیل در یک رشته
خاص
1-1-2. روش طولی (Longitudinal):
در بررسی پیمایش طولی، داده ها در طول زمان گردآوری شده تا رابطه بین
متغیرها در طول زمان سنجیده شود. برای مثال «سیر تحول ثبت نام دانشجویان
دختر در دوره های تحصیلات تکمیلی» یا «بررسی تحول مهارت های زبان فارسی
پایه اول تا پنجم ابتدائی». تحقیقات تحولی که به بررسی روندها و تحول پدیده ها در طول زمان می پردازند از این دسته هستند.
1-1-3. روش دلفی (Delphi Technique):
جهت بررسی دیدگاه های یک جمع صاحب نظر در مورد یک موضوع ویژه می توان از
این تکنیک استفاده کرد. مانند «بررسی دیدگاه اساتید دانشگاه در باره یک طرح
جدید آموزشی»
1-2. تحقیق همبستگی (Correlational Research)
در این نوع تحقیقات رابطه میان متغیرها بر اساس هدف پژوهش تحلیل می
گردد. در تحقیقات همبستگی اگر هدف پیش بینی متغیرهای وابسته بر اساس
متغیرهای مستقل باشد به متغیر وابسته متغیر ملاک و به متغیر مستقل متغیر
پیش بین گویند. همچنین وجه تمایز تحقیق همبستگی با تحقیق آزمایشی در این
است که در اینجا متغیرهای مستقل دستکاری نمی شوند. براساس هدف به سه دسته
تقسیم می شود:
1-1-1. همبستگی دو متغیری: هدف
بررسی رابطه همزمانی متغیرها است به عبارت دیگر میزان هماهنگی تغییرات دو
متغیر است. در بیشتر تحقیقات همبستگی دو متغیری از مقیاس فاصله ای با پیش
فرض توزیع نرمال و محاسبه ضریب همبستگی پیرسون استفاده می شود. مثال: رابطه
اسناد ثبات و مرکز علیت با موفقیت در عملکرد
1-1-2. تحلیل رگرسیون: در تحلیل
رگرسیون هدف پیش بینی یک یا چند متغیر ملاک براساس یک یا چند متغیر پیش
بین است. اگر هدف بررسی یک متغیر ملاک از یک متغیر پیش بین باشد از رگرسیون
ساده استفاده می شود. اگر بررسی یک متغیر ملاک براساس چند متغیر پیش بین
باشد از رگرسیون چندگانه (Multiple) استفاده می شود. اگر همزمان چند متغیر
ملاک براساس چند متغیر پیش بین بررسی شود از رگرسیون چند متغیری
(Multivariate) استفاده می شود.
1-1-3. تحلیل کوواریانس: در
برخی بررسی ها هدف بررسی مجموعه ای از همبستگی های دو متغیر متغیرها در
جدولی به نام ماتریس همبستگی یا کوواریانس است که با پیشرفت در زمینه نرم
افزارهای آماری میسر شده است. تحلیل عاملی و حل معادلات ساختاری از این
دسته هستند.
1-3. تحقیق پس رویدادی (Ex-Post Facto)
به تحقیق پس‌رویدادی تحقیق علی-مقایسه‌ای نیز گویند. تحقیق
پس‌رویدادی به تحقیقی گفته می شود که پژوهشگر علت احتمالی متغیر وابسته را
مورد بررسی قرار می دهد. چون متغیر مستقل و و ابسته در گذشته رخ داده اند
لذا این نوع تحقیق غیر آزمایشی را تحقیق پس رویدادی می گویند.
2- تحقیق آزمایشی
تحقیق آزمایشی به دو دسته تقسیم می شود: تحقیق تمام آزمایشی و تحقیق نیمه آزمایشی
در بیشتر پژوهش های علوم انسانی نظر به اینکه هدف اصلی از انجام پژوهش
بررسی یک موضوع به روش میدانی است می توان گفت پژوهش مذکور از نظر هدف در
حیطه پژوهش های کاربردی می باشد. از سوی دیگر با توجه به اینکه در این
پژوهش از روش های مطالعه کتابخانه ای و نیز روش های میدانی نظیر پرسشنامه
استفاده شده است، می توان بیان کرد که پژوهش حاضر بر اساس ماهیت و روش
گردآوری داده ها، یک پژوهش توصیفی-پیمایشی است.
