نکات مهم در مورد شیمی درمانی
اصطلاح ̎شیمیدرمانی̎ از دو واژه شیمی و درمانی ساخته شده است. شیمی در
اینجا به‌معنای مواد یا داروهای شیمیائی است. مقصود از ̎شیمیدرمانی̎ درمان
بیماری از طریق به‌کار بردن داروهای گوناگون است. به جرأت میتوان گفت
هر کسی در زندگی‌اش دست کم یک بار هم که شده به اصطلاح شیمیدرمانی شده
است. مثلاً هر گاه برای درمان بیماری عفونی‌تان از پنی‌سیلین یا از انواع
آنتی‌بیوتیک‌های دیگر استفاده می‌کنید شما شیمیدرمانی شده‌اید. این یک
معنای عام اصطلاح شیمیدرمانی است. اما این اصطلاح امروزه معنای خاصی پیدا
کرده که غرض از آن درمان دراوئی تومورهای گوناگون (سرطان) است. البته
استفاده از داروهای ضد سرطان یا شیمی درمانی یکی از چند راه درمان این گونه
تومورها است و میتوان آن را با روش‌های دیگری مثل جراحی و پرتو درمانی
توأم کرد. شیمیدرمانی در معالجه تومورها بسیار مؤثر بوده و بنابر آماری که
در دست است، در سال ۱۹۸۰ در آمریکا بیش از ۴۶۰۰۰ بیمار از این راه به‌طور
کامل درمان شده‌اند و امروزه با کشف داروهای جدید ضدتومور این رقم سرعت رو
به افزایش است.
****************************************
داروهای ضد تومور چگونه عمل می‌کنند؟
سلول‌های
بدخیم به‌صورت افسار گسیخته‌ای رشد می‌کنند و شاید از جائی به جای دیگر
بدن حرکت کرده به فعالیت ادامه دهند. کار این داروها این است که قدرت رشد و
تکثیر سلول‌های بدخیم را از بین ببرند.
بیمار میتواند از راه‌های
مختلف و با داروهای گوناگون شیمیدرمانی کند. بعضی از داروها در جاهای
معینی از بدن اثر می‌کنند مثل داروهائی که در معالجه تومورهای پوست به‌کار
برده می‌شود. اما اکثر داروها در تمام بدن عمل می‌کنند.
چند عامل، مثل
نوع تومور و مقدار و نوع دارو، در انتخاب بهترین راه رساندن دارو به محل
اصلی تومور مؤثرند. این داروها را میتوان از راه دهان (به‌صورت قرص یا
کپسول) هم مصرف کرد. سرعت تأثیر این دارو به نوع آنها و نوع تومور بستگی
دارد. توجه داشته باشید که این داروها می‌توانند روی بافت‌ها و سلول‌های
طبیعی هم اثر ناخوشایند داشته باشند. بافت‌های اثرپذیر معمولاً آنهائی
هستند که رشد سریعی دارند مثل بافت‌های مغز استخوان و دستگاه گوارش و
سلول‌های مؤثر در تولید مثل و پیازهای مو. اکثر سلول‌های طبیعی پس از پایان
گرفتن دوره شیمیدرمانی به‌سرعت بهبود یافته به حالت اولشان بر
می‌‌گردند.
****************************************
داروهای ضد تومور چگونه تجویز می‌شود؟
انتخاب
نوع دارو برای هر بیمار به چند عامل بستگی دارد. مثلاً تومور آن از چه نوع
است و در چه محلی است، چه اندازه بزرگ شده و در چه مرحله‌ای از رشد است،
دارو چگونه در کنش‌های طبیعی بدن اثر می‌گذارد، و خلاصه، سلامت کلی بیمار،
به این عوامل بستگی دارد. این وظیفه پزشک معالج است که با توجه به وضع
عمومی بیمار، او را با یک یا چند نوع دارو درمان کند. مثلاً شاید به این
علت از چند دارو استفاده کند که بعضی سلول‌های بدخیم با یک دارو از بین
نمی‌روند و گاهی چند دارو با هم بهتر از یک داروی تنها اثر می‌کنند.
داروهای
شیمیدرمانی را معمولاً نمی‌توانید در داروخانه‌های عمومی پیدا کنید و
برای تهیه آنها باید نسخه پزشک متخصص را به مراکز مخصوص ببرید.
**********************************
بیمار چگونه شیمیدرمانی می‌شود؟
بیشتر داروهای ضد تومور را به یکی از سه طریق زیر به بیمار می‌دهند:
۱.
از راه دهان، بیمار دارو را به‌صورت قرص یا کپسول می‌خورد. مخاط معده‌اش
آن را جذب کرده و وارد جریان عمومی خون می‌کند ودارو از این طریق به محل
تجمع سلول‌های بدخیم می‌رسد. بیشتر داروهای شیمیدرمانی را مخاط معده جذب
نمی‌کند و یا باعث جراحت آن می‌شوند، و به‌همین علت این داروها را نمی‌توان
به‌صورت خوراکی به بیمار داد.
۲. از راه تزریق عضلانی: برخی داروهای
ضدتومور هنگامی بهتر اثر می‌کنند که در عضله تزریق می‌شود زیرا که دارو
آهسته آهسته جذب جریان خون می‌شود.
۳. از راه تزریق وریدی: در این روش
دارو را یا به‌طور مستقیم یا به‌طور قطره‌ای از راه سرم وارد رگ می‌کنند.
با این نوع تزریق دارو سریعاً وارد جریان خون شده به محل تجمع سلول‌های
بدخیم می‌رسد.
****************************
شیمیدرمانی درد هم دارد؟
معمولاً
مصرف داروهای شیمیدرمانی دردی به‌دنبال ندارد. اگر داروهای خوراکی را
به‌شکل قرص و کپسول مصرف کرده باشید، می‌بینید که فرقی میان این داروها و
آن قرص‌ها نیست و اگر دارو در عضله تزریق شود، دردش مثل یک تزریق عضلانی
معمولی است. در مورد داروهای داخل وریدی باید گفت که اگر هم دردی داشته
باشد در همان موقع سوزن زدن است.
بیمار شاید از سوزش خفیفی در جای سوزن
شکایت کند. البته بعضی داروها شاید در هنگام تزریق باعث ناراحتی‌های جزئی
مثل احساس گرما یا دل به‌هم‌خوردگی بشود که مدت این‌گونه عوارض بسیار
کوتاه است.
اگر داروئی را اشتباهی زیر پوست تزریق کنند یا دارو از
دیواره رگ به بیرون راه پیدا کند، جای تزریق متورم شده و درد شدیدی
می‌گیرد. اما اگر در وقت تزریق دردی احساس کردید فوراً به پزشک یا پرستار
مسئول تزریق اطلاع دهید.
***************************
کجا باید شیمیدرمانی کرد؟
در
کلینیک بیمارستان یا در مطب پزشک متخصص، انتخاب محل شیمیدرمانی بستگی به
این دارد که چه داروئی مصرف می‌کنید یا مقررات بیمارستان و موسسه درمانی
شما چیست، یا پزشک چه تصمیمی می‌گیرد. قاعدتاً برای شروع درمان و اولین
دوره تزریق لازم است که یکی دو روزی در بیمارستان بستری شوید تا پزشک
بتواند واکنش‌های احتمالی شما را در برابر دارو بداند تا بر اساس آن
برنامه‌های بعدی درمانی شما را طرح و تنظیم کند.
****************************
دوره درمان چه مدتی طول می‌کشد و بین درمان چقدر فاصله است؟
مدت
درمان و فاصله بین درمان‌‌ها بستگی به نوع تومور و نوع دارو و واکنش بدن
شما دارد. شیمیدرمانی ممکن است به‌صورت روزانه و هفتگی یا تزریقات ماهانه
انجام گیرد. معمولاً داروها را به‌ترتیبی می‌دهند که در فاصله دو تزریق
فرصت کافی برای رشد و ترمیم بافت‌ها و سلول‌های طبیعی آسیب دیده باشد و بدن
بتواند تاب و توان طبیعی خود را از نو بهدست بیاورد. این فاصله درمانی
را پزشک شما متناسب با واکنش‌هایتان تنظیم می‌کند. توجه داشته باشید که اگر
بخواهید درمان شما به نتیجه مطلوبی برسد، رعایت این برنامه تنظیم شده
الزامی است.
**************************
آیا اگر همزمان با شیمیدرمانی داروهای دیگری مصرف شود، اشکالی در درمان به‌وجود می‌آید؟
بعضی
داروها ممکن است در عمل و اثر داروهای شیمیدرمانی خللی ایجاد کنند. مصرف
این یا آن دارو شاید عملکرد داروهای دیگر را تشدید یا خنثی کند. بنابراین
ضروری است که پیش از شروع شیمیدرمانی پزشکتان را در جریان بیماری یا
بیماری‌های دیگرتان قرار دهید و از داروهائی که مصرف می‌کنید، فهرستی تهیه
کنید و در اختیارش بگذارید. هرگاه در طول دوره شیمیدرمانی نیاز به مصرف
داروی خاصی داشتید، حتماً با اطلاع پزشکتان باشد. سرخود داروئی مصرف نکنید.
