«حـــجـــامـــت»؛ آداب و توصیه ها
|
«حجامت»که
آداب و توصیه های پیش از حجامت 1- با شکم گرسنه یا با شکم انباشته ازغذا مبادرت به حجامت نکنید. 2- درصورت امکان، در روزهای قبل ازحجامت، انارملس(ترش وشیرین) میل کنید تا غلظت خونتان، کمتر و خروج آن به هنگام حجامت آسانترگردد. 3- از 12 ساعت پیش ازحجامت، از رابطه زناشویی بپرهیزید. 4- قبل از انجام حجامت، وضو بگیرید. 5- 6- بانوان، درایّام عادت ماهیانه(و به ویژه در زمان اوج خونریزی) نـبـاید حـجامت کنند امّا حاملگی و شیردهی مانعی برای انجام حجامت آنها نیست. حجامت زنان باردار، درحالت عادّی بین ماههای 4 تا 7 حاملگی و درصورت ضرورت، در زمانهای دیگر، قابل انجام است. 7- قبل ازانجام حجامت، صدقه بدهید.
آداب و توصیه های زمان حجامت 1- به هنگام حجامت، به حالت چهارزانو، بدون کفش(و ترجیحاً بدون جوراب)، بدون عینک و در صورت امکان، رو به قبله بنشینید. 2- قبل از شروع حجامت، سه بار، از خداوند، طلب خیرکنید. (برای مثال، سه بار بگویید: اَستخیرُ اللّهَ بِرَحمَتِهِ خِیَرَهً فی عافیَهٍ: از رحمت خداوند، برای سلامتی، طلب خیر می کنم.) 3- قرایت آیت الکرسی و تلاوت ذکر صلوات را هرگز فراموش نکنید. 4- 5- پس از ایجاد خراشهای لازم ازسوی دستیارحجامت، دعای ویژه حجامت را تلاوت کنید: • دعای حجامت: «بـِسْمِ 6 – به توصیه حضرات معصومین(علیهم السّلام)، و برای پیشگیری ازبرخی بیماری ها، به اوّلین خونی که ازمحلّ حجامت خارج می شود؛ نگاه کنید.
آداب و توصیه های پس از حجامت 1- پس از انجام حجامت، به دلیل موفّقیّت در انجام یکی ازسنن الهی، خدای تعالی را شکرکنید. 2- در روز انجام حجامت، از کشیدن سیگار، ورزش و فعّالیّت سنگین، عصبانیّت، آمیزش جنسی و استحمام، خودداری کنید. 3- برای باقی نماندن جای زخم حجامت روی بدنتان؛ تا بهبودی کامل، روزی چند بار، مقدار اندکی عسل، روی زخمها بمالید. 4- درصورت دردناک بودن محلّ حجامت، 5 تا 6 بار و هر بار به مدّت یک دقیقه – یا درحدّ تحمّل- روی موضع حجامت، کیسه یخ بگذارید. 5- کبـودی، تورّم و اندکی خـارش در محلّ حـجـامـت، طبیعی است و پس ازگذشت چند روز، خود به خود، مرتفع می شود. 6- 7- برخی معتقدند تا 12 8- خوردن انار، پس از حجامت نیز مفید است. 9- 10- بنابر فتوای بسیاری از مراجع عظام تقلید، خون موضع حجامت، مَعفُوّ (قابل گذشت) است و فرد حجامت شونده می تواند با تطهیر اطراف موضع، بدون نیاز به شستشوی محلّ حجامت، نماز خود را اقامه نماید.
نکات قابل توجّه 1- حجامت و انتقال خون: برای 2- بر خلاف تصوّر عمومی، حجامت، درد چندانی ندارد؛ چرا که عمل بادکش باعث بی حسّی نسبی موضع حجامت می شود. 3- اگر حجامت با خراشهای ظریف و طبق اصــول علمی انجام شود، تقریباً هیچگاه جای آن روی پوست باقی نمی ماند(حتّی در بیماران دیابتی). 4- میزان خون خروجی: 5- تعداد دفعات خونگیری: این تعداد در هر فرد متفاوت است و به طور متوسط 6- 5 6- حجامت در ماه مبارک رمضان: انجام 7- اگر حجامت طبق ضوابط علمی مربوط انجام شود تقریباً هیچ عارضه ای برای بیمار ندارد. 8- انجام حجامت منحصر به بیماران نیست و افراد سالم نیز، از فواید آن بهره خواهند برد. 9- ممنوعیّت حجامت: به جز افراد معدودی که غلبه شدید بلغم 10- زمان های مناسب برای حجامت: الف- فصول مناسب: نکته: منظور ب- روزهای مناسب در یک ماه: در روايات حضرات معصومين(عليهم السّلام) به طور خلاصه این روزها برای حجامت مناسب دانسته شده اند: – روزهای 12 تا 15 هر ماه قمري. – روزهای هفده، نوزده و بیست و یک هر ماه قمری. – پنج شنبه آخر هر ماه قمری. ج- در مورد روزهای مناسب در یک هفته، روایات مختلفی وارد شده که تعیین یک روز خاصّ را مشکل می کند؛ امّا در مورد روزهای نامناسب، د- ساعات مناسب در طول روز: هـ- ایّام خاص: در روايات اهل بیت علیهم السّلام، بعضي روزها به طور ويژه مورد تأكيد قرار گرفته اند: – روزهاي سه شنبه اي كه مصادف با هفدهم، نوزدهم و يا بيست و يكم ماه قمري باشند. – اوّلين سه شنبه ماه آذار رومی: با توجّه به شروع این ماه در روز 23 اسفند، اوّلین سه شنبه آذار، معمولا مصادف با آخرین سه شنبه سال شمسی است. – هفتم و چهاردهم ماه رومی حزيران: طبق بعضی تقاویم، مصادف با 30 خرداد و 6 تير هر سال و طبق بعضی تقاویم دیگر، مطابق با 29 خرداد و 5 تیر هر سال هستند. و- حجامت اضطراری: 11- فاصله زمانی بین انجام حجامت ها: 12- حجامت اطفال: به تجربه ثابت شده حجامت کودکان دارای این اثرات می باشد:
درمـان
با 13- سن مناسب برای انجام حجامت: – در روایات، سنّ شروع حجامت کودک از 4 ماهگی ذکر شده ولی در موارد ضروری(مثل درمان زردی) می توان نوزاد چندروزه را نیز حجامت کرد. – برای
نکته پایانی درپایان، |
حجامت شناخت؛ مقاله دوّم؛ روش اجرای حجامت
الف- روش عملی اجرای حجامت: این قسمت بیشتر ناظر به شرح وظایف حجّام است که در این مقاله مورد نظر قرار می گیرد.
