جنگ بدن علیه خودش
در واقع در بیماری‌های خودایمن، سیستم ایمنی یا دفاعی بدن مسیر طبیعی
خود را گم می‌کند و آموزشی که در دوران جنینی و اوایل نوزادی دیده تا بر ضد
خود بدن وارد عمل نشود، به یاد نمی‌آورد و اجرا نمی‌کند.
به
همین دلیل شرایط بخصوص با فعال بودن ژن‌ها، برای بروز بیماری‌های خودایمنی
فراهم می‌شود. در واقع بیماری‌های خودایمنی ناشی از ضعف سیستم ایمنی نیست و
ربطی به این موضوع ندارد.
بیماری‌های خودایمنی در خانم‌ها بیشتر از آقایان دیده می‌شود.
دکتر علیرضا سالک‌مقدم، ایمونولوژیست بالینی در این باره می گوید:
خودایمنی
ممکن است در همه افراد به مقدار اندک وجود داشته باشد، ولی اگر زیاد شود،
عوارض و علائمی ایجاد می‌کند که باعث بروز بیماری می‌شود که به آنها
بیماری‌های خودایمنی یا اتوایمیون می‌گویند.
گاهی بدن بر ضد ساختار خود موادی را می‌سازد یا واکنشی نشان می‌دهد که به طور معمول نباید اتفاق بیفتد.
این واکنش می‌تواند بر ضد مفاصل باشد و باعث بروز برخی از انواع روماتیسم شود، بر ضد تیروئید باشد و برخی از انواع پرکاری یا کم‌کاری تیروئید را در پی داشته باشد یا بر ضد پوست باشد و بیماری‌های تاول‌دار پوستی را به دنبال داشته باشد و حتی بر ضد کلیه، دستگاه گوارش، تنفس، تناسلی و… هم بروز کند.
بیماری‌های خودایمنی دلایل متعددی دارد
این بیماری‌ها به‌دلایل مختلفی بروز می‌کنند و مکانیسم‌های مختلفی باعث ابتلا به آنها می‌شوند.
سیستم
ایمنی همان سیستم دفاعی است و شامل یک سری سلول و مواد محلول در خون است
که اینها مسئولیت دفاع از بدن بر علیه عوامل بیماری‌زا را به عهده دارند
سیستم
ایمنی ما ساختمان بدن خود ما را خوب می‌شناسد و آن را از بیگانه تشخیص
می‌دهد. به همین دلیل این سیستم ممکن است به ساختار یا بافتی از بدن واکنش
نشان دهد، ولی این واکنش شدید نیست، به‌طوری که تعداد بیماران مبتلا به
بیماری‌های خودایمنی در جوامع بسیار کم است.
اگر کار به مرحله
بیماری برسد، ژن‌ها در آن نقش دارند و برخی ژن‌ها شرایط و استعداد را برای
بروز واکنش خودایمنی بیمارگونه فراهم می‌کنند. پس بسیاری از انواع این
بیماری ها با بعضی ژن‌های بدن ارتباط معنادار دارند.
علاوه بر
این، گاهی کسانی که تحت‌تاثیر عفونت‌ها قرار می‌گیرند، بخصوص اگر عفونتشان
ویروسی باشد، در معرض ابتلا به بیماری‌های خودایمنی قرار می‌گیرند.
گاهی هم ابتلا به این بیماری‌ها خود به خودی است و علتش مشخص نیست.
در
مواردی هم برخی تروماها، ضربه‌ها و آسیب‌هایی که به بدن می‌رسد، می‌تواند
فرد را مستعد ابتلا به گونه‌ای از بیماری‌های خودایمنی کند.
زمینه ژنتیکی برای ابتلا نیاز است، ولی عوامل محیطی هم در این زمینه تاثیر دارند.
چطور به بیماری خودایمنی پی می‌برند؟
درست
است که چکاپ‌های دوره‌ای برای افراد باید انجام شود، ولی بیماری‌های
خودایمن تا قبل از شروع تظاهرات بیماری، معمولا در چکاپ‌ها خود را نشان
نمی‌دهند، اما وقتی فرد علائم داشته باشد، مثلا نشانه‌هایی در پوست صورت یا
بدنش باشد، مفاصلش دچار درد و ورم باشد یا اختلال در ادرار، مشکلاتی در
تیروئید و.. ایجاد شود، به پزشک مراجعه می‌کند.
پزشک هم با
توجه به شرح‌حالی که می‌گیرد، آزمایش‌های تخصصی درخواست می‌کند که نتایج
آنها به علاوه علائم بیمار، به او در تشخیص بیماری خودایمنی کمک می‌کند.