انواع روشهاي تحقيق
تحقيق و پژوهشي براي آگاهي و شناخت مجهولات و پي‌بردن به مسائل ناشناخته
صورت مي‌گيرد در انسان ميل به داشتن و كشف حقايق حالت فطري داشته و همين
امر يكي از عوامل مؤثر در پيشرفت امر تحقيق و ايجاد روشهاي مختلف بوده است
انسان همواره براي رسيدن به مقصود و حل مشكلات, راههاي مختلف را تجربه
مي‌نمايد و مناسب‌ترين راه و روش را انتخاب مي‌كند بنابراين روش تحقيق
عبارت از بكارگيري راه و روش خاصي است كه اطلاعات مناسبتر و بيشتر را
درباره موضوع مورد مطالعه فراهم نموده و عوامل و علل مرتبط بدان را مشخص
نمايد.
در علوم مختلف از روشهاي مخصوص و متفاوت براي مطالعه و بررسي
استفاده مي‌شود تا شناخت موضوع تحت بررسي را ممكن گرداند درعلوم انساني
نيز روشهاي تحقيق بصورتهاي گوناگون تقسيم‌بندي شده‌اند كه رايج‌ترين آنها
به قرار زير است (لازم به توضيح است كه تعيين‌كننده نوع روش تحقيق مربوط به
ماهيت سؤال مورد بررسي و نوع اطلاعاتي است كه براي شناخت موضوع, جمع‌آوري
مي‌شود).
1- روش تاريخي Historical Method
2- روش توصيفيDescriptive Method
3- روش تجربي Experimental Method
در زير به توضيح مختصر هر يك از اين روشها مي‌پردازيم:
تحقيق تاريخي
تحقيق
تاريخي فعاليتي است براي شناخت واقعيت‌هاي گذشته و يك از دشوارترين انواع
پژوهش است اين تحقيق وقايع مربوط به گذشته را مورد تعبير و تفسير و ارزيابي
قرار مي‌دهد. در اين روش هدف اين است كه وقايع گذشته دقيق و درست شناسايي
شوند تا وضع موجود بهتر درك گردد در روشهاي ديگر مانند توصيفي يا تجربي
محقق مي‌تواند نمونه مورد مطالعه را با ميل خود انتخاب نمايد, اما در تحقيق
تاريخي مجبور است فقط اطلاعات و اسنادي را كه از گذشته باقي مانده‌اند
مورد بررسي قرار دهد بررسي وضع تعليم و تربيت ايران در دوران قاجار
نمونه‌اي از تحقيق تاريخي است بررسي روند آموزش عالي ايران از تشكيل
دانشگاه جندي‌شاپور تا تأسيس دارالفنون مثال ديگري از اين نوع تحقيق
مي‌باشند.
تحقيق توصيفي
مطالعات توصيفي برعكس تحقيقات تاريخي در
مورد زمان حال به بررسي مي‌پردازد. اين نوع تحقيق به توصيف و تفسير شرايط و
روابط موجود مي‌پردازد اين گونه تحقيق وضعيت كنوني پديده يا موضوعي را
مورد مطالعه قرار مي‌دهد و داراي انواع گوناگوني بدين قرار است:
الف)
تحقيق برآوردي : موقعيت يك پديده را در يك زمان توصيف مي‌كند اين روش
هيچگونه فرضيه‌اي را پيشنهاد نمي‌كند روابط متغييرها را مورد مطالعه قرار
نمي‌دهد و براي اقدامات بعدي توصيه‌اي نمي‌كند بلكه صرفاً موقعيت موجود را
توصيف مي‌كنند مثال توصيف پيشرفت دانشجويان در جهت اهداف آموزشي دروس در يك
زمان معين يا سرشماري عمومي براي مشخص نمودن وضعيت جمعيت كشور.
ب) تحقيق ارزشيابي:
اين
روش به ارزش‌گذاري درباره فوائد اجتماعي, مطلوب بودن يا مؤثر بودن يك
فرايند, محصول, يا برنامه مي‌پردازد و به كاربرد يافته‌هاي خود توجه دارد.