ب- تمهیدات: در
این قسمت از مقاله، عمدتا درباره نکات لازم الاجرا از سوی بیمار یا افراد
دیگری که قصد حجامت دارند صحبت می شود که در مقاله بعدی از سری مقالات
حجامت شناخت، مورد بحث قرار خواهد گرفت.
پیش از حجامت
پیش از
حجامت لازم است که شرح حال بیمار گرفته شده و در صورت لزوم معاینه های لازم
انجام شود تا مشخص گردد که حجامت برای او لازم یا نافع هست یا خیر.
شرح
مبسوط و تخصّصی این اقدامات در مقالات آینده که به مباحثی چون غشوه و
ممنوعیت های حجامت می پردازند خواهد آمد امّا در اینجا مختصری از آنها را
ذکر می کنیم:
1- آیا بیمار گرسنه است؟ گرسنگی
هم اثرات مفید حجامت را کم می کند و هم احتمال غشوه حجامت را افزایش می
دهد. اگر بیمار گرسنه است باید ابتدا غذای سبکی بخورد و سپس حجامت شود.
2- آخرین باری که بیمار خون داده، زالو انداخته، فصد نموده یا حجامت کرده چه زمانی بوده است؟ کم بودن این فاصله تا زمان حجامت فعلی ممکن است باعث بروز مشکلاتی شود.
3-
آیا بیمار مبتلا به بیماری های خون ریزی دهنده مانند هموفیلی است؟ کم
خونی(به ویژه از نوع شدیدش) دارد؟ پیوند عضو کرده است؟ به تازگی دچار سکته
قلبی شده؟ سابقه غشوه شدید حجامت یا سنکوپ و شوک به هنگام خون دادن دارد؟
مبتلا به صرع فعّال است؟
اینها نمونه هایی از بیمارانی هستند که حجامت کردنشان ممنوع است.
4- زن باردار است یا در دوران عادت به سر می برد؟ حجامت زنان باردار یا در زمان عادت نکات ویژه ای دارد که باید رعایت شود.
5-
آخرین رابطه زناشویی یا دفع شهوت بیمار چه زمانی بوده است؟ حالت روحی فعلی
او چگونه است؟ ترس و اضطراب زیاد بابت انجام حجامت ندارد؟ در شبانه روز
گذشته از داروهای مسهل، معطس یا مقیئ استفاده نکرده است؟ مزاج غالب او
چیست؟ در روزهای اخیر، روزه یا رژیم های سخت نگرفته است؟ …
6- داروهای مصرفی بیمار چیست؟ مثلا بین انجام حجامت و مصرف داروهایی که برادی کاردی(کندی ضربان قلب) می آورند باید حداقل 4 ساعت فاصله باشد.
7- بیمار مبتلا به هپاتیت بی یا سی یا ایدز می باشد؟ البته این بیماران منعی برای حجامت ندارند امّا در این افراد احتیاطات مربوط به عدم سرایت بیماری ها نیاز به دقت بیشتری دارد.
8- …
روش عملی اجرای حجامت
پس از گرفتن شرح حال و معاينه فرد توسط پزشك، در صورتي كه انجام حجامت براي وي لازم یا نافع تشخيص داده شود؛ فرد به حالت چهار زانو روي تخت مي نشيند.
چرا چهارزانو؟
این مساله توصیه ای است که در کتاب الفقه(منسوب به امام رضا علیه السّلام) وارد شده است:
* « إِذَا أَرَدْتَ الْحِجَامَةَ فَاجْلِسْ بَيْنَ يَدَيِ الْحَجَّامِ وَ أَنْتَ مُتَرَبِّعٌ: وقتی خواستی حجامت کنی، پیش حجّام چهارزانو بنشین…»
(بحار الأنوار/ مجلسى، محمد باقر/ دار إحياء التراث العربي/ بیروت/ ج59 / ص117)
تمام حجامت ها(به جز موارد استثناء مثل حجامت ساقین که در حالت ایستاده انجام می شود) باید به این حالت اجرا شوند. بنا به تجربه، حالت چهارزانو، بهترین حالت برای حفظ فشار خون و پیش گیری از افت آن و ایجاد حالت غشوه حجامت است.
