از خمس بیشتر بدانید
سوال:
اگر پس انداز فردی در بانک، شامل پول واجب الخمس و غیر واجب الخمس باشد،
آیا می‌تواند هنگام استفاده از پس انداز، نیت کند که از پول واجب الخمس کم
شود؟
در فرض سوال، برخی از مراجع عظام، (آیات عظام خامنه‌ای
و سیستانی) می‌گویند مکلف می‌تواند با چنین نیتی؛ هزینه‌هایش را از مالی
که به آن خمس تعلق می‌گیرد محاسبه کند، ولی برخی دیگر، (آیات عظام مکارم
شیرازی و نوری همدانی) نیت را در این مورد کافی نمی‌دانند.
پاسخ مراجع عظام تقلید نسبت به این سوال، چنین است:
حضرت آیة الله العظمی خامنه‌ای(مد ظله العالی):
در فرض سوال اشکال ندارد.
حضرت آیة الله العظمی مکارم شیرازی(مد ظله العالی):
چنانچه
مقداری پول مخمس با غیر مخمس مخلوط باشد، می‌توان بدون نیت از این مخلوط
در موونه خرج کرد و در پایان سال با کسر مقدار مخمس اولیه، خمس مابقی را
پرداخت.
حضرت آیة الله العظمی سیستانی(مد ظله العالی):
می‌تواند(چنین نیتی داشته باشد).
حضرت آیة الله العظمی نوری همدانی(مد ظله العالی):
چنانچه دو پول تفکیک شده باشند و تنها از عوائد کسب در موونه استفاده کند مانعی ندارد و الا صرف نیت کافی نیست.
چند استفتاء از آیة الله صافی گلپایگانی دام ظله:
سوال: آیا كتابی كه مورد مطالعه قرار نگرفته، خمس دارد؟
جواب: اگر كتاب، مورد نیاز انسان و در شأن او باشد، خمس به آن تعلق نمیگیرد هر چند آنها را در طول سال نخواند.
سوال: خانمی كه مقداری طلا به او هدیه شده و الان هم از آن استفاده میكند، باید خمس و زكاتش را بپردازد؟
جواب:
زینتهای مذكور زكات ندارد، و اگر در حد معمول و متعارف باشد، خمس ندارد.
ولی چنانچه بیشتر از حد معمول و شأن فرد باشد، پرداخت خمس آن واجب است.
سوال: آیا به سود پولی كه در بانك سپرده گذاری شده در صورتی كه خمس اصل پول پرداخت شده باشد خمس تعلق می‌گیرد؟
جواب: اگر سود به نحو مشروع باشد، هر مقدار از آن كه مصرف نگردد و تا سر سال خمسی باقی بماند پرداخت خمس آن واجب است.
سوال: پولی بابت وام دانشجویی به ما داده میشود، آیا اگر آن را پس انداز كنیم خمس دارد؟
جواب: وام، مشمول خمس نمیگردد، مگر به مقداری كه اقساط آن پرداخت شده و پس انداز شده باشد.
چند استفتاء از آیة الله مجتبی تهرانی ره:
سوال: شخصی مستمریبگیر است. اگر از مخارج سال چیزی اضافه داشت، آیا خمس بر او تعلق می‌گیرد؟
باید خمس دهد.
سوال:
آیا مبلغ درآمد فرزندی که تحت تکفّل خانواده زندگی میکند و مسکن و خرج
عروسی او توسط پدر و مادرش داده شده خمس دارد؟ در حالی که میتوانند پدر و
مادر خانه را کرایه دهند و مبلغش را به فرزند هبه کنند.
باید خمس مبلغی که مازاد بر مخارج شخصی خودش میماند را بدهد.
سوال:
كارمند دولت هستم. هر ماه از حقوق من مبلغی را كسر میکنند كه پس از
بازنشستگی به من بازپرداخت نمایند. آیا به آن خمس تعلق می‌گیرد؟
بنا بر فرض سوال، پس از دریافت مبالغ مذكور چنان چه سال بر آن بگذرد باید خمس آن را بپردازد.
سوال:
مبلغ دو میلیون و نیم برای سفر حج خود و دخترم كنار گذاشتهام. میخواهم
خمس آن را بپردازم و پدرم نیز درمانده است. آیا می‌توانم بخشی از آن را
بابت وجوهات به پدرم بدهم؟
با اذن مجتهد مانعی ندارد.