**************************
چه‌طور می‌شود فهمید که شیمیدرمانی مؤثر بوده است؟
اول
احساس بهبودی است که خود شما دارید. از این گذشته پزشک با معاینات مرتب و
آزمایش‌های گوناگون و مکرر میتواند به این سئوال پاسخ دهد. پزشک در دوره‌ی
درمان به آزمایش‌ها و عکسبرداری‌های متعدد از شما نیاز دارد تا بر اساس
آنها اطلاعات لازم را در اختیار شما بگذارد. گاهی بیمار از این که عوارض
جانبی داروها را در خود نمی‌بیند به این فکر می‌افتد که داروها حتماً اثری
در او نداشته. این فکر به این دلیل درست نیست که واکنش بیماران در مقابل
دارو فرق می‌کند. وانگهی بیماران که از همه یک نوع داروی خاص مصرف نمی‌کنند
که به یک شکل دچار عوارض شوند.
***********************
چرا عوارض جانبی شیمیدرمانی فقط در بعضی بیماران پیدا می‌شود؟
برای
درک این مطلب ابتدا باید به چگونگی اثر داروهای شیمیدرمانی در بدن اشاره
کرد. سلول‌های بدخیم معمولاً سرعت رشد و تکثیرشان بسیار زیاد است و
داروهائی هم که در شیمیدرمانی به‌کار برده می‌شوند اغلب روی سلول‌های
سریع‌الرشد مؤثرند و این نیز خاصیت طبیعی دسته‌ای از سلول‌های بدن انسان
است. بنابراین مصرف بعضی از این داروها موجب عوارض جانبی می‌شود که
شایع‌ترین آن تهوع، استفراغ و ریزش مو است. اینکه شما هم دچار چنین
عارضه‌هائی می‌شوید یا نه بستگی به این دارد که بدن شما چه واکنشی به دارو
نشان بدهد. امروزه بیش از پنجاه نوع دارو برای درمان بیش از صد نوع تومور
مختلف به‌کار برده می‌شود. بنابراین ممکن است شما هم ـ در طی درمان به آن
پی خواهید برد ـ همان عوارضی را که در یک نوبت از تزریق در شما پیدا شده،
در تزریق بعدی همان دارو مشاهده نکنید. بهتر است که درباره عوارض جانبی
احتمالی با پزشکتان صحبت کنید و از تمام آنها آگاه باشید. پزشک در زمینه
عوارضی که نیاز به درمان یا مراقبت خاصی دارد، آگاهی‌های ضروری را به شما
خواهد داد.
*******************
ـ عوارض جانبی چه مدتی در بدن باقی می‌ماند؟
عوارضی
مانند ریزش مو و احساس خستگی معمولاً در هفته‌های اول دوره درمان آغاز
می‌شود و تا آخر ادامه دارد. بعضی عوارض دیگر مثل تهوع و استفراغ معمولاً
یکی دو ساعت پس از تزریق شروع می‌شود و حداکثر تا ۴۸ ساعت بعد ادامه پیدا
می‌کند. عموماً اکثر این گونه عوارض پس از قطع دارو کم‌کم از بین خواهد
رفت. بی‌شک این عوارض جانبی چیز چندان خوشایندی نیست اما اگر آنها را در یک
کفه ترازو بگذارید و بهبودی‌تان را در کفه دیگر، آن وقت می‌بینید که به
تحملش می‌ارزد. شاید به‌علت طولانی بودن مدت درمان یا عوارض جانبی گرفتار
نومید و افسردگی و سرخوردگی شوید اگر چنین حالتی به شما دست داد آن را با
پزشکتان در میان بگذارید تا او با توضیحات ضروری و یا با تغییراتی که در
برنامه شما می‌دهد مشکلتان را حل کند. از یاد نبرید که پزشک شما موقعی برای
ادامه درمان شما اصرار می‌ورزد یا توصیه می‌کند که نشانه‌های بهبودی در
شما دیده شود. در طول درمان کم‌کم از پاره‌ای از عوارض جانبی کاسته می‌شود و
این حاصل سازگاری بدنتان با دارو است. با این همه به‌خاطر داشته باشید که
مدت از بین رفتن عوارض در اشخاص گوناگون کاملاً متفاوت است و تماماً بستگی
به وضع جسمانی و روانی شما و نوع داروهای مصرفی دارد.
*************************
چرا این همه روی تغذیه‌ی خوب تأکید می‌شود؟
شما
با تغذیه‌ی درست و مناسب بهترین فرصت ممکن را برای بدنتان فراهم می‌آورید
که با بیماری دست و پنجه نرم کند. نظر پزشکان و متخصصان تغذیه این است که
تغذیه‌ی متعادل و مناسب به قدرت بیمار در تحمل عوارض جانبی می‌افزاید.
تغذیه
درست و مناسب یعنی انتخاب غذاهای گوناگونی که ویتامین‌ها و مواد معدنی و
پروتئین و مواد لازم را به بدن برساند. مقصود این است که غذائی بخورید که
هم کالری کافی برای حفظ انرژی و وزن بدنتان را داشته باشد و هم حاوی
پروتئین کافی باشد. این برای بازسازی سلول‌های طبیعی پوست و مو و سایر
اندام‌هائی که در شیمیدرمانی آسیب‌دیده لازم است. غذائی که می‌خورید اگر
کالری کافی را که برای تأمین انرژی شما ضروری است، نداشته باشد، در آن صورت
بدنتان ناچار می‌شود پروتئینی را که برای بازسازی بافت‌ها ضروری است به
این کار بزند و شما دچار کمبود پروتئین می‌شوید.
به‌نظر برخی متخصصان
کارآزموده علوم غذائی لازم است که پروتئین غذای مصرفی شما در مدت
شیمیدرمانی دو برابر شود و مقدار بیست درصد هم به کالری آن افزوده گردد.
*************************
چه غذاهائی بخورید؟
برای آن که یک برنامه‌ی غذائی درست داشته باشید، توصیه می‌شود که بیشتر از این مواد غذائی استفاده کنید:
ـ
میوه و سبزیجات: سبزیجات را خام به‌صورت سالاد و یا پخته و میوه‌ها را خام
یا به شکل کمپوت یا آب میوه مصرف کنید. پس از مصرف مطمئن باشید اغلب
ویتامین‌ها و مواد معدنی لازم به بدنتان می‌رسد.
ـ مواد گوشتی، مثل
ماهی، گوشت مرغ و گوشت قرمز: مواد گوشی سرشار از پروتئین و ویتامین‌های
گوناگون و مواد معدنی است. از حبوباتی مثال لوبیا و باقلا هم میتوانید
برای تأمین پروتئین استفاده کنید. تخم‌مرغ هم منبع خوبی برای مواد پروتئینی
است.
ـ توصیه می‌شود که نرمه‌ی سبوس گندم و یا برنج در غذاهایتان
بریزید و یا نان سبوس‌دار بخورید زیرا اینها سرشار از پروتئین و ویتامین
هستند.
ـ شیر و فراورده‌های لبنیاتی را هم از یاد نبرید که حاوی همین موادند.
**********************
چگونه بی‌اشتهائی را برطرف کنیم؟
شیمی
درمانی میتواند عادت غذائی شما را به‌هم بریزید. مثلاً شاید گاهی بیمار
̎کم‌خوراک̎ به پرخوری بیفتد. اما غالباً عکس این مسئله اتفاق می‌افتد و
معمولاً کم‌اشتهائی یا بی‌اشتهائی و بی‌میلی به غذا از عوارض شایع شیمی
درمانی است. این عارضه در چند روز اول پس از آغاز هر دوره درمانی در شما
پیدا می‌شود. یک راه خوب رفع بی‌اشتهائی این است که دفعات غذا خوردنتان را
زیاد کنید اما هر بار مقدار کمی غذا بخورید.
اگر قبل از غذا قدم بزنید
خودش خیلی مؤثر است. خیلی از بیماران اشتهای به گوشت و فرآورده‌های گوشتر
را از دست می‌دهند و علتش اختلالی است که در اثر شیمی درمانی در پرزهای
چشائی پیدا می‌شود. در این صورت معمولاً مزه‌ی گوشت در دهان تلخ می‌شود. با
زدن چاشنی‌ها و سس‌های گوناگون به گوشت میتوان آن را خوشمزه کرد. نکته
جالب این است که بعضی بیماران می‌گویند هر وقت که با قاشق و چنگال غیر فلزی
غذا می‌خورند، گوشت به دهانشان کمتر تلخ می‌آید.
*********************
چه‌قدر مایعات برای بدن لازم است؟
بعضی
داروهای شیمیدرمانی روی کلیه‌ها و مثانه اثر مستقیم دارد. از این رو در
این زمینه از پزشکتان بپرسید و راهنمائی بخواهید. اگر میان داروهای شما از
این نوع داروها هم باشد ضروری است که در ۴۸ ساعت اول پس از تزریق، مایعات
بیشتری مخصوصاً از نوع چاقی و نوشابه‌های غیرالکلی و انواع آب میوه مصرف
شود. به‌طور کلی مصرف زیاد مایعات برای دفع دارو از بدن و کاهش عوارش جانبی
آن کمک مؤثری می‌کند.
**********************
با عوارض جانبی چه باید کرد؟
پیشنهاداتی
می‌شود که با رعایت آنها میتوانید عوارض جانبی شیمیدرمانی را آسان تر
تحمل کنید. ناگفته نماند که شما دچار همان عوارضی که وجود دارد نشده و فقط
گاهی یک یا چند مورد از آنها گریبانگیر شما خواهد شد.