متاسفانه
در بسیاری از مراکز، افراد روی تخت یا صندلی و با پاهایی آویزان اقدام به
حجامت می کنند که این امر درصد موارد غشوه حجامت را بسیار زیاد می کند. اگر
شخصی به هر دلیل قادر به نشستن در این حالت نیست و باید پاهایش را آویزان
کند، لازم است که حجّام در طول زمان انجام حجامت توجّه ویژه ای به او داشته
باشد تا در صورت بروز علائم غشوه، اقدامات لازم را انجام دهد.
توصیه ای در مورد تخت حجامت: در
مطب بسیاری از همکاران، از تخت های معاینه برای انجام حجامت استفاده می
شود. این تخت ها اگرچه به واسطه ارتفاع مناسب، کار حجّام را آسان تر می
کنند امّا دو ایراد مهم دارند:
یکی این
که به واسطه عرض کم، نشستن چهارزانو روی آنها زیاد راحت نیست و دیگری این
که به دلیل همین عرض کم و ارتفاع زیاد، در صورت بروز غشوه حجامت، احتمال
سقوط و آسیب دیدن بیمار زیاد است. پیشنهاد ما استفاده از تخت های کوتاه تر و
پهن تر است که به عنوان تخت های سربازی شناخته می شوند.
حجامت شامل این مراحل مي باشد:
الف- روغن مالی موضع حجامت.
ب- بادكش گذاری.
ج- ایجاد خراش ها.
د- خون گیری.
هـ- خاتمه حجامت.
و- اقدامات پس از پایان حجامت.
الف- روغن مالی موضع حجامت
روغن مالی موضع حجامت، از ضروریات حجامت است:
* « و يمسح الموضع قبل شرطه بالدّهن: و موضع{حجامت} را قبل از تیغ زدن، روغن مالی کند.»
( طبّ الإمام الرضا عليه السلام( الرسالة الذهبية)/منسوب به امام رضا عليه السلام/دارالخیّام/قم/1402 ه. ق./ص 57)
فوائد این کار به طور خلاصه عبارتند از:
1- پوست
و موهای موضع، نرم شده بادکش گذاری، آسان تر و احتمال جدا شدن لیوان در
اثنای حجامت به حدّاقل می رسد. برخی تصوّر می کنند که فایده روغن مالی
محدود به این مورد است و لذا تقیدی به انجام این کار در مواضع بدون مو
ندارند در حالی که فوائد ذکر شده در بندهای بعدی، دلایل اصلی ضرورت روغن
مالی هستند و لذا این اقدام قابل حذف از حجامت نیست.
2- روغن مالی باعث بی حسّی نسبی محلّ انجام حجامت می شود و لذا تحمّل خراش ها را آسان تر می کند.
* «فانّه يقلّل الألم: این کار{روغن مالی} درد را کم می کند.»
( طبّ الإمام الرضا عليه السلام( الرسالة الذهبية)/منسوب به امام رضا عليه السلام/دارالخیّام/قم/1402 ه. ق./ص 57)
*
« لأنه يصير الموضع لينا، فلا يتألم كثيرا من الشرط، و قال بعض الأطباء:
تدهين موضع الحجامة و الفصد يصير سببا لبطء برئهما و قال الشيخ في القانون:
إذا دهن موضع الحجامة فليبادر إلى إعلاقها و لا يدافع بل يستعجل في الشرط-
انتهى-.»
(طب
الإمام الرضا عليه السلام المعروف بالرسالة الذهبية/ منسوب به امام رضا
عليه السلام /محسن عقيل/دارالمحجة البيضاء/ بيروت/چاپ اول، 1419 ه.ق./
پاورقی ص 407)
3- روغن مالی نوعی استریل سازی موضع حجامت است و احتمال عفونت موضع را به حدّاقل می رساند.
4- روغن مالی با نرم کردن پوست، ایجاد خراش ها را برای حجّام آسان تر می کند.
5- روغن
مالی، گشایش و انبساط عروق موضع حجامت و نرم شدن موادّ رسوب کرده در آنجا
را باعث می شود که این اتّفاق، خروج موادّ زائد و خون های کثیف از محلّ
حجامت را تسهیل می کند.
نکته:
در برخی کتب طبّ سنّتی، روغن مالی منوط به این شده است که پوست شخص حجامت
شونده، سفت و خشک؛ و مسامات(منافذ) آن تنگ باشد و در کسانی که پوستی نرم و
منافذی باز دارد؛ روغن مالی توصیه نشده است:
*
«أما من كان جلده غليظا صلبا قحلا و مسامه ضيقة فينبغي أن تدهن مواضع
المحاجم بأدهان مفتحة ملينة محللة، … فان كان المحتجم واسع المسام غض
اللحم فينبغي أن يمتنع من الدهن: در کسی که
پوستش سفت و خشن خشک است باید موضع حجامت را با روغن های مفتح ملین محلل
چرب کرد… ولی اگر منافذ پوستی حجامت شونده باز و گوشت او نرم باشد می
توان روغن مالی نکرد.»