سوال: آیا به پول پیشی كه برای اجاره یا رهن خانه پرداخت میگردد خمس تعلّق می‌گیرد؟
اگر قبلاً خمس آن را نداده باشند خمس تعلّق می‌گیرد.
سوال: شخصی میخواهد برای خود سال خمسی تعیین كند. آیا اموالی كه دارد را باید به قیمت روز حساب كند یا به قیمت روزِ خرید؟
به قیمت روز؛ مگر آنكه قیمت آن پایین آمده باشد كه میبایست به قیمت زمان خرید حساب كند.
چند سوال از آیة الله جوادی آملی دام ظله:
سوال: آیا تهیه وسایل برای جهیزیه كه چند سال بعد به مصرف میرسد یا كنار گذاشتن پول برای آن، از مخارج سال به شمار می آید؟
جواب: اگر تهیه ی تدریجی وسایل مرقوم ممكن نباشد؛ چه اینكه تهیه دفعی آن مقدور نیست، وجوه جمع شده جزو هزینه سالانه محسوب می شود.
سوال: آیا اگر از پول بین سال منزلی تهیه شود كه به آن نیاز است، به آن خمس تعلّق می گیرد؟
پاسخ: اگر پولِ مفروض از درآمد همان سال باشد، نه از قبل، خمس ندارد.
سوال: آیا هزینه تعمیر منزل كه از پول بین سال تأمین می شود، مشمول خمس می شود؟
پاسخ: پولی كه در اثنای سال، صرف تعمیرات لازم میشود، خمس ندارد.
سوال:
بنده برای اجاره‌ی منزل، مبلغی را به صورت رهن، به مدت یك سال در اختیار
صاحب‌خانه قرار دادم. پیش از رهن، سال بر پول نگذشته بود. پس از پایان مدت
رهن نیز آن پول را صرف خرید مسكن كردم. آیا پول مذكور مشمول خمس میشود؟
پاسخ: فرض مزبور به نظر اینجانب خمس ندارد.
دلیل وجوب خمس و مصرف آن از نظر شیعه چیست و چرا اهل سنت بدان پای بند نیستند؟
. آیاتی که مربوط به احکام فقهی است (آیات الاحکام)در
قرآن کریم نسبت به کل آیات قرآن مجید بسیار کم و محدود است به طوری که در
قرآن تنها به اصل وجوب واجباتی مانند طهارت، نماز ،روزه، حج و….تصریح شده
و بیان تفصیلی احکام و شرایط آن به پیامبر(ص) و جانشینان او واگذار شده
است. حکم واجبات مهمی مانند روزه و یا حج در تعداد بسیار اندکی از آیات
قرآن آمده است به طوری که قرآن مجید متعرض اکثر قریب به اتفاق احکام آنها
نشده است. خمس هم دارای چنین حالتی می باشد.
2.
اهل سنت درباره ی آیه خمس (41 انفال) بحث های مفصلی کرده اند و بر طبق
روایاتی که دارند پرداخت خمس توسط پیامبر(ص) و در زمان ایشان را قطعی
دانسته اند. امروزه اختلاف اهل سنت بر سر اصل خمس نمی باشد بلکه آنها در
بعضی از فروعات با شیعه اختلاف نظر دارند.
3.
علت پرداخت خمس به سادات به این خاطر است که خداوند زکات و صدقه ی واجب را
بر آنان حرام کرده است. و با توجه به این که در میان آنان فقراء و
مستمندانی نیز وجود دارد به خاطر احترام به پیامبر(ص) و حفظ عزت ایشان برای
فقراء بنی هاشم بودجه خاصی قرار داده شده و دریافت خمس را بر آنان جایز
شمرده شده است.
خمس
یکی از فرایض و واجبات دین اسلام است. قرآن مجید در بیان اهمیت آن، ایمان
را با آن پیوند زده است و می فرماید: «بدانید آنچه را که سود می برید، یک
پنجم آن ،برای خدا و رسولخدا(ص) و خویشاوندان او و یتیمان و مسکینان و در
راه ماندگان است، اگر به خدا ایمان دارید و …[1]»
قرآن
مجید آیات مربوط به توحید و معاد و نبوت را مکرر و مفصل ذکر کرده است. اما
تنها آیات محدودی را به بیان احکام اختصاص داده است، به طوری که مشهور
است، تعداد آیات الاحکام در قرآن پانصد مورد است و اگر آیات متکرر و یا
متداخل را کم کنیم از این مقدار هم کمتر می شود.[2]
در حالی که احکام و مسائل فقهی مطرح در هر یک از فروع دین خیلی بیشتر از
این است . به همین جهت فقهای همه مذاهب اسلامی سایر احکام و دستوراتی را که
در آیات قرآن نیامده است را از روایات معتبر از پیامبر اکرم(ص) و ائمه
معصومین (ع) استفاده می کنند.