*******************
با مشکلات دستگاه گوارش چه کنم؟
ـ
تهوع و استفراغ: توجه داشته باشید که مقصود از تهوع ̎ آشوب شدن دل̎ یا
به‌اصطلاح ̎ دل آشوبه ̎ است و منظور از ̎ استفراغ ̎ هم ̎برگرداندن̎ است.
اکثر داروهای ضدتومور چون مخاط معده را تحریک می‌کنند روی مرکز کنترل
استفراغ در مغز اثر مستقیم دارند. معمولاً همراه با شیمیدرمانی داروهائی
برای جلوگیری از دل به‌هم خوردگی به شما داده می‌شود.
با این همه اگر نکات زیر را رعایت کنید از عوارض فوق کاسته خواهد شد.
ـ هربار که غذا می‌خورید، کم بخورید. شکم پر، تحریک‌پذیرتر است.
ـ مایعات ضروری را یک ساعت قبل از غذا بخورید نه همراه با آن.
ـ غذاهای پرچرب یا سرخ کرده نخورید.
ـ غذاهایتان را نه خیلی داغ بخورید و نه خیلی سرد.
ـ آهسته بخورید تا هر بار مقدار کمی غذا وارد معده شود.
ـ غذا را خوب بجوید تا آسان‌تر هضم شود.
ـ بیشتر، غذاهای خشک مثل نان برشته و آب پز مثل گوشت آب‌پز، جوجه‌کباب، نخود سبز آب‌پز و مانند اینها، بخورید.
ـ روز تزریق از خوردن غذاهای به اصطلاح ̎ سنگین ̎ که هضمش دشوار است، خودداری کنید.
ـ مایعات خنک و کم‌شیرینی مثل آب و آب سیب و مانند اینها بخورید.
ـ
از رفت و آمد در اماکنی که بوهای مختلفی مثل پیاز داغ، سیرداغ، و مانند
اینها، یا دود سیگار و عطر و ادوکلن تند در آن به مشام می‌رسد، پرهیز کنید.
خجالت نکشید و از ملاقات کنندگان و میهمانان بخواهید که حال شما را رعایت
کنند.
ـ اگر بوی غذا ناراحتتان می‌کند، از رفتن به آشپزخانه یا آشپزی خودداری کنید.
ـ استراحت بعد از غذا میتواند کمک مؤثری باشد. معمولاً فعالیت بعد از غذا هضم آن را تسریع می‌کند.
توجه کنید که استراحت باید روی صندلی و در حالت نشسته باشد، تا دو ساعت پس از غذا از دراز کشیدن خودداری کنید.
ـ
اگر دندان مصنوعی (عاریه‌ای) دارید یا هرگونه جسم خارجی در دهان دارید،
آنها را در آوردید چون باعث تحریک و تشدید دل آشوبه و استفراغ می‌شود.
ـ
موقعی که دل آشوبه دارید، سعی کنید از راه دهان نفس عمیق بکشید. برخی از
بیماران قبل از تزریق دارو و یا هر وقتی که به تزریق فکر می‌کنند به تهوع و
استفراغ می‌افتند.
ـ اسهال: اگر به اسهال افتادید و بیش از ۲۴ ساعت
ادامه داشت، یا همراه با آن در شکمتان درد و انقباض داشتید، حتماً با
پزشکتان در میان بگذارید. برای بند آمدن اسهال رعابت نکات زیر میتواند
مفید باشد:
ـ غذا را از صافی بگذرانید و بخورید تا استراحتی به روده‌ها داده باشید.
ـ
مایعات فراوانی بخورید، به‌خصوص مایعاتی مثل آب و آب سیب و چای کمرنگ.
هرگز مایعات خیلی سرد یا خیلی گرم نخورید. اگر نوشابه‌های بدون الکل مصرف
می‌کنید، صبر کنید تا گازش کاملاً خارج شود.
ـ غذا را به دفعات متعدد و به مقدار کم بخورید.
ـ از خوردن غذاهائی که باعث دردهای انقباضی می‌شود مثل قهوه، سوپ، کلم، گل‌کلم، ادویه‌جات و شیرینی‌جات خودداری کنید.
ـ وقتی حس کردید بهتر شدید میتوانید غذاهای سبک مثل برنج و سیب‌زمینی و نان برشته بخورید.
ـ
معمولاً موقع اسهال پتانسیم زیادی از بدن دفع می‌شود، اگر دستور خاصی از
پزشکتان ندارید، میتوانید از مواد غذائی حاوی پتانسیم زیاد مثل موز و
پرتقال و سیب‌زمینی و نوشابه‌های بدون الکل استفاده کنید.
ـ اگر مصرف شیر و لبنیات دیگر اسهال‌تان را شدیدتر می‌کند، از خیرش بگذرید.
ـ
یبوست: برخی از داروهای شیمی درمانی ممکن است یبوست شدید بدهند. بهتر است
این مورد را با پزشکتان در میان بگذارید. رعایت نکات زیر میتواند در رفع
یبوست مؤثر باشد:
ـ تا میتوانید مایعات بخورید.
ـ خوارک‌های مثل میوه و سبزی خام و نان سبوس‌دار بخورید که مقدار زیادی مواد به اصطلاح فیبری یا الیافت دار در آنها است.
ـ بیشتر فعالیت و حرکت کنید.
ـ اگر یبوست‌تان از ۴۸ ساعت گذشت، پزشکتان را در جریان بگذارید و خودسرانه دارهای ملین مصرف نکنید.
********************************
با ناراحتی‌های دهان و گلو چه می‌شود کرد؟
بعضی
داروهای ضد تومور شاید باعث خشک و یا زخم شدن دهان شوند یا ممکن است در
وقت فرو دادن غذا یا جویدن اشکالاتی درست کنند. رعایت نکات زیر میتواند به
حل این مشکل کمک کند.
ـ تا میتوانید مایعات بخورید.
ـ تکه‌های یخ بمکید.
ـ آب‌نبات‌های کم شیرین بمکید تا آدامس‌های کم شیرین یا بی‌شکر بجوید.
ـ چیزهای آب‌دار مثل میوه یا بستنی بخورید.
ـ بهتر است غذاهای پخته را توی مخلوط‌کن یا چیزهائی مانند آن به‌صورت مایع در آورید که مصرفش آسان‌تر است.
اگر
مخاط دهانتان زخم شد که این معمولاً به شکل دانه‌های سفید رنگ دیده
می‌شود، حتماً با پزشکتان در میان بگذارید، اما رعایت نکات زیر میتواند به
تسریع بهبودی‌تان کمک کند.
ـ از مصرف خوراک‌های اسیدی مثل گوجه‌فرنگی و پرتقال و غذاهای ترش پرهیز کنید.
ـ به غذایتان ادویه و نمک زیاد نزنید.
ـ
سعی کنید دهان و لثه‌هایتان تمیز باشد. در طی شیمیدرمانی دهان و
لثه‌هایتان بیش از پیش به مراقبت نیاز دارد. رعایت نکات ساده‌ی زیر می‌تواد
از احتمال عوارض و عفونت کم کند.
ـ مسواک‌تان نرم باشد و دندان‌هایتان را به‌آرامی مسواک بزنید.
ـ روزی چندبار با مخلوط آب نمک یا جوش شیرین قرقره کنید.
ـ
شیمی درمانی شاید باعث پوسیدگی یا به اصطلاح کرم‌خوردگی دندان بشود. بهتر
است با دندان‌پزشکتان در این باره و نیز درباره مراقبت از لثه‌ها در طول
درمان مشورت کنید.
**************************
چرا احتمال عفونت زیاد است؟
اکثر
داروهائی که در شیمی درمانی به‌کار برده می‌شود، اثر مستقیمی روی مغز
استخوان دارد که باعث کم‌کاری و در نتیجه کاهش فعالیت آن می‌شود. مغز
استخوان محل تولید سلول‌های خونی است. گلبول‌های سفید که در مغز استخوان
ساخته می‌شود در پیشگیری از عفونت و مبارزه با میکروب‌های عفونت‌زا کمک
بزرگی به شمار می‌آید. در اثر کاهش این گلبول‌ها احتمال خطر دچار شدن به
بیماری‌های عفونی افزایش می‌یابد. طی دوره شیمیدرمانی، پزشکتان با کنترل
مرتب مقدار گلبول‌های سفید و سلول‌های خونی دیگر برنامه‌ی داروئی شما را
تنظیم می‌کند و اگر گلبول‌های سفید به مقدار زیادی کاهش یابد، ممکن است
دارویتان را قطع یا کم کند. هرگاه گلبول‌های سفید کم شود رعایت نکات زیر از
احتمال دچار شدنتان به عفونت می‌کاهد.
ـ دست‌هایتان را حتماً بشوئید، مخصوصاً قبل از صرف غذا و بعد از اجابت مزاج
ـ
از رفتن به اماکن عمومی و حشر و نشر با بیمارانی که بیماری‌های واگیردار
مثل سرماخوردگی یا آفلوانزا و آبله مرغان و مانند اینها دارند، پرهیز کنید.
ـ موقعی که ناخن می‌گیرید، مواظب باشید گوشت‌تان را نگیرید و زخم نکنید.
ـ مسواک‌تان سفت نباشد و نخ دندان به کار نبرید تا از احتمال زخم شدن دهان و لثه کم شود.