(الجراحة،
المقالة الثلاثون من التصريف لمن عجز عن التأليف/خلف بن عباس زهراوی/
مطابع الفرزدق التجارية /ریاض/1422 ه. ق/ ص: 409 و 410)
مشابه این نظر از سوی برخی صاحب نظران معاصر هم ارائه شده است:
*
« برای آماده سازی موضع حجامت در کسانی که دارای عضلات فشرده هستند و لازم
است از آنان خون بیشتری گرفته شود و یا دچار انقباض عضلانی می باشند، شیوه
روغن مالی و ماساژ و سپس بادکش را توصیه می شود.»
(جزوه روش اجرای حجامت/ خیراندیش، حسین؛ مصوّبه هیأت علمی مؤسّسه تحقیقات حجامت ایران/ویرایش دوّم، 1384/ ص22)
امّا با توجّه به منافع ذکر شده برای روغن مالی، به نظر می رسد که این دیدگاه، تامّ نباشد و بهتر است روغن مالی در تمام موارد انجام شود. می توان گفت که موارد ذکر شده در منابع فوق الذّکر نیاز بیشتری به روغن مالی دارند نه این که روغن مالی منحصر در این موارد باشد.
برای روغن مالی موضع حجامت از چه روغنی استفاده کنیم؟
در دیدگاه دقیق طبّی، مواردی مثل فصل انجام حجامت، مزاج شخص و بیماری او در انتخاب نوع روغن مصرفی دخیل است:
*
« فأما أن كان في زمن الصيف فمثل دهن الخبازى أو دهن البنفسج أو دهن
اللوز الحلو أو دهن حب القرع و أما أن كان في الشتاء فمثل دهن النرجس أو
دهن السوسن أو دهن البابونج أو الزنبق و نحوه فأن كانت الفضلة غليظة باردة
فليكن الدهن دهن المرزنجوش أو دهن الثمام أو دهن البان أو دهن الشبت و
نحوها: در تابستان از روغن هایی مانند روغن
خبّازی، بنفشه، بادام شیرین، تخم کدو و در زمستان از روغن هایی مانند روغن
سوسن، بابونه، زنبق و امثالهم استفاده کنید. اگر مواد زائد{خون}، غلیظ و
سرد بود، روغن مرزنجوش، سیر، کندر، شوید و مانند آنها را بمالید.»
(الجراحة، المقالة الثلاثون من التصريف لمن عجز عن التأليف/ زهراوی، خلف بن عباس / مطابع الفرزدق التجارية/ریاض/1422 ه. ق/ ص: 409)
امّا با اندکی مسامحه می توان انواع روغن های طبیعی و خالص را
به این منظور به کاربرد. به تجربه، روغن هایی مانند زیتون، سیاهدانه،
بادام تلخ، هسته قیسی، بنفشه و … مناسب به نظر می رسند. اگر بخواهیم
روغنی را معرّفی کنیم که فارغ از تمام شرایط و برای تمام بیماران قابل
استفاده باشد و با عنایت به آن چه در احادیث شریف اهل بیت عصمت علیهم
السّلام وارد شده است؛ شاید روغن بنفشه گزینه مناسبی باشد چراکه در احادیث،
تاکید شده است که روغن بنفشه بهترین روغن هاست و در فصل سرد و گرم، اثری
متضاد از خود بروز می دهد:
* از معصوم علیه السّلام روایت شده است: «الْبَنَفْسَجُ أَفْضَلُ الْأَدْهَانِ: بنفشه بهترین روغن هاست.»
(بحار الأنوار/ مجلسى، محمد باقر/دار إحياء التراث العربي/ بیروت / ج59 / باب 88/ ص260)
* پیامبر مکرّم اسلام صلّی الله علیه و آله و سلّم می فرمایند:« فَضْلُنَا أَهْلَ الْبَيْتِ عَلَى سَائِرِ النَّاسِ كَفَضْلِ دُهْنِ الْبَنَفْسَجِ عَلَى سَائِرِ الْأَدْهَانِ: برتری ما اهل بیت بر سایر مردم مانند برتری روغن بنفشه بر سایر روغن هاست.»
(همان منبع)
* امام صادق علیه السّلام می فرمایند:« مَا يَأْتِينَا مِنْ نَاحِيَتِكُمْ شَيْءٌ أَحَبُّ إِلَيْنَا مِنَ الْبَنَفْسَجِ: از سوی شما چیزی محبوب تر از بنفشه به ما نرسیده است.»
(همان منبع)
* نیز حضرتشان علیه السّلام فرموده اند:« فَضْلُ الْبَنَفْسَجِ عَلَى الْأَدْهَانِ كَفَضْلِ الْإِسْلَامِ عَلَى الْأَدْيَانِ نِعْمَ الدُّهْنُ الْبَنَفْسَجُ: برتری بنفشه بر روغن های دیگر، چونان برتری اسلام بر دیگر ادیان است. خوب روغنی است بنفشه»
(همان منبع)
* همچنین امام صادق علیه السّلام می فرمایند:« … الْبَنَفْسَجَ بَارِدٌ فِي الصَّيْفِ حَارٌّ فِي الشِّتَاءِ: بنفشه در تابستان، خنک و در زمستان، گرم است.»
