نخود معمولی

گیاه نخود

• گیاه نخود
• شناسنامه
• شرح گیاه
• نیازهای اکولوژیکی
• خاک
• تناوب
• داشت
  • مبارزه با بیماریها و آفات:
  • هرس علفهای هرز
• برداشت
• صفات مطلوب و موثر در عملکرد نخود
• دامنه انتشار

شناسنامه

نخود Leguminosae	:تیره
Cicer ariegtinum – C.grossum salisb	:نام لاتین
Chick pea – Chicken pea	:نام انگلیسی
نخود – نخود معمولی	:نام فارسی
حمص	:نام عربی

شرح گیاه

نخود گیاهی علفی یکساله، کوچک، کرکدار،
روز بلند که تقریباً 25 تا 50 سانتی متر ارتفاع دارد. ریشه آن بخوبی منشعب
می شود و تا عمق یک الی دو متری خاک نفوذ می کند.

ساقه آن منشعب استوانه ای و پرزدار است. برگهای آن مرکب، متناوب که
حدود 5 سانتی متر طول داشته دارای 9 تا 15 جفت برگچه با یک برگچه منفرد در
انتهاست. گلهای نخود به صورت منفرد و بر روی دمگل نسبتاً بلندی قرار گرفته
است. رنگ گلها سفید یا آبی بنفش است. گلهای نخود دارای کاسه گلی بلند و
باریک است که از 5 کاسبرگ به هم پیوسته تشکیل یافته است. دارای یک تخمدان و
10 پرچم به شکل دیادلفوس است.

پرچم ها همزمان با باز شدن جداره غشای بساک بطور دسته جمعی و قبل از
بازشدن گل در بالای کلاله قرار می گیرند و لذا امکان دگر کشنی را کاهش می
دهند. با توجه به اینکه جدار غشای بساکها قبل از باز شدن غنچه ها از هم جدا
و دانه گرده بر روی کلاله پخش می شود نرعقیم کردن مکانیکی آن مشکل است.
میوه آن غلافی است متورم و پرزدار که حاوی 1 تا 3 دانه است.

دانه نخود به رنگ سفید، کرمی رنگ، زرد، قرمز قهوه ای و یا سیاه است.
سطح دانه در بعضی ارقام صاف و در برخی دیگر چروکیده است. وزن یکصددانه آن
بین 9 تا 40 گرم متغیر بوده و هرچه رنگ بذر روشن تر باشد وزن آن بیشتر است.

تثبیتِ ازت:

نخود همچون دیگر حبوبات بازندگی همزیستی با باکتریها قادر به تثبیت ازت
اتمسفر است. نژادهایی از ریزوبیوم که درنخود گره سازی میکنند. ( R.
Leguminosarum ) بسیار اختصاصی بوده و فقط در گونه های نخود قادر به تولید
گره می باشند.

اگر نخود به طور صحیح با باکتری تلقیح شده باشد ریزوبیوم ها حدود 30
درصد ازت مورد نیاز آنرا تامین می کنند و بقیه را هم بایستی از طریق خاک
تأمین کرد. معمولاً 10 الی 12 روز پس از کاشت گره ها شکل می گیرند. و 15
تا 20 روز پس از کاشت تثبیت ازت شروع می شود. طول دوره تثبیت ازت تحت تأثیر
شرایط محیطی مخصوصاً درجه حرارت و رطوبت خاک است.

نیازهای اکولوژیکی

نخود گیاهی است مقاوم به خشکی نیاز به
اقلیمی خشک و سرد دارد. و دارای دو تیپ زمستانه و تابستانه است تیپ زمستانی
آن دارای دانه های ریز بوده و بیشتر در ممالک شرقی آسیا و ایران کاشته می
شود. این دسته از گیاهان کوچک با گلهای صورتی و فوم رویش خوابیده هستند.
دانه های آنها به رنگهای مختلف بوده و دارای رنگیزه آنتوسیانین می باشند.