ـ برای تراشیدن ریش و زدودن موهای بدن از دستگاه‌های برقی استفاده کنید نه تیغ خودتراش.
ـ جوش‌های صورت و بدنتان را نکنید.
ـ سعی کنید روزی یک بار هم ک شده دوش آب گرم بگیرید. خودتان را به‌آرامی با حوله خشک کنید. حوله را روی تن‌تان نکشید.
ـ اگر می‌بینید که پوستتان خشک شده از روغن و لوسیون‌های مخصوص استفاده کنید.
ـ اگر جائی روی پوستتان خراشی یا بریدگی ایجاد شد، فوراً آن را با آب گرم و صابون بشوئید.
ـ
بعد از هر بار اجابت مزاج به‌دقت نشیمنگاه‌تان را بشوید و اگر سوزش داشتید
و یا زیر دستتان دکمه‌های بواسیر حس کردید با پزشک در میان بگذارید و
چاره‌جوئی کنید.
ـ نشانه‌های عفونت چیست؟
با همه مراقبت‌هائی که می‌کنید باز ممکن است دچار عفونت بشوید. در این صورت احتمال می‌رود که هر یک از علائم زیر در شما ظاهر شود:
ـ تب بیشتر از ۳۸ درجه
ـ لرز
ـ عرق زیاد در شب یا هنگام خواب
ـ اسهال شدید
ـ سوزش و درد در موقع ریزش ادرار
ـ سرفه‌ی شدید گلودرد
هر گاه هریک از این علائم دیده شد، فوراً با پزشکتان در میان بگذارید و خودسرانه هیچ داروئی مصرف نکنید.
*************************
آیا همه‌ی سلول‌های خونی در نتیجه‌ی شیمیدرمانی کاهش می‌یابند؟
داروهای
شیمیدرمانی ممکن است روی هر یک از سلول‌های خونی که در مغز استخوان ساخته
می‌شود، اثر بگذارد. گلبول قرمز و پلاکت‌ها هم مثل گلبول‌های سفید ممکن
است کاهش یابند و در نتیجه عوارض خاص خود را بروز دهند.
ـ گلبول‌های
قرمز: کار اصلی گلبول‌های قرمز بردن اکسیژن از ریه به بافت‌های مختلف بدن
است. کاهش این گلبول‌ها (که به‌کم خونی یا آنمی معروف است) سبب می‌شود که
اکسیژن کافی به قسمت‌های مختلف بدن نرسد. همراه با کم‌خونی ممکن است دچار
خستگی و ضعف و سرگیجه و حتی تنگی تنفس بشوید.
هرگاه هر یک از این
علائم را مشاهده کردید حتماً با پزشکتان در میان بگذاریدو در عین حال برای
بهبود حالتان بهتر است نکات زیر را رعایت کنید:
ـ خوب استراحت کنید تا نیرویتان را ذخیره کرده باشید.
ـ در کارتان شتاب نکنید تا کمتر به سرگیجه بیفتید به‌خصوص موقع تغییر وضعیت، مثلاً از حالت خوابیده به نشسته
پزشک شما با توجه به شدت و ضعف کم‌خونی‌تان شاید تزریق خون را ضروری بداند.
ـ
پلاکت: پلاکت‌ها سلول‌های کوچکی هستند که در مغز استخوان ساخته می‌شوند و
نقش مهمی در انعقاد خون دارند و از خونریزی جلوگیری می‌کنند. اگر مقدار
پلاکت‌های خون شما کم شود، احتمال خونریزی به‌صورت‌های مختلف بالا می‌رود.
وقتی از پلاکت‌ها کم شود رعایت نکات زیر از خطر خونریزی کم می‌کند: بدون
اجازه پزشک هیچ‌گونه داروئی حتی آسپرین یا مسکن‌های دیگر مصرف نکنید.
ـ از مسواک زدن دندان‌هایتان خودداری کنید و لثه‌ها را هم با وسیله‌ی نرمی مثل پنبه تمیز کنید.
ـ برای نظافت بینی انگشت به آن نکنید.
ـ اگر وسیله‌های نوک تیز و برنده به‌کار می‌برید دقت کنید که مبادا موجب بریدگی شود.
ـ در موقع اتو کردن و یا پخت و پز مواظب باشید تا جائی از بدنتان نسوزد.
ـ از کارهای سخت بدنی و ورزش خودداری کنید که مبادا جائی از بدنتان زخم شود.
علائمی هست که از روی آنها متوجه کمبود پلاکت‌ها و خطر خونریزی می‌شوید:
ـ زیر پوست به‌خصوص در ناحیه ساق پاها و شکم دانه‌های قرمز رنگی پیدا می‌شود.
ـ کبودی و خونمردگی زیر پوست بی‌آنکه ضربه شدیدی به آنجاها خورده باشد.
ـ در ادرار یا مدفوع خون دیده می‌شود.
هر گاه یکی از این علائم را مشاهده کردید، فوراً با دکترتان تماس بگیرید.
*********************
آیا همه‌ی بیمارانی که شیمیدرمانی می‌شوند، ریزش مو دارند؟
سرعت
رشد و تکثیر سلول‌های پیاز موی سر و تن بسیار زیاد است. از این رو ممکن
است در اثر شیمیدرمانی موقتاً به آنها آسیب برسد. داروهائی که مصرف
می‌کنید شاید روی پیازه‌های موی شما اثر داشته یا نداشته باشد. نمی‌شود با
قطع یقیین گفت کدام بیمار دچار این عارضه خواهد شد. اما پزشکتان با شناختی
که از داروها دارد و بنابر تجویزهائی که بهدست آورده، میتواند تا حدی در
این زمینه راهنما باشد. به‌هر حال هرگونه تغییر یا ریزش در پیازهای مو
کاملاً موقتی است و پس از قطع دارو متوقف می‌شود.
وقتی مو در نتیجه
شیمیدرمانی آسیب ببیند، معمولاً جای شکستگی مو که در نزدیکی پوست سر است
گاهی دردناک می‌شود. موهای باقی مانده هم شکننده و تیره و خشک می‌شود. توجه
داشته باشید که ممکن است علاوه بر موهای سر و صورت موهای تمام بدن بریزد.
معمولاً ریزش مو از هفته‌ی دوم شیمیدرمانی و پس از تزریق اتفاق می‌افتد و
شما موقع شانه کردن یا برس زدن یا شستن سر متوجه آن می‌شوید.
ـ برای جلوگیری از ریزش مو چه کارهائی باید انجام داد؟
به
کار بردن کلاه قبل از شیمیدرمانی و یا در طی آن ممکن است در جلوگیری از
ریزش موی برخی بیماران مؤثر باشد. این کلاه فقط برای بعضی داروها مؤثر است
لذا همیشه توصیه نمی‌شود. از دست دادن مو مسئله‌ی بسیار ساده‌ای نیست و
گاهی موجب اختلالات روانی شدیدی مثل افسردگی یا عصبانیت شدید می‌شود. این
واکنش‌ها کاملاً طبیعی و قابل قبول است و اگر درباره‌ی آن حرف بزنید، شاید
آرام بگیرید. به‌خاطر داشته باشید که موهایتان پس از اتمام درمان به حالت
طبیعی در خواهد آمد و حتی شاید در طول درمان رشد مو شروع شود. در ضمن خیلی
احتمال دارد این موهای نورسته بافت و رنگ بهتری داشته باشند.
******************
آیا شیمیدرمانی اثری در اندام‌های جنسی دارد؟
شیمیدرمانی ممکن است (نه همیشه) روی اندام‌های جنسی و کار آنها در زنان و مردان تأثیر بگذارد.
عوارض
ایجاد شده به نوع داروی مصرفی و سن و سلامت عمومی بیمار بستگی دارد. این
داروها معمولاً اثری در تمایل جنسی و قدرت آن ندارد اما پاره‌ای از بیماران
به علت فشار ناشی از بیماری و برنامه‌های درمانی، ناتوانی و ضعف بیش از
اندازه احساس می‌کنند. عوارض جانبی که در زمینه‌ی مسائل و اندام‌های جنسی
در بیماران مختلف دیده می‌شود میتواند از بیماری به بیمار دیگر کاملاً
متفاوت باشد.
مهمترین عارضه‌ی شیمیدرمانی در زنان همان تغییر در عادت
ماهانه است. شیمیدرمانی میتواند باعث نامنظم شدن عادت ماهانه و یا قطع
آن شود که ممکن است تا پایان دوره‌ی درمان ادامه داشته باشد. شاید این
بیماران متوجه علائمی مثل گرم شدن ناگهانی و یا دیگر علائم یائسگی زودرس
شوند. تغییرات هورمونی ناشی از شیمیدرمانی ممکن است باعث خشکی و خارش یا
ترشح مجرای تناسلی شود که با داروهای موجو قابل رفع است. بعضی داروهای
ضدتومور ممکن است باعث نازائی شود که شاید موقتی و یا دائمی باشد. این
عارضه به نوع دارو و سن بیمار بستگی دارد. بیمار شاید همزمان با درمان
باردار شود اما آبستن شدن در طی درمان را توصیه نمی‌کنیم زیرا که مصرف
داروهای شیمیدرمانی امکان ایجاد ناهنجاری‌های مادرزادی جنین را بالا
می‌برد. از این رو لازم است تمام زنانی که در سن باروری و تحت درمان هستند
از وسائل لازم برای جلوگیری استفاده کنند. نوع وسیله باید با نظر پزشک
باشد.