(همان منبع)
روش عمل:
برای روغن مالی کافیست مقدار متناسبی روغن را روی پوست موضع مورد نظر به
آرامی ماساژ دهید تا جذب پوست شود.(اصطلاحا به خورد پوست برود.) سپس با یک
دستمال، موضع را از آثار روغن، پاک کرده بادکش گذاری را شروع کنید.
آیا استریل کردن موضع حجامت با الکل یا بتادین لازم است؟
پاسخ
این سوال قطعا منفی است. چنان که گفتیم روغن مالی عهده دار این عمل است و
لذا نیازی به استفاده از الکل یا بتادین نیست. از سوی دیگر، به اعتقاد عموم
کارشناسان و بنابر تجربه هزاران حجامت انجام شده، سیستم ایمنی در موضع
حجامت به قدری قوی و فعّال می شود که امکان ایجاد عفونت در این موضع عملا
صفر است. به قول استاد خیراندیش، شما می توانید پس از پایان حجامت مقداری
خاک روی موضع بپاشید و پانسمانش کنید و خیالتان راحت باشد که هیچ اتّفاقی
نمی افتد!
گوش کردن این فایل صوتی که تاکید دکتر اسماعیلی بر این قضیه را حکایت می کند خالی از لطف نیست:
واکنش دکتر اسماعیلی به ادعای عفونت محل حجامت
اگرچه
بازرسان وزارت بهداشت از پذیرش این نظر خودداری می کنند امّا عموم پزشکان
مجرّب در زمینه حجامت از مالیدن الکل یا بتادین روی موضع حجامت پرهیز می
کنند و روغن مالی را تنها اقدام لازم قبل از بادکش گذاری می دانند.
نکته: در رساله ذهبیه تاکید شده است که تیغ را نیز روغن بمالیم:
* « وكذلك يليّن المشراط و المبضع بالدّهن: و به همین ترتیب، نیشتر را نیز روغن مالی کنند.»
( طبّ الإمام الرضا عليه السلام( الرسالة الذهبية)/منسوب به امام رضا عليه السلام/دارالخیّام/قم/1402 ه. ق./ص 57)
شاید
این کار برای زدودن آلودگی هایی مانند زنگ زدگی های احتمالی و یا آسان شدن
ایجاد برش ها، توصیه شده باشد. این که امروزه و با توجه به کیفیت تیغ های
جرّاحی، نیاز به این کار هست یا نه، مساله ای است که اهل فن باید پاسخ
دقیقی به آن بدهند.
ب- بادكش كردن
در زمان
های گذشته از وسایلی مانند شاخ گاو برای بادکش استفاده می شده است. امروزه
این کار عمدتا به دو روش انجام می شود. یکی بادکش با آتش و دیگری با
استفاده از دستگاه های مکنده(ساکشن) دستی یا برقی.
نوع
اوّل بیشتر برای زمانی به کار می رود که تنها خود بادکش کردن هدف باشد و
قصد ایجاد خراش و خون گیری در کار نباشد(حجامت گرم و خشک؛ حجامت بلاشرط؛
حجامت بدون تیغ زدن). امّا در مورد حجامت به معنای متداول آن که توام با
ایجاد خراش و خون گیری می باشد(حجامت تر، حجامت مع الشرط، حجامت همراه با
تیغ زدن) معمولا از لیوان های یک بار مصرف مخصوص حجامت و دستگاه های مکنده
استفاده می شود.
علّت بادکش گذاری قبل از حجامت:
با
انجام بادکش، محيطي به وجود می آید كه فشار آن كمتر از فشار پيرامون خود
است و پوست واقع در زير ظرف مكش به درون آن رانده می شود. اين عمل:
1- ايجاد احتقان و التهاب در موضع می کند.
2- نوعي كرختي(پارستزي) در پوست به وجود می آید كه تيغ زدن را تحمّل پذيرتر مي سازد:
* «و حسّ آن كم گردد…»
(خلاصة الحكمة/ عقيلى علوى شيرازى، سيد محمد حسين/ اسماعيليان/قم/1385/ ج2 / ص456)
3- طبق
نظر برخی صاحب نظران، بادکش قادر است رفلكس هايي را در بدن فعّال
سازد(فراخوان گلبولی، تحریک سایتوکاین ها، تحریک سیستم ایمنی، تسریع تخلیه
لنف و …) امّا درباره ماهیت دقیق این کنش و واکنش ها تحقیقات جامعی صورت
نگرفته است.
4-
بادکش باعث فراخوان خون از تمام بدن به موضع حجامت می شود. در یک توضیح
ساده به نظر می رسد که خون فراخوان شده در گذر از محلّ بادکش(که تبدیل به
محیطی فشرده و محتقن شده است) موادّ سنگین و زائد خود را به جای می گذارد و
خون سبک از منطقه عبور می کند. با تکرار و ادامه بادکش، به تدریج موادّ
زائد زیادی در این منطقه تجمّع پیدا می کنند که با تیغ زدن، از موضع خارج
می شوند.