تیپ تابستانه آن دارای دانه های درشت وبه رنگ کرم است. این تیپ نخود
را در کشورهای غرب آسیا و همچنین ایران می کارند. این دسته از گیاهان فاقد
آنتوسیانین بوده و گلهای آنها سفید است. این نوع نخودها به تیپ مدیترانه ای
هم مشهور هستند. نخود نه تنها دمای بالا بلکه دمای پائین را نیز به خوبی
تحمل می کند.

جوانه زنی بذرهای آن در دمای 2 تا 5 درجه سانتی گراد آغاز می شود. و شاخ و برگ آن تا دمای

(8- الی 11-) درجه سانتی گراد را تحمل می کند. دمای مطلوب برای رشد آن
20 تا 30 درجه سانتی گراد است. این گیاه در طی دوره گل دهی نیاز به دمایی
معتدل دارد و هوای داغ وتنش خشکی باعث کاهش محصول می شود دوره گل دهی آن
ممکنست بیش از یک ماه طول بکشد و با توجه به اینکه نخودگیاهی است با رشد
نامحدود غلافهای آن به طور همزمان به مرحله بلوغ نمی رسند. هنگامیکه دمای
روز 35 درجه سانتی گراد و دمای شب 14 الی 15 درجه سانتی گراد باشد این گیاه
بهتر می رسد. رطوبت بالا و هوای ابری اثری نامطلوبی بر روی گل دهی و غلاف
دهی آن داشته و مقدار مواد قابل ذخیره در بذر را کاهش می دهد. نخودگیاهی
روز بلند است و عمل متقابل درجه حرارت و طول روز تاریخ گل دادن آن را تحت
کنترل دارد. بین مقدار شاخه های فرعی گیاه و عملکرد گیاه رابطه مستقیم وجود
دارد. تراکم بوته در واحد سطح تعداد شاخه های فرعی گیاه و غلافهای آنرا
تحت تاثیر قرار می دهد، با افزایش تراکم و دور شدن از تراکم مطلوب تعداد
شاخه های فرعی گیاه در نتیجه غلافهای آنها کاهش می یابد از طرفی دیگر با
کاهش تراکم و دور شدن از تراکم مطلوب نیز قادر به جبران کاهش محصول حتی با
افزایش تولید بیشتر شاخه های فرعی نمی باشد. با بزرگ شدن غلاف معمولاً
تعداد گل و تعداد غلاف در گیاه کاهش پیدا می کند.غلاف نخود با توجه به
برداشتن کلروفیل وانجام عمل فتوسنتز در مناطق خشک دارای اهمیت است ریشه های
نخود قوی و انبوه هستند ومعمولاً ریشه های واریته های دیررس به مراتب از
واریته های زودرس راست تر و انبوه تر هستند.

خاک

این گیاه بر روی اکثر خاکها مخصوصاً
لومهایی که به اندازه کافی دارای آهک هستند رشد می کند بافتهای سنگین، رسی و
مرطوب مناسب گیاه نیستند . استفاده صحیح از کود می تواند افزایش عملکرد
نخود را باعث شود. این گیاه اکثراً برای افزایش محصول نیاز به کودهای فسفره
پتاس دارو آهک دارد. آهک را بایستی قبل از کاشت استفاده کرد و بطور کامل
آنرا با لایه شخم خاک مخلوط می کنند. بهتر است آنرا همراه با شخم پائیزه با
خاک مخلوط کرد.

هنگامی که نیاز به منیزیم باشد، سنگ آهک دولومیت، مصرف می شود زیرا دارای کلسیم و منیزیم می باشد.

در موقع کاشت نخود حدود 20 کیلوگرم ازت در هکتار استفاده می شود واکنش
نخود به فسفر متغیر است جایی که آب عامل محدود کننده ای برای رشد گیاه باشد
معمولاً گیاه به فسفر واکنش نشان می دهد حتی اگر خاک از نظر فسفر در دسترس
گیاه فقیر باشد.

نخودهنگامیکه درخاک تنها ppm2 فسفر قابل دسترس وجود داشته، باشد.
کمبودی نشان نمی دهد. برای دستیابی به حداکثر عملکرد نخود نیاز به مقدار
کافی گوگرد است بدون گوگرد نخود قادر به تثبیت ازت به میزان لازم نخواهد
بود.