خانم‌هائی که مقارن با حاملگی به بیماری‌شان پی‌برده‌اند در صورت
امکان بهتر است که آغاز درمان‌شان پس از زایمان باشد ولی اگر درمان جنبه
فورت دارد، حداقل تا پایان ماه چهارم صبر شود و از مصرف پاره‌ای از داروها
که اثر بیشتری روی جنین دارند، خودداری شود. اما اگر درمان صد در صد ضروری
است و جان مادر در خطر است، ممکن است سقط جنین توصیه شود. در مورد مردان،
احتمال عقیم شدن در اثر شیمی درمانی هست. داروهای ضدتومور ممکن است مقدار و
یا قدرت حرکت اسپرم‌ها را کاهش دهد. این وضع شاید در تمام طول درمان ادامه
داشته باشد و در بعضی‌ها برای همیشه باقی بماند. پزشکتان را در جریان
بگذارید. امروزه با امکاناتی مثل بانک اسپرم و تلقیح مصنوعی این مسئله تا
حدی قابل حل است.
***********************
با ناراحتی‌های پوستی چه می‌شود کرد؟
شاید
تغییرات جزئی مثل قرمز شدن و خشک و پوسته شدن و خارش در پوستتان دیده شود و
یا جوش‌های کوچکی زیر پوست پیدا شود که اکثر اینها به مرور دفع می‌شود و
نیازی به درمان نیست.
در مورد جوش صورت باید گفت بهتر است که صورت را
تمیز و خشک نگهدارید و از صابون‌ها و کرم‌های بهداشتی استفاده کنید. برای
رفع خشکی پوست میتوانید از محلول‌ها یا کرم‌های مرطوب‌کننده بدون اسانس
(مثل روغن بچه) استفاده کنید. محلول نشاسته در فرو نشانندن خارش پوست بسیار
مؤثر است. اگر علائم پوستی به چنین درمان‌هائی جواب نداد، بهتر است با
پزشکتان مشورت کنید.
تزریق داخل وریدی بعضی داروها گاهی باعث تحریک رگ
شده به‌صورت نشانه‌ی تیره رنگ در طول مسیر رگ دیده می‌شود که نیازی به
درمان ندارد و به مرور از میان خواهد رفت. در هنگام تزریق بعضی داروها اگر
دارو مستقیماً زیر پوست برود یا از دیواره رگ نشت کند، باعث تحریک و از
میان رفتن نسوج پیرامون خود می‌شود که میتواند از عوارض سختی به‌دنبال
داشته باشد. اگر پس از تزریق در محل آن درد شدید یا سوزش یا تورم داشتید،
فوراً پزشک را در جریان بگذارید.
یادآوری می‌کنیم که مصرف داروهای
شیمیدرمانی ممکن است حساسیت پوست را در برابر آفتاب زیاد کرده، سبب سوختگی
و عوارض دیگر شود، بهتر است که در طول درمان زیر آفتاب نمانید.
*******************
با عوارض دیگر شیمیدرمانی چه میتوان کرد؟
ـ
اثر دارو روی عضلات و اعصاب: در طول درمان ممکن است عضلاتتان دچار ضعف
خستگی و یا درد شود که معمولاً نیازی به درمان خاصی ندارد و به مرور برطرف
می‌شود. بعضی داروها ممکن است در اعصاب جسی تغییراتی ایجاد کند که باعث
عوارضی چون خواب‌رفتگی و گزگز کردن انگشتان دست و پا و یا اختلال در حرکت و
از دست دادن تعادل شود. معمولاً این‌گونه عوارض گذار بوده با قطع دارو
به‌تدریج برطرف می‌شود. بروز هر نوع اشکال عصبی یا عضلانی را با پزشکتان در
میان بگذارید و برای درمان آن از او کمک بگیرید.
ـ عوارض دستگاه
ادراری: بعضی داروهائی که مصرف می‌کنید، ممکن است رنگ و بوی ادرار را عوض
کند که جای نگرانی نیست. اما اگر بیش از ۴۸ ساعت طول کشید، بهتر است که
پزشکتان را در جریان بگذارید.
عموماً توصیه می‌شود که پس از شیمیدرمانی
مایعات بیشتری خورده شود تا به دفع ادرار کمک کند و بدین‌طریق عوارض جانبی
احتمالی کاهش یابد.
ـ افزایش مایعات داخل بافت‌ها: باقی ماندن مایع
زیاد در بدن ممکن است ناشی از دارو یا خود بیماری باشد و یا ناشی از
تغییرات هورمونی که در نتیجه درمان اتفاق می‌افتد. اگر در ناحیه‌ی صورت و
دست‌ها و پاها و یا شکمتان پف و یا تورمی دیدید، پزشک را در جریان بگذارید.
شاید با کم کردن مصرف نمک تا حدی این اشکال برطرف شود. اگر پزشکتان لازم
بداند با تجویز داروهای ضروری به رفع آن کمک خواهد کرد.
ـ علائم شبیه
سرماخوردگی: در بعضی بیماران ناراحتی‌هائی شبیه سرماخوردگی یا آنفلوانزا
دیده شده است. معمولاً این علائم یک تا سه روز پس از شیمیدرمانی به صورت
درد عضلات و سردرد و خستگی و تهوع و تب و لرز بروز می‌کند. چون همیشه
احتمال عفونت خفیفی هم هست، لذا با مشاهده‌ی علائم سرماخوردگی بهتر است
پزشک را در جریان بگذارید.
****************
شیمیدرمانی چه تأثیری بر عواطف شما می‌گذارد؟
نیاز
شما به شیمیدرمانی و اثراتی که در زندگی شما دارد، ممکن است یک سلسله
احساسات منفی در شما ایجاد کند. ترس، نگرانی و افسردگی ناشی از بیماری شامل
همه بیماران می‌شود. از روزی که شروع به شیمیدرمانی می‌کنید، بی‌شک
تغییراتی در روش زندگی شما ایجاد می‌شود و شاید هم ناگزیر شوید که برنامه
زندگی روزمره‌تان را با برنامه‌ی درمانی سازگار کنید و از طرف دیگر سلامت
همومی شما هم ممکن است به‌علت عوارض جانبی شیمیدرمانی مختل شود. بی‌شک این
تغییرات خوشایند نیست اما شما خواهید توانست با تغییراتی که در راه و
روش‌های زندگیتان می‌دهید با آنها بسازید. نومید نباشید و همیشه به‌خاطر
داشته باشید که تنها شما نیستید که به این بیماری دچار شده‌اید و خیلی این
راه را رفته و سلامت کامل خود را بازیافته‌‌اند.
طی درمان به این فکر
می‌افتید که چه بر سرتان دارد می‌آید. مثلاً آیا داروها منظماً اثر دارند و
یا شما چطور میتوانید با فشار روحی و نگرانی ناشی از بیماری و درمان
کنار بیائید. اگر درک این مسائل برایتان مشکل است، حتماً از پزشک معالجتان
راهنمائی بخواهید و اگر باز هم متوجه نشدید، سئوالتان را تکرار کنید.
در
ضمن از یاد نبرید که توجه به چند و چون احوال و احساس شما همان اندازه مهم
است که سلامتی جسمی‌تان. اگر از بیماری بترسید یا از درمانتان دلسرد شوید،
بی‌شک درمانتان به شکست می‌انجامد و نتیجه‌ی مطلوب از آن نخواهید گرفت.
اگر چنین احساس‌هائی در شما پیدا شد حتماً آن را با دوستان و نزدیکان و یا
بیماران دیگر در میان بگذارید. فراموش نکنید هر کسی به مشکلی گرفتار شود
نیاز به یاری دارد. نترسید و از دیگران یاری بخواهید.
*******************
چطور میتوان زندگی روزمره را آسان‌تر گذراند؟
در طول دوره‌ی شیمیدرمانی کارهای زیادی هست که با انجام آن میتوانید آسان‌تر زندگی کنید. به این پیشنهادها توجه کنید:
ـ یادتان باشد که خوب خوردن خیلی مهم است چون بدن شما برای بازسازی بافت‌ها و کسب انرژی، نیاز به غذای درست و حسابی دارد.
ـ همیشه فکر کنید که غرض از درمان چیست و سرانجام چه نتایجی از آن بهدست خواهد آمد.
ـ
تا جائی که امکان دارد از طریق پرسیدن و خواندن به حقاسق مربوط به بیماری و
روش درمانی‌تان آگاهی پیدا کنید. این میتواند هراس شما را از ناشناخته‌ها
کاهش دهد.
ـ سعی کنید مسائل روزمره و خاطراتتان را از درمان یادداشت
کنید. مرور آن نوشته‌ها کمکی است به آگاه‌شدن از احساس‌هائی که شما طی
درمان داشتید. شاید روشنگر این نکته نیز باشد که چه پرسش‌هائی را ضروری است
از پزشکتان بپرسید.
ـ کارها و مهارت‌هائی را بیاموزید که دانستنش از آن
رو ضروری است که به شما در مراقبت از خودتان یاری می‌کند. هر کارتان را که
خودتان بکنید این احساس به شما دست خواهد داد که هنوز سررشته‌ی زندگی را
در دست دارید.