نکته:
میزان تاثیر گزاری عمومی حجامت در انواع آن متفاوت است. مثلا تاثیرگزاری
حجامت عام یا ساقین بر کلّ بدن بسیار بیشتر از برخی حجامت های موضعی است.
بسیاری از حجامت شوندگان به هنگام انجام حجامت عام، از احساس حرکت خون از
کلّ بدن( و حتی از سرانگشتان پاها) به سوی محلّ حجامت عام در بین دو کتف،
تجربه شیرین و واضحی را به یاد دارند.
5- در برخی کتب طبّی قدیم اشاره شده است که بادکش، باعث پختن خلط فاسد(نضج) در موضع و آماده شدنش برای خروج می شود:
* «تا آن كه مادّه متوجّه آن موضع گردد و پخته شود…»
(خلاصة الحكمة/ عقيلى علوى شيرازى، سيد محمد حسين/ اسماعيليان/قم/1385/ ج2 / ص456)
5- بادکش با ایجاد خلاء، درتجمّع (و سپس تخلیه) سموم و عفونتهای موضعی مثلا در گزیدگی ها، سلّولیت و …کمک کننده است.
6- افزایش خونرسانی موضعی و التهاب ایجاد شده، با فراخوانی
سلولهای دفاعی و فاکتورهای ضد التهاب خونی به موضع، باعث تسریع ترمیم
آسیبهای بافتی می شود و این می تواند یکی از دلایل مهمّ ترمیم مناسب محلّ
حجامت حتّی در افراد دیابتی باشد. البته نقش بی بدیل خود حجامت در ارتقای
توان دستگاه ایمنی بدن موضوعی است که صاحب نظران بر آن اتّفاق نظر دارند.
بادکش خورشیدی، مثلّثی و بادکش وسیع کتف و پشت:
برخی
مجرّبین اعتقاد دارند برای هدايت بهتر خون به موضع حجامت(به ویژه در حجامت
عام)، بهتر است قبل از بادکش اصلی بادکش های کمکی انجام داد. دو پیشنهاد
در این زمینه وجود دارد:
1- بادکش مثلّثی: سه
لیوان بادکش در رؤوس مثلّثی انداخته می شود که موضع حجامت در مرکز این
مثلّث است. پس از چند دقیقه، این بادکش ها را برداشته بادکش اصلی را می
اندازیم. در واقع اگر به مرکزیت لیوان های بادکش دوایری رسم کنیم، موضع
حجامت، فصل اشتراک این دوایر خواهد بود ولذا میزان تجمّع خون در این منطقه
به حدّاکثر خواهد رسید.
2- بادکش خورشیدی: اطراف
دایره ای به مرکزیت موضع حجامت را با بادکش لغزان یا بادکش منقطع
متعدّد(به کمک ساکشن برقی) تا حدّ سرخ شدن تحریک کرده سپس بادکش اصلی را می
اندازیم. در روش بادکش لغزان برای حصول نتیجه بهتر می توان چند بار لیوان
را به صورت دوایر حلزونی به سمت موضع حجامت لغزاند.(موضع حجامت در مرکز
حلزون قرار می گیرد.)
با این توضیحات معلوم می شود که اصطلاح حجامت خورشیدی، اصطلاح صحیحی نیست و بر نوع خاصّی از حجامت دلالت نمی کند و تنها نوعی روش آماده سازی بدن برای انجام حجامت است.
3- بادکش وسیع کتف و پشت:
تمام کتف و پشت(تا آخرین دنده) را روغن مالی کرده سپس چند بار از پایین
ترین نقطه طرفین پشت(یعنی از روی کتف) لیوان بادکش را تا بالای کتف ها
لغزانده سپس رو به پایین به سمت موضع حجامت آورده در موضع، لیوان را برمی
داریم.
(توضیح و یادآوری:
بادکش متناوب( منقطع):
پس از ایجاد خلاء و ثابت شدن لیوان روی پوست، پس از 3 تا 5 ثانیه لیوان از
روی پوست جدا شده؛ مجددا هواگیری می شود و روی پوست گذاشته می شود. عمل
تثبیت و جدا کردن لیوان بین 20 تا 40 مرحله تکرار می شود.
بادکش متحرک یا لغزان: پس
از روغن مالی موضع، لیوان بادکش را روی پوست ثابت می کنیم و سپس به آرامی
آن را با فشار دست روی پوست و در مسیر دلخواه به حرکت در می آوریم.)
مطالعه بیشتر: برای درک بهتر مفاهیم مربوط به بادکش، این دو مقاله را بخوانید:
روش عمل
يك
ليوان يك بار مصرف ـ مخصوص حجامت ـ را روی موضع حجامت قرار دهید. با دستگاه
مكش، هواي درون ليوان را تخليه کنید. خلاء ايجاد شده در ليوان و وجود فشار هواي محيط سبب كشيده شدن پوست بيمار به داخل ليوان مي شود و ليوان در محل خود ثابت و محكم مي شود.