اين نوع تحقيق اغلب با توصيه‌هايي در جهت اقدامات سازنده همراه مي‌باشد و
در پي يافتن قوانين كلي و قابل گسترش به ساير موقعيتها نيست. مثال: بررسي
ميزان ثمربخشي برنامه‌هاي آموزشي دانشگاهها, اجراي برنامه رشته‌هاي علوم
پايه تا چه اندازه صلاحيتهايي را كه كميته برنامه‌ريزي دانشگاهها تدوين
نموده‌اند عملي مي‌سازد, يا آيا وسايل و امكانات يك كتابخانه معين مناسب
مي‌باشند؟
مي‌توان مطالعات پي‌گيري (follow- up study) را يكي از انواع
تحقيق ارزشيابي دانست اين نوع تحقيق افراد را پس از گذراندن يك دوره آموزشي
يا يك دوره درماني و يا دوره تحصيلي مورد مطالعه قرار مي‌دهد هدف اين نوع
مطالعه اين است كه مشخص كند تأثير مؤسسه يا دوره خاص بر افراد چه بوده است
اين نوع مطالعه مي‌تواند اطلاعات مفيدي را در مورد دوره‌هاي آموزشي يا كار
مؤسسات در اختيار قرار دهند تا بتوان تغييرات لازم را در برنامه‌ها به عمل
آورد مثال : مطالعه موفقيت در شغل و يا موفقيت در يافتن شغل فارغ‌التحصيلان
دانشگاهها يا ارزيابي پيامدهاي آموزش ضمن خدمت اعضاي هيأت علمي دانشگاهها
در آموزش .
ج) مطالعه موردي :
عبارت از مطالعه عميق و
گسترده يك مورد در مدت زمان است. در اين روش يك فرد يك خانواده, يك گروه و
يا يك دانشگاه مورد مطالعه دقيق و همه جانبه قرار مي‌گيرد هدف مطالعه شناخت
كليه متغيرهاي مربوط به مورد است بهترين مثال در اين مورد مطالعه پزشكي يا
روانكاوي روي يك فرد است اين روش مي‌تواند به عنوان زمينه‌اي براي مطالعات
وسيع بعدي مورد استفاده قرار گيرد .
د) مطالعه پيمايشي
:
اين روش شامل جمع‌آوري اطلاعات به طور مستقيم از گروهي از افراد است نمونه
مطالعات پيمايشي معمولاً بزرگ است( از 100 تا 250 ميليون نفر ) به وسيله
اين روش اطلاعات مختلفي را مي‌توان بدست آورد كه كلاً شامل 3 نوع مي‌باشند:
اطلاعات
در مورد واقعيتها, عقايد و رفتارها, واقعيت عبارت است يك پديده يا ويژگي
كه بتوان آن را مشاهده نمود و شامل متغيرهايي نظير سن, نژاد جنس، درآمد و
سالهاي تحصيل مي‌باشند. به طور كلي واقعيتها شامل هر چيزي هستند كه بتوان
آن را مورد رسيدگي قرار داد . عقيده عبارت از بيان يك پاسخ احساس و يا يك
رفتار عمدي است . عقايد را مي‌توان به طور عيني اندازه گرفت اما نمي‌توانند
مورد رسيدگي قرار گيرند. رفتار شامل عمل است كه توسط فرد صورت مي‌گيرد .
تحقيق
پيمايشي متغيرهاي محدودي را در مورد تعداد زيادي از افراد مورد مطالعه
قرار مي‌دهد. مؤسسه كالوپ از اين روش براي بررسي عقايد مردم در سياست
وتجارت استفاده مي‌كنند. پژوهشگران در اقتصاد، مردم‌شناسي، روان‌شناسي،
بهداشت و تعليم وتربيت از اين روش استفاده مي‌كنند. تحقيق پيمايشي، برعكس
تحقيق تاريخي با پديده‌هايي كه در زمان حال اتفاق مي‌افتند سروكار دارند .