ـ فعالیت‌هایتان را محدود کنید که زود از پا نیفتید. فقط
کارهائی بکنید که برایتان اهمیت حیاتی داشته باشد. نگذارید شیمیدرمانی یا
عوارض جانبی آن شما را از کار و زندگیتان بیندازد.
ـ در پی آن باشید که
راه‌های جدید را که به بهبود وضعتان کمک می‌کند دنبال کنید. مثلاً بعضی
بیماران به کارهائی از نوع تمرینات معروف به مدیتیشن ̎Meditation ” که
تمرکز و مراقبه و تفکر در عوالم روحی است، یا به ورزش‌هائی مثل یوگا روی
می‌آورند.
ـ به‌هدف‌های واقعی فکر کنید. اگر کارهایتان را شتابزده انجام دهید، به خودتان سخت گرفته‌‌اید.
ـ برای آن روزهائی که حال عمومی‌تان بهتر است، برنامه‌ریزی کنید.
ـ سرگرمی‌های تازه پیدا کنید و سعی کنید کارهای جدیدی یاد بگیرید.
ـ
اگر تاب و توانش را دارید ورزش کنید. به‌کار گرفتن جسم اعتماد به نفس‌تان
را بالا می‌برد و موجب می‌شود که از فشار عصبی و خشم در امان بمانید و
اشتهای خوبی هم پیدا کنید.
*******************
تأثیر دوستان و خانواده چقدر است؟
شما
طی درمان به دوستان و نزدیکان نیازمندتر از هر موقع دیگرید. البته شاید
این در ابتدای کار مشکل باشد. خیلی از مردم از این بیماری اطلاعات درستی
ندارند و حتی شاید از آمد و شد با شما به‌همین خاطر پرهیز کنند. بعضی شاید
خیال کنند که با این آمدن و رفتن‌ها دردسر و مزاحمتی برایتان فراهم
می‌آورند و این درست موقعی است که توقع دارید دیگران به شما کمک کنند. شاید
ناگزیر شوید قدم‌های اول را خودتان بردارید. سعی نکنید پیش دیگران در باب
بیماری و درمان و نیازها و احساس‌تان پرده‌پوشی کنید. همین که دیگران
بدانند که شما ابائی ندارید که از این جور مسائل بی‌پرده حرف بزنید شاید
آنها هم بیش از پیش بخواهند صراحت به خرج دهند و برای کمک به شما پا پیش
بگذارند.
*************
چطور می‌شود با فشار عصبی مقابله کرد؟
راه‌های
متعددی هست که شما میتوانید با فشارهای روحی و عصبی ناشی از بیماران و
درمان مقابله کنید. شیوه‌هائی که در این بخش عرضه می‌شود میتواند در رفع
تهوع و استفراغ که قبل از شیمیدرمانی پیش می‌آید مؤثر باشد و حتی برای
تعدادی از بیماران در طول درمان هم مفید بوده است. این روش‌ها ممکن است به
درد شما هم بخورد و به هر حال ارزش آن را دارد که شما هم آنها را امتحان
کنید.
ـ کنترل تهوع و استفراغ: بعضی بیماران حتی موقعی هم که به
دوا و درمان فکر می‌کنند به تهوع و استفراغ می‌افتند که علتش بیشتر نگرانی
و دلواپسی درباره تزریقات و احتمال عوارض بعدی آن است. اگر کاری را که
می‌گوئیم بکنید به حالتان مفید است. ۱۵ تا ۴۰ دقیقه قبل از شیمیدرمانی در
یک جای ساکت و آرام دراز بکشید. اگر در حال استراحت کردن می‌بینید که صحبت
کردن با کسی برایتان مفید است، حتماً این کار را بکنید. هر کاری که شما را
از فکر تزریق خلاص کند به رفع تهوع‌تان کمک می‌کند.
ـ شیوه‌های
آرام کننده: اگر آرامش داشته باشید، میتوانید خوب بخوابید. از نگرانی و
اضطراب‌تان کاسته و به انرژی اضافه خواهد شد. اگر امکان دارد، در محیط آرام
بنشینید یا دراز بکشید که این به شما آرامش می‌بخشد. لباس‌های گشاد و راحت
بپوشید. دو زانو یا چهار زانو بنشینید. پاها را روی هم نیندازید. دست‌ها
را رها کنید که این کارها به آزاد بودن گردش خون شما کمک خواهد کرد. یک
شیوه رسیدن به آرامش درونی این است که به چیزی خیره شوید یا چشم‌ها را
ببندید و به صحنه‌‌ی آرامش‌بخشی فکر کنید یا برای یکی دو دقیقه به تمرکز
تنفس بپردازید (اگر معلم یوگا دارید میتوانید از او راهنمائی بخواهید و
یا به حرکات یوگا در این زمینه که در کتاب یوگا آمده، مثل حالت معروف به
نعش بپردازید). برای رسیدن به این آرامش اساسی راه‌های گوناگونی وجود دارد.
بعضی شیوه‌ها محتاج به تنفس عمیق است و بیمارانی که ناراحتی سینه و ریه
دارند باید در این زمینه با پزشک معالج‌شان مشورت کنند و یقین پیدا کنند که
تنفس عمیق به حالشان زیانی ندارد. در اینجا روش‌هائی ارائه می‌شود که
رعایت آنها در مقابله با فشار روحی و ناآرامی به بیمار کمک می‌کند.
ـ
روش رهائی از تنش و هیجان: به آهستگی نفس عمیق بکشید. در همان حالی که
دارید نفس را فرو می‌برید عضله یا عضلاتی را منقبض کنید. مثلاً میتوانید
چشم‌هایتان را محکم ببندید مثل اخم کردن، دندان‌هایتان را به هم بفشارید و
به اصطلاح کلید کنید. انگشت‌های دستتان را مشت کنید یا ماهیچه‌های باز و
پاهایتان را به انقباض در آورید. یکی دو ثانیه نفس را در سینه حبس کرده،
ماهیچه‌ها را با حالت منقبض نگه دارید. بعد ول کنید. نفس بکشید و بدن را شل
کنید تا از انقباض و تنش خارج شوید. خودتان را رها کنید و آرام باشید.
همه چیز درباره شیمی درمانی
امروزه درمان سرطان به وسیله جراحی – شیمی درمانی و رادیوتراپی انجام
می‌شود. بسیاری از مردم از شیمی درمانی به دلیل عوارض جانبی که دارد
می‌ترسند در حالی که امروزه بسیاری از این عوارض قابل کنترل هستند.
به گزارش سرویس «سلامت» خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)، باید به خاطر
داشته باشید که گاهی اوقات این درمان بهترین انتخاب شماست که درواقع
استفاده از دارو جهت متوقف ساختن رشد سلول‌های سرطانی است و میتواند
سلول‌های سرطانی که در فاصله‌ای دورتر از توده سرطانی اولیه هستند را نیز
از بین ببرد بنابراین، یک درمان سیستمیک در نظر گرفته می‌شود.
عملکرد دارو هدف شیمی درمانی از بین بردن سلول‌های بدخیم است که میتواند
به سلول‌های سالم نیز آسیب برساند. این درمان به صورت تزریقی، خوراکی و
گاهی به صورت‌های دیگر به کار می‌رود.
در حالت تزریقی:
به دو صورت میتوان انجام داد یا وسیله‌ای به نام آنژیوکت توسط پرستار داخل
رگ بیمار زده شده و سپس تزریق دارو انجام می‌شود یا وسیله‌ای به نام پورت
با عمل جراحی زیر پوست در قسمت فوقانی قفسه سینه قرار داده می‌شود و از این
طریق تزریق انجام می‌شود. برخی داروها به دلیل اینکه نباید نور ببینند به
وسیله پوششی محافظت می‌شوند.
معمولا شیمی درمانی به صورت دوره‌ای داده می‌شود به این معنی که پس از
انجام چند روز درمان پشت سر هم (بر طبق نظر پزشک) مدتی به بیمار استراحت
داده می‌شود. این دوره استراحت به بدن شما فرصت بازسازی سلول‌های سالمی را
که در طی درمان از بین رفته‌اند، می‌دهد و بدن شما را برای جلسه بعدی درمان
آماده خواهد کرد.
برنامه درمانی شما به صورت روزانه، هفتگی و یا ماهیانه با صلاحدید پزشک در فواصل معین انجام می‌شود.
چطور می‌توانم در طی درمان از خودم مراقبت کنم؟
– به توصیه‌های پزشکتان توجه کنید. سوالاتتان را بپرسید خیلی خوب است که
همیشه یک همراه با خود داشته باشید تا با دقت بیشتری توصیه‌ها را به یاد
داشته باشید، حتی میتوانید یادداشت بردارید.
– اسامی تمام داروها و ویتامین‌ها، مسهل‌ها، ضد آلرژی‌ها، آسپرین ایبو
بروفن، سایر مسکن‌ها، هر مکمل معدنی و گیاهی که استفاده می‌کنید را به
پزشکتان بگویید. در صورت داشتن بیماری جانبی مثل(فشار خون بالا – دیابت –
صرع – آسم – قلبی – ریوی – کلیوی – پوستی – حساسیت و آلرژی) آن را مطرح
کنید.
– اگر به دنبال بیماری و یا درمان، درد دارید آن را با پزشکتان در میان بگذارید تا داروی مسکن مناسب برایتان تجویز شود.