پس از آزمایش خاک چنانچه مقدار گوگرد آن حدود ppm 10باشد بایستی حدود
20 الی 30 کیلوگرم گوگرد در هکتار مصرف نمود. ا زمصرف آن به شکل گرانول به
علت کند آزاد شدن باید خودداری کرد. عنصر گوگرد باعث کاهش pH خاک می شود.
واکنش نخود به روی بسیار کم است و در صورتیکه مقدار آن در خاک کمتر از ppm
6/0 باشد بایستی به مقدار 5 کیلوگرم روی در هکتار مصرف نمود. در صورت کمبود
منگنز نیز حدود 10 کیلوگرم در هکتار استفاده می شود. چنانچه PH خاک کمتر
از 5/5 باشد و یا نخود برای سومین سال در مزرعه کاشته شود ناچاراً باید
مولیبدن مصرف کرد. نخود به شوری خاک بسیار حساس است. جوانه زنی ضعیف در
خاکهای شور منجر به عدم یکنواختی در سبز شدن آن می شود. دانه های نخود در
خاکهای شور پروتئین کمتری داشته و درصد جوانه زنی کاهش می یابد.

کاشت: نخود در فاصله بین ماه های اسفند و اردیبهشت کاشته می شود. شخم
خاک درصورتیکه زمین تحت فرسایش نباشد در پائیز انجام می شود، تا ضمن نرم
کردن خاک امکان کاشت گیاه در بهار زودتر فراهم شود. عمق شخم خاک بایستی
حدود 10 الی 12 سانتی متر باشد.

برای کشت آن نیز به بستری فارغ از علف هرز و حاصلخیز می باشد. معمولاً
بذر را در عمق 5/2 تا 6 سانتی متر و در ردیفهای با فاصله 15 سانتی متر در
ابتدای بهار هنگامی که دمای خاک کمتر از 5 درجه سانتی گراد نباشد، کشت می
کنند. کاشت آن معمولاً با یک بذر کار معمولی انجام پذیر است.

تناوب

نخود را در تناوب پس از ذرت قرار می دهند.
ترتیب معمولی مورد استفاده ذرت، نخود، غلات دانه ریز و یک گیاه علوفه ای
است. تناوبی که دارای سیب زمینی است برای نخود مفید نیست زیرا برای کنترل
جرب Scab سیب زمینی نیاز به PH اسیدی است.

بعد از انواع زودرس نخود گیاهی چون لوبیا سبز یا سویا می کارند و به
عبارتی سیستم کاشت مضاعف را به اجرا می گذارند این امراز بعضی لحاظ موفقیت
آمیز است اما خطر آفات و بیماری را افزایش می دهند مخصوصاً از این نظر که
این گیاهان به برخی از ارگانیسم های مشترکاً حساس هستند.

کشت مداوم نخود باعث افزایش بیماری و مشکل حشرات می شود. لذا در یک مزرعه هر 4 الی 5 سال یکبار بایستی اقدام به کشت نخود کرد.

داشت

آبیاری: آبیاری به موقع و منظم یکی از
عملیات لازم داشت نخود است. نخود همچنانچه از کم آبی صدمه می بیند زیادی آب
نیز اثر منفی برعملکرد آن دارد. فواصل بین آبیاری گیاه در هر منطقه را
بایستی به طور مجرا با در نظر گرفتن وضعیت اقلیمی و شرایط گیاه تعیین کرد.
در عین حال آبیاری بیشترین اثر خود را در مرحله گل دهی گیاه نشان می دهد.

بطور کلی نخود بین 110 تا 240 میلی لیتر آب مصرف می کند تا حدود 900 تا
3000 کیلوگرم در هکتار بذر تولید کند. نخود قادر است آب را از اعماق بیشتر
از 150 سانتی متر خاک جذب کند. اما بیشترین جذب آن از عمق 60 سانتی متری
خاک که بیشتر ریشه ها در آنجا متمرکز شده اند انجام می شود. در کشت دیم در
مقایسه با کشت آبی نخود ریشه های عمیق تری تشکیل می دهند.