پس
با توجه به گستردگی فقه از یک سو و وجود روایات متعدد از ائمه معصومین (ع)
در همه موضوعات فقه از سوی دیگر ،اگر در قرآن مجید برای مساله ای مانند
خمس تنها یک آیه وجود داشته باشد ، موضوع غریبی نیست، و سایر احکام آن را
می توان از روایات معتبر ائمه معصومین (ع) استفاده کرد. کما این که در مورد
حکم واجباتی مانند روزه یا حج فقط سه الی چهار آیه در قرآن ذکر شده[3]، یا به واجبات نماز ،ارکان ،شرائط و…آن که بسیارهم
اهمیت دارد در آیات قرآن اشاره ای نشده است و همه مذاهب اسلامی این مطالب
را از روایات استفاده کرده اند. در عین حال تنها آیه مربوط به وجوب خمس که
در سوره انفال آمده است بسیار گویا و از دلالت خوبی بر خوردار است.
مرحوم
علامه طباطبائی ره در تفسیر این آیه می فرماید: «غنم» و «غنیمت»، به معنای
رسیدن به در آمد از راه تجارت و یا صنعت و یا جنگ است[4] و مورد آیه اگر چه غنیمت جنگی است ولی مورد و مصداق نمی تواند مخصص معنا باشد[5].
پس معنی آیه عام است و از ظاهر آیه چنین بر می آید که حکم مورد نظر مربوط
به هر چیزی است که غنیمت شمرده شود هر چند غنیمت جنگی گرفته شده از کفار
نباشد مانند معادن و گنج و مرواریدهای که با غواصی از دریا بدست می آید و
… امام جواد (ع) فرمود: غنائم و فوائدی (هر گونه سود و در آمدی) که به
شما می رسد پرداخت خمس آن واجب است. بعد حضرت آیه ی خمس را تلاوت فرمودند. [6]
با
این که در آیه فقط از غنائم صحبت شده است امام (ع) در تفسیر آن «فوائد» را
نیز اضافه فرمودند. مرحوم علامه طباطبائی می گوید: … این که خمس مختص به
غنائم جنگی نیست از اخبار متواتر (زیاد و فراوان) استفاده می شود.[7]
اما
“ذی القربی” به معنای نزدیکان و خویشاوندان است و در این آیه منظور،
نزدیکان رسول خدا(ص) و یا به طوری که از روایات قطعی استفاده می شود خصوص
اشخاص معینی از ایشان است.[8]
در
مصادر اهل سنت هم روایات زیادی وجود دارد که خمس در زمان خود رسول الله
تقسیم شد و حضرت تا زنده بود این واجب را اداء می کرد، سیوطی از ابن ابی
شیبه از جبیر بن مطعم نقل می کند: رسول خدا (ص) سهم ذی القربی را میان بنی
هاشم و بنی عبدالمطلب تقسیم کرد، آنگاه من و عثمان بن عفان پیش او رفته و
از وی خواستار سهم شدیم و گفتیم: آیا به برادران ما از بنی مطلب می دهی و
به ما نمی دهی؟ با این که ما و ایشان از جهت خویشاوندی در یک رتبه هستیم؟
فرمود: آنان در جاهلیت و هم در اسلام هرگز از ما جدا نبودند[9].