– اگر به علت اشتها نداشتن وزنتان را از دست داده‌اید، برای اینکه با سرطان بجنگید باید خوب غذا بخورید.
– مثبت‌اندیشی، شادی و خنده بهترین داروست. شوخ طبعی کمک می‌کند که سیستم
ایمنی شما فعال باشد. کتاب‌های فکاهی بخوانید، فیلم‌های کمدی ببینید با
افرادی که شما را شاد می‌کند ارتباط داشته باشید.
عوارض جانبی شایع به دنبال شیمی درمانی:
به دنبال شیمی درمانی عوارض شایعی وجود دارد که نباید شما را نگران کند زیرا همه بیماران دچار این عوارض نمی‌شوند.
عوارض گوارش:
تهوع و استفراغ: داروهای شیمی درمانی می‌توانند باعث تهوع (احساس استفراغ) و
استفراغ شوند. بهترین کار این است که از داروهای ضد تهوع (خوراکی –
تزریقی) که پزشکتان تجویز کرده استفاده کنید.
اقدامات زیر در کاهش حالت تهوع و استفراغ کمک‌کننده است:
– از غذاهای سبک استفاده کنید: غذاهای بدون چاشنی، آب‌نبات ترش، خیارشور، نان سوخاری، نوشابه زنجبیلی.
– غذایتان را در اندازه‌های کوچک در 6-5 وعده بخورید.
– از خوردن غذاهای پرچرب، سرخ شده یا خیلی شیرین خودداری کنید.
– تا آنجایی که میتوانید در زمان داشتن حالت تهوع خودتان غذا درست نکنید.
– وقتی حالت تهوع دارید غذای مورد علاقه‌تان را نخورید.
– غذای خود را در حد دمای اتاق یا سرد میل کنید بوی غذای داغ حالت تهوع شما را بدتر می‌کند.
– دهانتان را چند بار در روز با دهانشویه مناسب شستشو دهید و حداقل دو بار در روز مسواک بزنید.
– از معجون‌ها مثل: (مخلوط بستنی، موز، کمی عسل با پودر مغزها «بادام،
گردو، پسته و شیر») یا مایعات مغذی (آبگوشت، آب مرغ و آبمیوه) استفاده
کنید.
– تکنیک‌ها و روش‌های آرامش ذهن و ریلکسیشن را یاد بگیرید و بکار ببرید.
– برای کنترل تهوع از راه دهان نفس‌های آرام و عمیق بکشید.
– اگر تهوع صبحگاهی دارید، همان اول صبح غذای خشک مثل: نان سوخاری یا بیسکوییت شور بخورید.
اسهال:
این عارضه ممکن است به دنبال شیمی درمانی رخ دهد و مشکلاتی مثل: کم آبی بدن
(دهیدراتاسیون) عدم تعادل الکترونیت‌ها (کاهش سدیم و پتاسیم) و کاهش جذب
مواد غذایی برای بیمار ایجاد کند.
راه‌های درمان
رژیم: از خوردن غذاهایی که سیستم گوارش شما را تحریک می‌کند مثل غذاهای سرخ شده خودداری کنید.
از خوردن شیر و فرآورده‌های حاوی شیر خودداری کنید.
– از خوردن سبزیجات خام (بخصوص کاهو، کلم قمری و بروکلی) خودداری کنید.
از آدامس و شیرینی‌جات حاوی سوربیتول خودداری کنید چون مثل مسهل عمل می‌کند.
مصرف غذاهای ساده و غذاهایی که به راحتی هضم می‌شوند، مانند: موز، برنج،
نان تست، مایعات شفاف و بدون شکر و کافئین. (به غیر از چای و یا برخی
آبمیوه‌ها) و مصرف پروتئین‌ها مثل گوشت و مرغ و تخم‌مرغ پخته در کاهش اسهال
کمک‌کننده است.
از غذاهایی که به طور طبیعی مسهل هستند مثل آلو، آب آلو، ریواس و انبه خودداری کنید.
مایعات: شما باید به اندازه کافی مایعات مصرف کنید یعنی به میزان مایعی که
در اثر اسهال از دست داده‌اید را جایگزین کنید و علاوه بر آن مایعی را که
به طور معمول روزانه می‌نوشیدید را هم مصرف کنید.
(4-3 لیتر) همچنین مصرف مایعاتی که حاوی نمک و شکر هستند جایگزین مناسب برای الکترونیت‌های بدن است.
دارو درمانی:
در مواقعی که اسهال شما زیاد و اذیت‌کننده باشد، به پزشکتان مراجعه کنید تا در صورت لزوم برایتان دارو تجویز کند.
یبوست:
این عارضه معمولا به دنبال داروهای ضد درد، داروهای شیمی درمانی، کم تحرکی، کم بودن مایعات دریافتی اتفاق می‌افتد.
پیشگیری از یبوست:
– روزانه 3-2 لیوان مایعات بیشتر از حد معمول مصرف کنید.
– مواد غذایی پرفیبر مثل میوه – سبزیجات و لوبیا بخورید، غذاهای پرفیبر روده را برای حرکت تحریک می‌کنند.
– سالاد را با روغن زیتون بخورید یا انجیر و آلو مصرف کنید و میتوانید صبح ناشتا آب ولرم بنوشید.
– انجام تمرینات ورزشی و فعالیت‌های فیزیکی نیز در کاهش یبوست کمک‌کننده هستند.
– میتوانید با نظر پزشکتان از داروهای مسهل گیاهی و یا شیمیایی استفاده کنید.
تغییر در اشتها:
ممکن است به دنبال شیمی درمانی، اشتهای شما کم شود و به طور موقت تغییراتی
در بو و مزه غذا احساس کنید که باعث می‌شود غذا کمتر اشتها برانگیز باشد.
– غذا را در دمای اتاق یا سرد بخورید.
– برای اینکه مزه دهانتان عوض شود آب‌نبات ترش بدون شکر بمکید یا آدامس بجوید.
چه زمان‌هایی باید آزمایش خون بدهید؟
در شروع درمان و قبل از هر دوره شیمی درمانی باید ابتدا آزمایش خون بدهید
تا مطمئن شویم تعداد سلول‌های خونی (گلبول‌های سفید و قرمز و پلاکت) و
عملکرد کبدی و کلیوی شما در حد نرمال است.
مشکلات خونی:
کاهش تعداد گلبول‌های سفید:
– کاهش تعداد گلبول‌های سفید به این معنی است که سیستم ایمنی شما به اندازه
کافی قوی نیست و شما در خطر ابتلا به عفونت هستید. این عارضه معمولا 14-7
روز بعد از شیمی درمانی رخ می‌دهد.
– در طی درمان سعی کنید امکان ابتلا به عفونت را کاهش دهید. مثلا در طی
آشپزی یا باغبانی یا اصلاح صورت مراقب باشید اگر پوستتان بریده شد با آب
گرم و صابون بشویید و با چسب زخم رویش را بپوشانید.
– از تماس با افرادی که می‌دانید به عفونتی مبتلا بودند یا هستند (مثلا سرماخوردگی، سرفه و …) پرهیز کنید.
– در 2-1 هفته اول بعد از شیمی درمانی که سیستم ایمنی شما ضعیف می‌شود
استفاده از ماسک به جلوگیری از انتقال عفونت به بدن شما کمک می‌کند.
– از بودن در مکان‌های شلوغ مثل فروشگاه‌ها، رستوران‌ها یا وسایل حمل و نقل عمومی خودداری کنید.
– ممکن است در زمان کاهش گلبول سفید هیچ احساسی نداشته باشید اما اگر احساس
کردید حالتان خوب نیست و تب بالا، لرز، تعریق یا هر نشانه دیگر عفونت
دارید مثل گلو درد یا سرفه به پزشکتان مراجعه کنید ممکن است نیاز باشد که
در بیمارستان بستری شوید.
در این حالت ممکن است پزشکتان درمان شما را به تعویق بیندازد تا تعداد
گلبول‌های سفید شما افزایش یابد. گاهی اوقات پزشک جهت پیشگیری یا بهبود
گلبول‌های سفید پایین داروی تزریقی تجویز می‌کند.
– در زمان شیمی درمانی سعی کنید از نزدیک شدن به حیوانات خانگی خودداری کنید. (حتی جوجه)
کاهش تعداد گلبول‌های قرمز:
اگر تعداد گلبول‌های قرمز شما پایین باشد ممکن است احساس خستگی شدید کنید. دچار تنگی نفس شوید یا به نظر رنگ پریده بیایید.
گاه ممکن است حین انجام کارهای خانه یا بالا رفتن از پله‌ها دچار تنگی نفس
بشوید اگر این حالت برای شما پیش آمد به پزشکتان مراجعه کنید.
اگر هموگلوبین شما از یک حدی پایین‌تر باشد، پزشک برای شما دستور تزریق خون
می‌دهد برای این کار یک نمونه خون از شما گرفته می‌شود و پس از تشخیص گروه
خونی شما بر طبق آن برایتان به تعدادی که پزشک درخواست کرده، کیسه خون
تهیه می‌شود و سپس به شما تزریق می‌شود.
برای بالا نگه داشتن هموگلوبین، مصرف جگر، گوشت قرمز، ماهی، تخم‌مرغ و
سبزیجات با برگ سبز (اسفناج) که حاوی آهن بالایی هستند، مفید است.