مبارزه با بیماریها و آفات:

بیماریها: بیماریها نخود شامل :

(1) بیماری برق زدگی نخود عامل آن قارچی بنام Ascochytarabiei))است .
بهترین راه مبارزه با آن کشت ارقام مقاوم نخود است ( در ایران بین ارقام
داخلی فقط ارقام نخود سیاه زران زنجان و شماره 154 کرج به این بیماری حساس
نیستند)

(2) سفیدک دروغین برای کنترل آن بایستی با مشاهده اولین علامت قارچ
کاراتان یا میلدکس به فاصله زمانی 10 الی 14 روز به مدت دو نوبت استفاده
کرد.

(3) بیماری بوته زردی عامل بیماری قارچ ( Fusarium Lataritum nees
) است که مبارزه با آن مشکل و
اقدامات زراعی مانند آیش، تناوب و آبیاری صحیح توصیه می شود.

هرس علفهای هرز

نخود در رقابت با علفهای هرز ضعیف است
علفهای هرز با رشد زیاد ضمن تولید اشکال در برداشت محصول آنرا نیز کاهش می
دهند مخصوصاًَ خارلته ( Circium arvense) .

مشکل علفهای هرز در صورت کشت نخود در زمینی که قبل از آن چمن کاشته شده
بوده بسیار زیاد خواهد بود. هرس کردن در حد فاصل بین کاشت تا سبز شدن،
گیاهچه های علف های هرز را از بین می برد. هنگامی که نخود سبز می شود از
هرس کردن باید خودداری نمود تا گیاه بخوبی ریشه بگستراند. هرس کردن در
مرحله 4 تا 6 برگی نخود امکان پذیر است. اما بدون خسارت نخواهد بود.

برداشت

با زرد شدن برگهای پائینی نخود معمولاً
آبیاری را قطع می کنند. علت قطع آبیاری در این مرحله جلوگیری از رشد زایشی
گیاه است زیرا نخود دارای رشد نامحدود بوده و ادامه گل دهی یکنواختی تولید و
برداشت را از بین می برد. از نظر تجربی بهترین زمان برداشت نخود هنگامی
است که در صورت فشرده شدن در زیر دندان بشکند و له نشود. کیفیت نخود به
هنگام رسیدن درمقایسه با تعداد از حبوبات سریعتر تغییر می کند. با وجود
آنکه در این دوره مقدار قند کاهش می یابد نشاسته افزایش می یابد. اصولاًَ
هرچه نخود بزرگتر می شود سخت تر می شود. نخود را می توان با کمباین برداشت
نمود برای این کار باید دانه کاملاً رسیده باشد به همین خاطر از مواد
شیمیایی برای تسریع در خشک کردن آن استفاده می شود. انبار کردن نخود زمانی
انجام می شود که رطوبت آن حدود 16 درصد یا کمتر باشد، بهترین روش برای خشک
کردن نخود جریان طبیعی هوا است. مشخصات مطلوب در برداشت نخود با کمباین:

1) فرم بوته ای: بوته های ایستاده در مقایسه با انواع خوابیده قابلیت
برداشت با کمباین را داشته و عملیات داشت آنها با کولتیواتور بهتر انجام می
شود.

2) ارتفاع بوته، بلندی بوته در نخود صفت مطلوبی برای برداشت مکانیزه
است. فاصله اولین غلدف تا سطح خاک هرچه نخود در سطح بالاتری از زمین غلاف
تولید کند، بهتر است.

صفات مطلوب و موثر در عملکرد نخود

(1) بزرگی بوته (2) تعداد غلاف در بوته
(3) درشتی غلاف (4) تعداد دانه در غلاف (5) درشتی دانه (6) مقاومت نسبت به
آفات بیماریها، از صفات مطلوب دیگر می توان درصد پروتئین و مواد معدنی، رنگ
دانه ( نخود سفیدرنگ بازار پسندتر است) کیفیت پخت ( کاهش زمان لازم برای
پخت) را نام برد.

دامنه انتشار

درهمه نواحی پرورش می یابد.