به هر حال خود بیمار نمی‌تواند به نوع بیماری‌اش پی ببرد.
پیشگیری ممکن نیست
نمی‌توان
از ابتلا به بیماری‌های خودایمنی پیشگیری کرد، مگر این‌که در خانواده فرد،
شخصی دچار بیماری خودایمنی وجود داشته باشد، این فرد به پزشک مراجعه کند و
از نظر ابتلا به آن بیماری بررسی و مشخص شود، مثلا زمینه و استعداد ابتلا
در او هم وجود دارد یا نه، اما به‌طور روتین، مخصوصا اگر کسی در اقوام و
خانواده به نوعی از بیماری خودایمنی مبتلا نباشد، بررسی‌ای انجام نمی‌شود
که بتوان پیشگیری کرد.
حتی
اگر مادر بارداری به بیماری خودایمنی مبتلا باشد، ممکن است جنینش به این
بیماری مبتلا باشد و ممکن است نباشد و به بارداری هم به این دلیل پایان
نمی‌دهند، مگر این‌که بیماری خیلی شدید و به درمان‌های خطرناک برای جنین
نیاز باشد. در این صورت امکان دارد به علت خود بیماری یا درمان آن، جنین
آسیب ببیند.
کسانی که می‌خواهند دچار این نوع بیماری‌ها نشوند،
با این‌که نمی‌توان نقش ژن‌ها را نادیده گرفت، باید مراقب باشند کمتر به
عفونت‌های ویروسی یا باکتریایی مبتلا شوند، چون همان‌طور که گفتم زمینه
بروز این بیماری‌ها را فراهم می‌کند یا از آسیب رساندن بیش از اندازه به
بافت مخاطی خودداری کنند؛ مثلا سیگار، آلودگی هوا و… می‌توانند در ابتلا
به این بیماری‌ها نقش داشته باشد.
در کسانی هم که بیش از اندازه
از یک عضو خود استفاده می‌کنند، مثلا بیش از حد از مفاصل استفاده می‌کنند،
امکان دارد زمینه بروز تظاهرات ژنتیکی فراهم شود.
علاوه بر اینها، در معرض آفتاب قرار گرفتن به مدت طولانی هم احتمال ابتلا به برخی بیماری‌های خودایمنی پوست را افزایش می‌دهد.
بنابراین
می‌توان گفت یک سری عوامل شیمیایی، فیزیکی و بیولوژیکی نقش محیطی در بروز
بیماری‌های خودایمن دارند، اما نقش اصلی را ژن‌ها دارند که در برخی فعال
هستند و در برخی فعال نیستند، بنابراین ممکن است در شرایط یکسان دو آدم
زمینه ابتلا به بیماری‌های خودایمنی را داشته باشند ولی فردی که بیمار
شده، ژن‌هایش فعال شود و بیماری اتوایمیون در او تظاهر پیدا کند.
نیما رضایی، متخصص ایمونولوژی نیز معتقد است:
«تشخیص اشتباه اجزای بدن به عنوان عوامل بیگانه توسط سیستم ایمنی بدن، عامل بروز بیماری‌های خودایمنی است.
سیستم
ایمنی بدن همان سیستم دفاعی است و شامل یک سری سلول و مواد محلول در خون
است که اینها مسئولیت دفاع از بدن بر علیه عوامل بیماری‌زا را به عهده
دارند.
واکنشی به نام تلورانس یا تحمل پذیری در بدن وجود دارد
که از دوران جنینی آغاز می‌شود و در سال‌های اول زندگی تکامل پیدا می‌کند
که در این واکنش، سیستم دفاعی بدن تک تک اجزای بدن و ارگان‌های مختلف را
شناسایی می‌کند و آنها را به عنوان خودی می‌شناسد.
پس از این
مدت، اگر عامل دیگری وارد بدن شود، به عنوان بیگانه و خارجی شناخته شده و
واکنش نسبت به آن انجام می‌شود، اما در بیماری های خودایمنی، سیستم ایمنی
بدن به علل ژنتیکی یا محیطی اشتباه می‌کند و ضد یکی از ارگان‌های بدن مثل
مفاصل یا سیستم عصبی واکنش نامناسب نشان می دهد، چرا که ارگان مورد نظر را
بیگانه تشخیص می دهد.
یکی دیگر از مشکلات سیستم دفاعی بدن، ضعف
دستگاه ایمنی است. ضعف سیستم دفاعی بدن می تواند به صورت اولیه یا ثانویه
باشد که به آن بیماری‌های نقص ایمنی می گویند.
در نقص دفاعی
ثانویه، مانند ایدز یا سرطان‌ها یا افرادی که دچار سوءتغذیه شدید می‌شوند،
سیستم دفاعی عملکرد خود را از دست می‌دهد و نمی‌تواند به‌صورت صحیح مبارزه
کند.