کاهش تعداد پلاکت‌ها:
پلاکت به انعقاد خون شما کمک می‌کند و از خونریزی کردن و کبود شدن بدن جلوگیری می‌کند.
در طی شیمی درمانی شما ممکن است متوجه شوید که پوست شما راحت‌تر کبود
می‌شود یا لثه‌ها و بینی شما خونریزی می‌کند. به ندرت مشاهده می‌کنید که
نقاط قرمزی روی پوست شما ظاهر می‌شود. تمام اینها نشانه کاهش تعداد
پلاکت‌هاست و لازم است که به پزشکتان اطلاع دهید.
در صورتی که از داروی رقیق‌کننده خون مثل آسپرین استفاده می‌کنید، به پزشکتان اطلاع دهید.
از مسواک نرم استفاده کنید و مراقب باشید که لثه و دهانتان زخم نشود.
در زمان کار کردن با اشیاء تیز و چاقو مواظب باشید که دستتان را نبرید. برای اصلاح کردن از ماشین ریش تراشی استفاده کنید.
وقتی در فعالیت‌های فیزیکی و ورزشی شرکت می‌کنید بسیار مواظب باشید.
ممکن است نیاز باشد که طبق نظر پزشک به شما پلاکت تزریق شود یا بین دوره دریافت دارو فاصله بیشتری داده شود.
از دست دادن مو:
ابتدا باید بدانید که با دریافت برخی داروهای شیمی درمانی، ریزش مو رخ می‌دهد.
معمولا 3-2 هفته بعد از اولین درمان کموتراپی رخ می‌دهد که ممکن است در موی
سر، ابرو و مژه و سایر نقاط بدن نیز ریزش مو مشاهده شود. این از دست دادن
موی سر یک مسئله موقتی است. پس از اتمام کامل درمان، موی شما مجدد رشد
می‌کند.
– اگر با توجه به نوع دارویی که دریافت می‌کنید، مطمئن هستید که ریزش مو
دارید، موی‌تان را کوتاه کنید در این صورت ریزش مو ناراحتی کمتری ایجاد
می‌کند.
– میتوانید در این مدت از کلاه گیس یا روسری استفاده کنید.
– سعی کنید از شانه با دندانه درشت استفاده کنید و از کش مو استفاده نکنید چون باعث کنده شدن مو می‌شود. از رنگ مو استفاده نکنید.
– حین شستن موی سر از آب داغ استفاده نکنید.
– از سشوار با هوای سرد استفاده کنید.
تغییر رنگ ناخن‌ها:
– برخی داروها (تاکسول – تاکسوتر – آدریا مایسین) باعث می‌شود رنگ ناخن‌ها کبود شود و خط سفیدی روی ناخن ایجاد شود.
– معمولا این تغییر رنگ 7-6 ماه پس از پایان شیمی درمانی برطرف می‌شود.
زخم دهان:
ممکن است دهان یا زبان‌تان خشک یا زخم شود، یا از لثه و زبان خونریزی داشته باشید.
– این عارضه معمولا 10-3 روز بعد از شیمی درمانی رخ می‌دهد.
– در این حالت شما احساس سوختگی و زخم می‌کنید و دهانتان ملتهب است که باعث ایجاد ناراحتی و درد می‌شود.
– این زخم‌های دهان جویدن و بلع را سخت می‌کند و تغذیه شما دچار اختلال می‌شود در نتیجه کاهش وزن پیدا می‌کنید.
– در موارد شدید ممکن است باعث اختلال در تلکم شما شود.
– این زخم‌های دهانی شما را برای عفونت‌های باکتریایی، قارچی و ویروسی مستعدتر می‌کند.
راه‌های پیشگیری و درمان:
مسائلی که زخم دهان را بدتر می‌کند
فقر بهداشت دهان و دندان، بیماری‌های کلیه، سیگار کشیدن و استفاده از تنباکوی جویدنی و مصرف غذاهای سفت و الکل
مراقب از دهان:
– دهانتان را با آب نمک 3-2 بار در روز بشویید.
– دندانتان را 3-2 بار در روز مسواک بزنید.
– از یک دهانشویه مناسب استفاده کنید.
– میتوانید درد دهانتان را با مکیدن تکه‌های کوچک یخ کاهش دهید (به این روش کرایو تراپی گویند).
یک نرم‌کننده یا مرطوب‌کننده به لب‌هایتان بمالید.
خستگی:
ممکن است احساس خستگی بیش از حد داشته باشید که با استراحت هم رفع نشود. در
این صورت شما احساس ضعف شدید در انجام فعالیت‌های روزانه دارید یا ممکن
است در تمرکز کردن و یادآوری مسائل دچار مشکل شوید.
– به خاطر بسپارید چه موقع از روز بیشترین انرژی را دارید و چه زمانی احساس
ضعف می‌کنید و بعد فعالیت‌های مهم و ملاقات‌های مهم‌تان را در زمانی که
انرژی بالایی دارید، انجام دهید.
– در زمانی که انرژی بالایی دارید، غذا بخورید.
– اگر میتوانید نرمش و پیاده‌روی کنید.
– استراحت بیش از حد میتواند باعث احساس خستگی بیشتر شود.
– فعالیت‌های روزانه‌تان را یادداشت کنید و کارها و فعالیت‌هایی را که باید انجام دهید، یادداشت کنید.
– در موارد کاهش قدرت حافظه و فراموشی‌های موقت، اطلاعات شخصی مهم‌تان
(آدرس، شماره تلفن، شماره شناسنامه، سال تولد، کد ملی و شماره حساب) را در
دفترچه‌ای یادداشت کنید و به همراه داشته باشید یا در تلفن همراهتان ذخیره
کنید.
– اگر داروی روزانه مصرف می‌کنید و فراموش می‌کنید، از جعبه‌های ویژه
روزانه یا هفتگی و یا از جعبه‌های قرصی که تایمر دارند، استفاده کنید.
قدرت باروری و عادت ماهیانه:
داروهای شیمی درمانی موجب تخریب عملکرد تخمدان و بیضه می‌شوند که منجر به افزایش خطر نازایی و عقیمی می‌شود.
شما میتوانید در این مورد با پزشکتان صحبت کنید.
در خانم‌ها این مسئله روی عادت ماهیانه آنها اثر می‌گذارد و در اکثر موارد تا آخر کموتراپی قطع می‌شود.
تغییرات هورمونی در خانم‌ها ممکن است باعث گرگرفتگی و خشکی در ناحیه تناسلی
شود. برای تخفیف گرگرفتی بهتر است مصرف قهوه و چای را کاهش دهید و ورزش
سبک انجام دهید. برای کاهش خشکی واژن، از ژل نرم‌کننده استفاده کنید و شورت
نخی بپوشید. خانم‌هایی که شیمی درمانی می‌شوند و همسرانی مردانی که دارو
می‌گیرند تا حداقل یک سال بعد از خاتمه شیمی درمانی باید از بارداری
خودداری کنند.
مردانی که قرار است شیمی درمانی انجام دهند و مصرف این داروها ممکن است سبب
عقیمی شود، می‌توانند قبل از شروع شیمی درمانی به بانک اسپرم مراجعه کنند.
بی‌حسی و گزگز دست‌ها و پاها:
علت این بی‌حسی: داروهای شیمی درمانی، دیابت، اورمی، سوء تغذیه شدید، ضربه، سرطان و مواد سمی خاص است.
نشانه‌ها: ضعف، درد در ساعد، دست، ساق و پنجه پا، احساس‌های غیرعادی مثل: سوزش، خارش، گزش و بی‌حسی.
راه درمان: ماساژ که موجب افزایش جریان خون و کاهش درد می‌شود.
فیزیوتراپی که با تغییرات دامنه حرکتی و تمرینات خاص به این مسئله کمک می‌کند.
کنترل درد: اگر درد را تجربه کردید با پزشکتان در مورد آن صحبت کنید تا بر اساس صلاحدید داروی مورد نظر را تجویز کند.
بیماران در زمان تزریق داروی شیمی درمانی به نکات زیر توجه کنند:
– در زمان رگ‌گیری توسط پرستار آرامش خود را حفظ کنید و با وی همکاری کنید.
بهتر است بگذارید او تصمیم گیرنده مکان مناسب برای رگ‌گیری باشد.
– اگر آنژیوکت را به دلیل رگ‌های نامناسب در محل خم آرنج زدند، مراقب باشید و دست خود را خم و راست نکنید.
– اگر عمل جراحی پستان و برداشتن غدد لنفاوی انجام داده‌اید، به پرستارتان یادآوری کنید که از دست طرف دیگر رگ‌گیری کند.
– در زمان دریافت دارو اگر احساس کردید تزریق نسبت به قبل فرق کرده است یا
احساس سوزش، درد، قرمزی یا تورم در محل آنژیوکت کردید به پرستارتان اطلاع
دهید.
– در صورت احساس سوزش در زیر پوست، ناحیه اطراف آنژیوکت و یا تورم، قطع جریان سرم بلافاصله به پرستار اطلاع دهید و سرم را ببندید.
– بعد از خارج کردن آنژیوکت توسط پرستار، دست خود را (تا 48 ساعت) از سطح بدن بالاتر نگه دارید.
– در صورتی که پوست ناحیه در اثر نشت دارو صدمه دید، میتوان با انجام گرافت پوستی آن را معالجه کرد.