در
همه کتب فقهی اهل سنت بحث خمس آمده است، عده ای بعد از باب زکات و عده ای
در فروعات جهاد از آن بحث کرده اند. قاضی ابن رشد( 595 هـ .) بعد از بیان
مذاهب اهل سنت در خمس می گوید: البته در میان اصحاب (اهل سنت) اختلافشده
است که ذی القربی چه کسانی هستند؟ عده ای گفتند فقط بنی هاشم مراد است و
دیگران گفته اند هم بنی هاشم و هم بنی عبدالمطلب، وی روایت جبیر بن مطعم را
دلیل بر قول اخیر می آورد.[10]
بنا
براین روشن شد که خمس ساخته و پرداخته شیعیان نیست بلکه تنها فرقی که هست
اصرار شیعه بر استمرار و دوام عمل به این آیه مبارکه می باشد چرا که اقرباء
و خویشان رسول الله پیوسته موجود بوده و در میان آنان فقیر و مسکین نیز
وجود دارد. اگر چه شافعی از ائمه اهل سنت نیز قائل است که خمس اقرباء با
موت پیامبر(ص) از بین نمی رود[11].
اما فلسفه ی پرداخت خمس و تخصیص نصف آن به سادات:
پرداخت
خمس ممکن است علل و حکمت زیادی داشته باشد که در این جا به بعضی از آنها
اشاره می کنیم 1. در هر جامعه ای رهبر و امام آن جامعه برای احیاء دین خدا و
پیاده کردن احکام اسلام و پیشبرد نظام و کشور هزینه هایی دارد که باید
تامین شود. پیامبر اسلام(ص) و بعد از او امامان معصوم (ع)و در زمان غیبت
فقهاء شیعه که جانشینان ائمه (ع) می باشند نیز به عنوان رهبر جامعه اسلامی
همواره دارای هزینه های مختلفی از جمله کمک به مستمندان، ساخت مسجد، تجهیز
سپاه و کار های خیر دیگر بوده اند که با پرداخت خمس این هزینه ها تأمین می
شود. ائمه (ع) فرموده اند: خمس کمک ما در پیاده کردن دین خدا است.[12]
2.
خمس وسیله ای برای رشد و کمال انسان محسوب می شود با ادای خمس به قصد قربت
و بریدن از دنیا نیز وظیفه اش را انجام داده و خود را از گناهان پاک نموده
و به سوی کمال ترقی می کند.[13]
و
اما در باره علت تخصیص نصف مبلغ خمس به سادات محترم باید گفت: خمس و زکات
از مالیات های اسلامی هستند که به منظور رفع مشکلات مالی امت اسلامی و
توزیع عادلانه ثروت و تقویت بنیه مالی حکومت اسلامی وضع شده است. «میان خمس
و زکات این تفاوت مهم وجود دارد که زکات جزء اموال عمومی جامعه اسلامی
محسوب می شود، لذا مصارف آن عموماً در همین قسمت می باشد، ولی خمس از
مالیات هایی است که مربوط به حکومت اسلامی است، یعنی مخارج دستگاه حکومت
اسلامی و گردانندگان این دستگاه از آن تأمین می شود. محروم بودن سادات از
دست یابی به زکات در حقیقت برای دور نگه داشتن خویشاوندان پیامبر(ص) از این
قسمت است تا بهانه ای به دست مخالفان نیفتد که بگویند پیامبر(ص) خویشان
خود را بر اموال عمومی مسلط ساخته است، ولی از سوی دیگر نیازمندان سادات
نیز باید از طریقی تأمین شوند. در حقیقت خمس نه تنها یک امتیاز برای سادات
نیست، بلکه یک نوع کنار زدن آنها، به خاطر مصلحت عموم و به خاطر این که
هیچ گونه سوء ظنی تولید نشود می باشد».[14]
آیا می توان باور کرد که اسلام برای از کار افتاده ها و ایتام و محرومان
غیر بنی هاشم فکری کرده باشد و از راه زکات مخارج سال آن ها را تأمین کرده
باشد، ولی نیازمندان بنی هاشم را بدون هیچ گونه تأمین رها سازد؟ پس قانون
خمس هیچ گونه امتیاز طبقاتی برای سادات ایجاد نمی کند و از نظر جنبه های
مادی هیچ گونه تفاوتی با زکات که برای سایر فقرا است ندارد، «در حقیقت دو
صندوق وجود دارد: صندوق خمس و صندوق زکات هر کدام از نیازمندان تنها حق
دارند از یکی از این دو صندوق استفاده کنند آن هم به اندازه مساوی، یعنی به
اندازه نیازمندی یک سال».[15] فقرای غیر سادات از صندوق زکات و فقرای سادات از صندوق خمس بهره مند می شوند. نیازمندان سادات حق ندارند چیزی از زکات مصرف کنند.