بیماران نقص ایمنی علاوه بر ابتلا به عفونت‌ها، به بیماری خودایمنی یا سرطان نیز مبتلا می‌شوند.
بیماری های نقص ایمنی اولیه همه شان ژنتیکی هستند و بیماری‌های نقص ایمنی ثانویه با عوامل محیطی ارتباط دارند.»
نقش حجامت در تقویت سیستم ایمنی بدن
یکی از اثرات منحصر به فرد و قوی حجامت، پیشگیری از سرماخوردگی های مکرر و انواع آلرژی است. توضیحات ذیل در این مورد قابل دقت است :
قسمتی
از بدن که حجامت در آنجا انجام می شود، ارتباط بسیار نزدیكى با محل تجمّع
سیستم لنفویید و غدد لنفاوى دارد. در صورت نفوذ میكروبها و هرگونه
آنتىژن، سلولهاى ایمنى موجود در غدد لنفاوی به صورت بسیار قوى و شدید با
عامل مهاجم به نبرد پرداخته، آن را مغلوب مىكنند. بنابراین وجود غنىترین و
قوىترین سیستم لنفاوى در كنار مواضع حجامت باعث مىشود كه احتمال ابتلاء
به عفونت و غلبهى میكروب بر بدن از طریق موضع حجامت در حدّ صفر باشد و بر
عكس تحریك سیستم ایمنى به وسیلهى حجامت باعث تقویت این سیستم حیاتى شود.
در
طب رایج نه تنها هیچ روشى براى تقویت سیستم ایمنى بدن وجود ندارد، بلكه
بسیارى از درمانهاى موجود از جمله تجویز داروهاى كورتونى باعث تضعیف
عملكرد آن مىشود. بنابراین اثبات نقش حجامت در تقویت سیستم ایمنى از اهمیت
زیادى برخوردار بوده و تأثیر آن را در درمان بسیارى از بیمارىها توجیه
مىكند.
وجود
قوىترین سیستم لنفاوى (ایمنی) در كنار مواضع حجامت باعث مىشود كه احتمال
ابتلاء به عفونت و غلبهى میكروب بر بدن از طریق محل حجامت در حدّ صفر
باشد و بر عكس تحریك سیستم ایمنى به وسیلهى حجامت باعث تقویت این سیستم
حیاتى می شود.
شواهدى كه به اثبات این مدّعا كمك مىكند، عبارتند از:
1-
ائمهى معصوم علیهم السلام در روایات متعدد حجامت را به عنوان وسیلهاى
براى پیشگیرى از بیمارىهاى مختلف مطرح فرمودهاند. بدیهى است، بدن موقعی
در پیشگیرى از بیمارىها موفق است كه از سیستم دفاعى قوى برخوردار باشد.
2- زكریاى رازى در فصل پنجم كتاب جُدرى و حصبه، براى حجامت تأثیرى پیشگیرانه شبیه واكسیناسیون قائل شده و مىگوید:
«
در احتراز از آبله قبل از ظهور و جلوگیرى از ازدیاد آن بعد از بروز، مقتضى
است كودكان و نوباوگان و جوانانى را كه آبله در نیاوردهاند یا آنكه آبله
مرغان گرفتهاند و همچنین كسانى كه مزاج آنها مستعد قبول آبله است، فصد و
كودكان كمتر از چهارده سال را حجامت كنند.»
وى، همچنین مىگوید:
«…اما شیرخواران متجاوز از پنج ماه كه بدن آنها تر و تازه و سفید و سرخ باشد را باید حجامت كرد.»
این
نظر رازى كه براى پیشگیرى از ابتلاى كودكان زیر چهارده سال به آبله، حجامت
را توصیه كرده است، با فرضیهاى كه مكانیسم اثر حجامت را تقویت سیستم
ایمنى بدن مىداند، كاملاً مطابقت دارد و چه خوب است كه امروزه با ریشهكن
شدن بیمارى آبله، به تحقیق و بررسى اثر حجامت در پیشگیرى از ابتلا به سایر
بیمارىهاى عفونى بپردازیم.