هـ
) تحقيق تكاملي( توسعه‌اي): شامل داشتن اطلاعات دقيق در زمينه‌هاي توسعه
برنامه‌ها و رشد و تكامل افراد مي‌باشد. اين نوع مطالعه به بررسي ميزان
تغييرات و الگوهاي برنامه‌ها و يا رشد افراد در طول مدت زمان مي‌پردازد و
ممكن است به دو روش طولي (تداومي) و عرضي(مقطعي) صورت گيرد.
و) مطالعات همبستگي:
يكي
از روشهاي بسيار متداول در تحقيقات توصيفي است كه به بررسي روابط دو متغير
مي‌پردازد. در مطالعاتي كه بمنظور تدوين فرضيه و يا آزمون آن تدوين
شده‌اند مي‌توان از روش همبستگي استفاده نمود. براي محاسبه همبستگي بين دو
متغير از ضريب همبستگي استفاده مي‌شود چون ممكن است متغيرهاي تحقيق از نوع
مقياسهاي مختلف اندازه‌گيري (اسمي, رتبه‌اي, فاصله, نسبي) باشد. بنابراين
براي محاسبه ميزان ارتباط بين دو متغيير از ضرايب مختلف همبستگي استفاده
مي‌گردد. ضريب همبستگي بين 1+ تا 1- در تغيير است.
ز) تحقيقات پس از
وقوع : اين نوع تحقيقات به بررسي روابط علت و معلولي بوسيله بررسي
پي‌آمدهاي موجود مي‌پردازد. اگر سؤال تحقيق هنگامي مطرح گردد كه مقدار
متغير مستقل قبلاً و بطور طبيعي مشخص باشد, چنين تحقيقي را بعد از وقوع
مي‌نامند. محقق كار خود را با مشاهده و بررسي متغيير يا متغييرهاي وابسته
شروع مي‌كند تا بتواند به متغيير يا متغييرهاي مستقل برسد. درواقع از معلول
شروع مي‌كند تا بتواند علت را جستجو كند. بررسي علل خودكشي, علل حوادث
رانندگي, يا علل طلاق مثالهايي از تحقيقات پس از وقوع مي‌باشند. لازم به
تذكر است كه برخي از دانشمندان اين تحقيق را از نوع توصيفي جدا نموده و آن
را در طبقه‌بندي مجزايي به همين اسم قرار مي‌دهند.
تحقيق تجربي:
تحقيق
تجربي يا آزمايشي يكي از دقيق‌ترين و كارآمدترين روشهاي تحقيق است كه براي
آزمون فرضيه‌ها مورد استفاده قرار مي‌گيرد هدف اين تحقيق بررسي تأثير
محركها, روشها و يا شرايط خاص محيطي بر روي يك گروه آزمودني مي‌باشد. از
خصوصيات روش تجربي اين است كه ضمن دستكاري يا مداخله در متغيرها
(Manipulation or Intervention ) و كنترل شرايط(control) نتايج بدست آمده
را در مورد گروهي كه با انتساب(Randomization ) تصادفي انتخاب شده‌اند,
مورد مشاهده قرار مي‌دهد.
در اين تحقيق, پژوهشگران به منظور كشف روابط
علت و معلولي يك يا چند گروه را به عنوان گروه تجربي تحت شرايط خاص (متغير
مستقل) قرار مي‌دهد و نتايج را (متغير وابسته) با گروه و يا گروههاي گواه
كه تحت چنان شرايطي نموده‌اند, مقايسه مي‌كند. بررسي اثرات دو روش مختلف
تدريس (متغير مستقل) در پيشرفت تحصيلي (متغير وابسته) دانشجويان دانشگاه با
استفاده از گروههاي تجربي و گواه, با بررسي اثرات يك برنامه آموزشي
استعمال مواد مخدر نمونه‌هايي از تحقيقات تجربي هستند.
هنگامي كه انتخاب
افراد تحت تجربه بصورت تصادفي ممكن نباشد و يا نتوان متغييرهاي مستقل را
كاملاً دستكاري و يا در آنها مداخله نمود از روش تحقيق نيمه ـ تجربي
Quasi-Experimental يا شبيه تجربي استفاده مي‌شود. اغلب تحقيقاتي كه در
مورد انسان و به شيوه تجربي انجام مي‌گيرد, معمولاً از نوع شبيه تجربي
مي‌باشند.