نکته بسیار مهم در مورد نحوه بادکش کردن قبل از حجامت این است که این کار باید به تدریج و مرحله به مرحله انجام شود. این نکته بسیار مهم در منابع مختلف طبّ سنّتی و نیز رساله ذهبیه(منسوب به امام رضا علیه السّلام) مورد تاکید قرار گرفته است:
* «و الّذى يخفّف من ألمالحجامة تخفيف المص عند أوّل ما يضع المحاجم ثمّ يدرج المص قليلاً قليلاً و الثوانىأزيد فى المص من الأوائل و كذلك الثوالث فصاعداً: چيزى كه در تخفيف درد حجامت مؤثر است ايناست كه در دفعه اوّلی که شاخ حجامت را مي گذارند كم و سبك بمكند و در مرتبه دوم و سوم بيشتر از قبل مكيده شود.»
( طبّ الإمام الرضا عليه السلام( الرسالة الذهبية)/منسوب به امام رضا عليه السلام/دارالخیّام/قم/1402 ه. ق./ص 57)
* «و شاخ حجامة بگذارد و آرام آرام بمكد و خورده خورده شديدتر بمكد.»
(رساله دلاكيه/حاج محمد كريم بن ابراهيم/مؤسسه مطالعات تاريخ پزشكى، طب اسلامى و مكمل/ تهران/ چاپ اوّل؛ 1387/ ص 87)
* « در اوّلین بار که بادکش می گذاری باید سبک باشد و زود برکنده شود. بعد به تدریج طول بده و باز هم زمان را طولانی تر کن.»
(به نقل از: جزوه روش اجرای حجامت/ خیراندیش، حسین؛ مصوّبه هیأت علمی مؤسّسه تحقیقات حجامت ایران/ویرایش دوّم، 1384/ ص23)
جرجانی در بیان علّت تدریجی بودن مکش می گوید:
* « تا ماده لطیف یک باره کشیده نشود زیرا
مادّه لطیف در اثر بادکش زودتر حرکت می کند و در موضع جمع می شود. همچنین
در ابتدا مدّت بادکش باید کوتاه باشد و به تدریج بر قدرت و مدّت آن
بیفزایند تا اخلاط غلیظ نیز به تدریج حرکت کرده در آنجا جمع شوند.»
(به نقل از: جزوه روش اجرای حجامت/ خیراندیش، حسین؛ مصوّبه هیأت علمی مؤسّسه تحقیقات حجامت ایران/ویرایش دوّم، 1384/ ص23)
البتّه همان طور که در متن رساله ذهبیه اشاره شده است، منفعت دیگر این کار، کم شدن درد حجامت است.
در بین اهل فن، در تفسیر این قول (و اقوال مشابه در کتب طب سنّتی) دو نظر وجود دارد:
1- در
ابتدا لیوان بادکش را با شدّت کم روی پوست می گذاریم. بعد از چند ثانیه
مکث، مکش لیوان را کمی اضافه می کنیم و به همین ترتیب آرام آرام بر شدّت
بادکش اضافه می کنیم تا به میزان مطلوب برسد. در واقع در این روش، ما یک
بار بادکش می کنیم امّا قدرت مکش را کم کم زیاد می کنیم و بین هر مرحله
بادکش، مدّت کوتاهی فاصله انداخته شود.
2- عدّه
ای از صاحب نظران «ثوانی و ثوالث» را این گونه تعبیر می کنند که باید
ابتدا بادکشی با شدّت کم انداخت. بعد از توقّفی کوتاه لیوان بادکش را از
پوست جدا می کنیم و با چند ثانیه تاخیر مرحله دوّم بادکش را با شدّت بیشتر
انجام می دهیم و به همین ترتیب ادامه می دهیم تا به فشار بادکش مطلوب
برسیم.
این
صاحب نظران عقیده دارند که با هر بار جدا کردن لیوان از پوست، این فرصت را
به خون رقیق و تمیز می دهیم که با بر جای گذاشتن رسوبات خود، از منطقه خارج
شود و ورود خون جدید به موضع حجامت تسهیل می شود.
شاید این عبارت رساله ذهبیه تاییدی بر صحّت این نظر باشد:
* «و يتوقّف عن الشرط حتّي يحمرالموضع جيّداً بتكرير المحاجم عليه: پيش از آن كه نيشتر زند بايد با تكرار گذاشتن شاخ حجامت، كاری كند كه موضع حجامت خوب سرخ شود.»
( طبّ الإمام الرضا عليه السلام( الرسالة الذهبية)/منسوب به امام رضا عليه السلام/دارالخیّام/قم/1402 ه. ق./ص 57)
با توجّه به این که در منابع طبّ سنّتی، بر افزایش تدریجی دو عامل یعنی شدّت و زمان بادکش تاکید شده است می توان این پیشنهاد را ملاک کار قرار داد:
«1- مرحله اوّل: 30 ثانیه مکش ضعیف و سپس 15 ثانیه جدا کردن لیوان.
2- مرحله دوّم: یک دقیقه مکش متوسّط و سپس 30 ثانیه جدا کردن لیوان.
3- مرحله سوّم: ایجاد مکش قوی و انتظار تا تورّم و قرمزی مطلوب پوست.»
به
هرحال هر کدام از این دو روش را که اجرا کنیم بادکش باید تا حدّ مطلوب
ادامه یابد. عموما گفته می شود که مقدار مناسب براي كشيده شدن پوست به درون
ظرف مكش به ميزان 2 تا 3 سانتي متر( از بالاترين حد گنبد پوست مكيده شده
تا لبه ظرف مكش) است. البته در پوست افراد مختلف، نقاط مختلف بدن و در
اندازه های مختلف لیوان، این مقدار می تواند متفاوت باشد. حدّ مطبوب بادکش،
با افزونی تجربه حجّام، به راحتی قابل درک است. در پایان بادکش گذاری،
لیوان حجامت نباید با وارد کردن کشش معمولی از پوست جدا شود.