3- درمان زكام و آلرژى به وسیلهى حجامت:
از
زكریاى رازى رسالهاى باقى مانده كه در آن سؤال شهید بلخى را در مورد فردى
كه مبتلا به زكام بوده، پاسخ داده است. رازى در این رساله بعد از بیان
فهرست طولانى از پرهیزهایى كه باید مراعات شود و نیز بیان داروهاى گیاهى
مؤثر بر این بیمارى، می گوید در مواردى كه بیمارى شدید باشد باید از حجامت
نیز استفاده شود:
« اما كسانى كه رنج آنان از این بیمارى افزون باشد،
یعنى بدین گونه كه سوراخهاى بینى بسته شده و خارش داشته باشد و عطسه
فراوان شده و آب از بینى فرو ریزد، باید از چیزهایى شبیه به آنچه یاد شد و
نیز از راه رفتن و عرق كردن در حمام و حجامت از فرو رفتگى پشت استفاده
كنند…»
لازم به ذكر است كه براى درمان انواع آلرژى
از نوعى حجامت خاص استفاده مىكنیم و اینجانب بیماران متعددى داشتهام كه
بعد از سالیان متعدد مصرف داروهاى شیمیایى و مراجعه به كلینیك آلرژى، هیچ
نتیجهاى نگرفته اند، لیكن با انجام چند نوبت حجامت آلرژى، كاملاً بهبود
یافتهاند.
4- نقش حجامت در پیشگیرى از سرماخوردگى:
افرادى كه به طور منظم حجامت مىشوند، یا دچار سرماخوردگى
نمىشوند و یا در صورت ابتلاء، بیمارىشان بسیار خفیف و زودگذر خواهد بود.
این حقیقتى است كه بسیارى از بیماران، شخصاً متوجه آن شده و به ما اعلام
كردهاند كه اگر مثلاً سال گذشته چندین نوبت سرماخوردگى
شدید داشتهاند، زمستان امسال كه حجامت كردهاند اصلاً سرما نخورده و یا
بیمارىشان ظرف یک یا دو روز كاملاً خوب شده و علائمى چون تب و درد بدن نیز
نداشتهاند. پروندهى بیماران درمان شده گواه روشنى است بر این ادّعا كه
حجامت با افزایش توان ایمنى فرد باعث غلبهى زودرس وى بر انواع ویروسهاى
سرماخوردگى مىشود.
حال دقت بفرمایید كه اگر تنها همین یك خاصیت
حجامت را در نظر بگیریم، فراگیر شدن این سنت اسلامى تا چه حد مىتواند مصرف
انواع آنتىبیوتیك، آمپولهاى پنىسیلین، داروهاى مسكّن و تببر و انواع
شربتهاى سینه را كه به وفور خصوصاً در فصل زمستان استفاده مىشوند، كاهش
دهد و تا چه حد مىتواند بهرهى كارى دانشآموزان و شاغلین را كه به دنبال
آنفلوآنزا بعضاً به مدت یك هفته بسترى مىشوند، افزایش دهد.
حجامت با افزایش توان ایمنى در فرد، باعث غلبهى سریع او بر انواع ویروسهاى سرماخوردگى مىشود.
لازم
به ذكر است كه فرزندان بنده كه 8 و 5 سال دارند، از بدو تولد سرماخوردگى
شدید نداشته و تاكنون هیچ یك از انواع داروهاى آنتىبیوتیك یا پنىسیلین را
نیز دریافت نكردهاند. آنها را صرفاً سالى دو نوبت حجامت مىكنم و در
سلامت كامل به سر مىبرند و تعجب مىكنید اگر بگویم، برنامهى واكسیناسیون
را كه براى همهى اطفال از بدو تولد انجام مىشود، براى آن دو انجام
ندادهایم. فرزند اولم تا 9ماهگى واكسن دریافت كرده ولى دومى اصلاً
واكسیناسیون نشده و از قضا از نظر تغذیه و رشد جسمى از اولى نیز سالمتر
است.
5- تأثیر حجامت در افراد پیوند عضو شده:
یكى از
معدود موارد ممنوعیت انجام حجامت، افرادى هستند كه عضو پیوندى دارند. شرط
موفق بودن عمل پیوند اعضاء، ضعیف نگاه داشتن سیستم ایمنى بیمار است. به
همین منظور داروهاى متعددى به نام ایمونوساپرسیو را تجویز مىكنند تا سیستم
ایمنى فرد همواره ضعیف بماند. اگر سیستم ایمنى بیمار به هر دلیل تقویت یا
فعال شود، خطر پس زدن عضو پیوند شده وجود دارد. انجام حجامت، از آنجایى كه
باعث تقویت سیستم ایمنى مىشود، در بیماران پیوند شده خطرناك و ممنوع است.
به
هر حال چنان چه فرضیهى تقویت ایمنى صحیح باشد كه شواهد زیادى هم براى آن
وجود دارد، مىتوان امیدوار بود كه حجامت وسیلهى مناسبى براى درمان بسیارى
از بیمارىهاى عفونى، سرطان‌ها و نیز بیمارىهاى اتوایمیون كه طب رایج در
مقابل آنها درمانده است، باشد.