---

مراحل کاشت و داشت و برداشت نخود

آماده سازي زمين

بعد
از شخم زدن زمين توسط تراکتور بايد زمين را به کرت ها و بلوک هايي تقسيم
کرد. وسائلي که براي کرتبندي زمين استفاده مي شود عبارتند از: دو عدد طناب
بلند و فوکا.

طناب
را به دور ميله اي مي پيچيم و يک سر آن را در يک سمت زمين و سر ديگر آن را
در سمت ديگر در داخل خاک محکم مي کنيم. طناب ديگري را به موازات آن(طناب
اول) به فاصله 5/1 متر در زمين محکم مي کنيم و توسط فوکا بر روي پشته ها
خطوط کشت را در مي آوريم. هنگامي که کرت بندي هر بلوک تمام شد طناب ها را
به همان صورت به بلوک بعدي انتقال مي دهيم.  

 هر کرت از دو خط کشت تشکيل شده است و طول آن 5/1 متر مي باشد که جداکننده کرت ها پشته مي باشد.  فاصله
ي هر کرت با کرت بعدي 60 سانتيمتر است. به مجموعه چندين کرت يک بلوک گفته
مي شودکه فاصله ي هر بلوک با بلوک بعدي 75 سانتيمترمي باشد. زميني که ما بر
روي آن کار مي کرديم داراي 9 بلوک بود که هر بلوک آن 42 کرت داشت که هر
کرت يک نمونه محسوب مي شود. در ابتدا و انتهاي هر بلوک 1 اتکت گذاشته مي
شودکه آدرس نمونه هاي آن بلوک را به ما نشان مي دهد. بعد از رويش گياه
تعداد اين اتکت ها بيشتر مي شود مثلاً در هر 10 کرت 1 اتکت گذاشته مي شود.
اين کار باعث مي شود هنگام جمع آوري داده ها از روي نمونه آدرس نمونه
فراموش نشود. بعد از اين که زمين بلوک و کرت بندي شد نوبت به کاشت بذر نخود
مي رسد.

 

خط کشت

پشته ميان کرت ها

کاشت بذر ها برروي خطوط کشت

بعد
از اين که زمين بلوک و کرت بندي شد نوبت به کاشت بذر نخود مي رسد. بذرها
را داخل بسته هايي که حاوي 50 بذر نخود بود قرار دادند و بر روي بسته ها
شماره گذاري کرده بودند تا هنگام توضيع بسته ها اشتباهي صورت نگيرد. هر
بسته براي يک کرت استفاده مي شود، بايد بذرها طوري کاشته شود تا براي هر دو
خط کافي باشد. 

مخفي کردن بذرها در داخل خاک

پس از انجام اين کار  خاک هاي اطراف هر خط را توسط فوکا روي آن ريختيم.

 

 

عمليات داشت

در
مرحله اول وجين و مبارزه با علف هاي هرز در مزرعه نخود انجام مي شود. خاک
دادن پاي بوته ها به علت پرشاخ و برگ بودن گياه به ويژه در ارقام پا بلند
ضروري است و در کشت سطحي نخود پس از خروج گياهچه وقتي ارتفاع بوته به Cm 25-20
رسيد مقداري خاک پاي بوته ها مي ريزند. عمليات وجين و سله شکني در مزارع
نخود لازم و معمولاً توأماً انجام مي گيرد و 4-3 هفته پس از کاشت،وجين سطحي بين رديف ها در  بالا بردن محصول موثر واقع خواهد شد و در صورت لزوم 4-3 هفته بعد اين کار تکرار خواهد شد.

کنترل شيميايي علف هاي هرز در مزارع نخود نيز مقرون به صرفه مي باشد. علف کش هايي همچون Prometryne 2 – 3 kg/he  و  Simasin 2 kg/he مورد استفاده قرار مي گيرد.

 

 آبياري

در کشت اين گياه آبياري محصول را ضمانت مي کند اما به اشباع بيش از حد خاک،بايد دقت داشت زيرا تجمع آب،پژمردگي در گياه را تسريع مي بخشد. آبياري هاي مکرر،موجب کاهش محصول،افزايش رشد رويشي و تأخير در رسيدگي فيزيولوژيکي مي شود.       