استفاده از ساکشن دستی بهتر است یا برقی؟
با
توضیحات فوق الذّکر، پاسخ این سوال تا حد زیادی روشن می شود. با توجّه به
ضرورت بادکش تدریجی و آهسته، استفاده از ساکشن دستی ارجح است. متاسفانه در
برخی از مراکز حجامت و با استفاده از ساکشن برقی، تنها در چند ثانیه،
حدّاکثر مکش اعمال می شود که این علاوه بر ایجاد مشکلاتی مانند درد، کبودی و
تاول، بر نتیجه نهایی حجامت هم تاثیر منفی می گذارد. متاسفانه این مراکز،
استفاده از ساکشن برقی را به عنوان یکی از برتری های کاری خود تبلیغ هم می
کنند!
استفاده
از دستگاه ساکشن برقی به حجامت هایی مانند سر محدود می شود که به دلیل
وجود موی زیاد، نیاز به ساکشن مداوم برای جلوگیری از جدا شدن لیوان وجود
دارد. گاهی برای حجامت در نقاط کم وسعت، استخوانی و کم چربی هم نیاز به این
کار وجود دارد.
بادکش؛ چند دقیقه؟
بعد از
رسیدن به حدّ مطلوب بادکش، باید مدّتی صبر کرد تا زمان مناسب برای حجامت
فرا رسد. اگرچه مدّت زمان متوسِط سه تا پنج دقیقه برای این کار قابل قبول
است امّا این مقدار در موارد مختلف متفاوت است. در واقع خراش دادن باید
زمانی آغاز شود که موضع حجامت کاملا سرخ و برافروخته شده باشد:
* «و يتوقّف عن الشرط حتّي يحمرالموضع جيّداً بتكرير المحاجم عليه: پيش از آن كه نيشتر زند بايد با تكرار گذاشتن شاخ حجامت، كاری كند كه موضع حجامت خوب سرخ شود.»
( طبّ الإمام الرضا عليه السلام( الرسالة الذهبية)/منسوب به امام رضا عليه السلام/دارالخیّام/قم/1402 ه. ق./ص 57)
* «و تيغ نزند تا عضو خوب قرمز شود.»
(رساله دلاكيه/حاج محمد كريم بن ابراهيم/مؤسسه مطالعات تاريخ پزشكى، طب اسلامى و مكمل/ تهران/ چاپ اوّل؛ 1387/ ص 87)
اندازه لیوان حجامت:
بزرگی و کوچکی لیوان حجامت به عوامل متعدّدی از جمله جثّه فرد و نوع حجامت
بستگی دارد. برای مثال طبیعتا لیوان های انتخابی در افراد مذکّر و بزرگسال
باید بزرگتر از افراد مونث و خردسال باشد. در حجامتی مثل حجامت عام، علی
العموم لیوان هایی بزرگتر از حجامت هایی مانند حجامت سر یا ساقین انتخاب می
شود؛ چرا که موضع حجامت عام، وسعتی بیش از موضع حجامت سر یا ساقین دارد.
هر قدر بافت چربی و عضله منطقه نسبت به بافت استخوانی بیشتر باشد، می توان
لیوان بزرگتری انتخاب کرد.
به عنوان یک اصل به یاد داشته باشید که بهتر است از بزرگترین لیوان ممکن استفاده کنید.
هر قدر لیوان (و در واقع موضع حجامت) بزرگتر باشد، تجمّع مواد زائد بهتر
انجام می شود و حجّام، امکان ابتکار عمل بیشتری در افزودن تعداد خراش ها و
حجامت موثرتر خواهد داشت.
ج- ایجاد خراش ها
پس از
تکمیل بادكش اوّليه بر موضع حجامت؛ لیوان بادكش برداشته شده، سپس با تيغ
متناسب، خراش هايي بر روی پوست وارد می شود و با بادكش مجدّد، خون از موضع
حجامت جاري مي گردد.
در این رابطه نکات ذیل قابل ذکر است:
1-
فاصله بین برداشتن لیوان و شروع تیغ زدن باید حتّی المقدور کم باشد. همچنین
سرعت عمل حجّام در تیغ زدن هم باید زیاد باشد. هرقدر این عملیات سریع تر
انجام شود، بیمار درد کمتری احساس خواهد کرد. در هنگام شروع خراش ها، به
بیمار توصیه کنید تا به تلاوت ذکر شریف صلوات مشغول باشد. این عمل که مورد
توصیه روایات نیز هست، میزان احساس درد بیمار را هم خواهد کاست.
2-
امروزه و با وجود تیغ های استریل جرّاحی(بیستوری) مشکلی از بابت تیز بودن و
پاکیزگی تیغ ها وجود ندارد. امّا در بین تیغ ها هم باید به دنبال مارک
هایی بود که کیفیت و تیزی بیشتری داشته باشند تا هم میزان درد بیمار کمتر
باشد و هم خراش ها، دقیق تر و حجامت، بهتر انجام شود.
3- در