طبق بررسي ها در شرايط رطوبت کم هر 14 روز يکبار. آبياري در ازدياد محصول واريته هاي دانه درشت موثر خواهد بود.

در مشاهداتي که توسط گروه ما در مورد آبياري زمين هاي زراعي انجام گرفت آبياري جوي و پشته اي مشاهده شد. در زير توضيحاتي در مورد اين نوع آبياري آورده شده است.

 

آبياري جوي و پشته اي

در
روش آبياري جوي و پشته اي آب به طور مستقيم در تماس با طوقه گياه قرار نمي
گيرد، بلکه به طور نفوذي به اين ناحيه مي رسد. اين نوع آبياري براي
گياهاني که نسبت به مرطوب ماندن طوقه و سله و تهويه خاک حساس هستند و
همچنين در مواردي که نمک آب يا خاک زياد است استفاده مي شود.

براي
انجام اين نوع آبياري گياه را روي پشته مي کاريم و آب را در جويچه هاي حد
فاصل پشته ها به جريان مي اندازيم. آب به پشته ها نشت مي کند و آنها را
مرطوب مي سازد. آبرساني به جويچه هاي بين پشته ها توسط سيفون و يا لوله هاي
دريچه دار انجام مي شود. در حالتي که آب آبياري کافي باشد، ممکن است
ابتداي چند رديف را به هم وصل کرد و سپس با شکستن جوي اصلي در يک نقطه آب
را به طور همزمان وارد چند رديف کاشت نمود.

مقدار
آب ورودي به داخل هر جويچه به طول و عرض جوي، بافت خاک و شيب زمين بستگي
داشته و معمولا بين 1 تا 3 ليتر در ثانيه مي باشد. سرعت و مقدار آب ورودي
مي بايستي به گونه اي باشد که خاک شسته نشده و از طرف ديگر زمان زيادي براي
رسيدن آب به آخر هر جويچه لازم نباشد. وجود علفهاي هرز و کلوخه در داخل
جويچه از سرعت حرکت خاک مي کاهد. طول هر جويچه نيز به ميزان آب موجود، بافت
خاک و شيب مزرعه بستگي دارد. هر چه شيب زمين بيشتر باشد آب کمتري را مي
توان به هر جويچه وارد نمود، ولي طول مسير آبياري را مي توان زيادتر گرفت.
طول مسير را 100 تا 300 متر انتخاب کرده بوديم. لازم است دقت شود که آب به
مدت کافي در جويچه ها باقي بماند تا فرصت نفوذ به پشته ها را داشته باشد. 

 

  عمليات برداشت

به
طور کلي بسته به رقم رشد کامل نخود از 95-150روز به طول مي انجامد از
آنجايي که نيام هاي نخود از هم باز نشده و ريزش نمي کنند لذا مشکلي در
برداشت آن وجود ندارد و اين فرآيند را تا رسيدگي کامل و خشک شدن تمامي گياه
مي توان به تأخير انداخت.

برداشت
با دست و يا با کمباين امکان پذير است. در برداشت سنتي ساقه ها را با داس
از نزديکي سطح خاک درو کرده و يا بوته ها را از ريشه در مي آورند و مدتي
براي خشک شدن در محلي نگهداري کرده و سپس جهت دانه و کلش اقدام به خرمن
کوبي مي نمايند.

توده
هاي بوته نخود که برداشت شده بايد طوري روي هم انباشته شوند که قسمت هاي
ريشه رو به بالا قرار گرفته تا نيام هاي موجود در بخش زيرين نيز به خوبي
خشک شوند.

ارقامي
از نخود را که مناسب برداشت مکانيزه مي باشند بايد داراي خصوصيات مطلوبي
نظير فرم بوته ايستاده، ارتفاع بلند بوته و زياد بودن فاصله اولين نيام از
سطح خاک باشند.

راندمان نخود در شرايط ديم 419 و در شرايط آبي 1125کيلوگرم در هکتار است.

---