برخی تفاوت های برزخ و قیامت
شفاعت اهل بیت علیهم السلام در عالم برزخ شامل حال افراد گنهكار و گرفتار نمی شود و شفاعت ایشان مختص به روز قیامت است.
مطابق
آنچه از نصوص قرآن کریم و اخبار و روایات متواتر و غیر قابل انکاری که از
رسول اکرم و ائمه اطهار رسیده است استفاده می شود، هیچ کس بلافاصله پس از
مرگ وارد عالم قیامت کبری نمی شود، زیرا قیامت کبری مقارن است با یک سلسله
انقلاب ها و دگرگونی های کلی در همه موجودات زمینی و آسمانی که ما سراغ
داریم یعنی کوه ها، دریاها، ماه، خورشید، ستارگان و کهکشان ها. هنگام قیامت
کبری هیچ چیزی در وضع موجود باقی نمی ماند. به علاوه در قیامت کبری اولین و
آخرین جمع می شوند، و ما می بینیم که هنوز نظام جهان برقرار است و شاید
میلیون ها و بلکه میلیاردها سال دیگر نیز برقرار باشد و میلیاردها میلیارد
انسان دیگر بعد از این بیایند.
از نظر قرآن کریم انسان پس از مرگ دو
عالم را طی می کند: عالمی که مانند عالم دنیا پایان می پذیرد و “عالم
برزخ” نامیده می شود، دیگر عالم قیامت کبری که به هیچ وجه پایان نمی پذیرد.
قرآن کریم از زندگی پس از مرگ تا قیامت کبری با کلمه “برزخ” تعبیر کرده
است. در سوره مۆمنون آیات 99 و 100 می فرماید: «حتی اذا جاء احدهم الموت
قال رب ارجعون * لعلی اعمل صالحا فیما ترکت، کلا انها کلمه هو قائلها و من
ورائهم برزخ الی یوم یبعثون؛ تا آنگاه که یکی از آنها را مرگ فرا می رسد می
گوید: پروردگارا! مرا باز گردان، باشد کار شایسته ای در زمینه هایی که
نکرده ام انجام دهم. ابدا، این صرفا سخنی است که او گوینده آن است و از
جلوی آنها از حین مرگ تا روزی که مبعوث شوند برزخ و فاصله ای است».
این
آیه تنها آیه ای است که فاصله میان مرگ و قیامت را “برزخ” خوانده است. در
این آیه از ادامه حیات بعد از مرگ، همین قدر سخن آمده است که انسان هایی
پس از مرگ اظهار پشیمانی می کنند و درخواست بازگرداندن به دنیا می نمایند و
به آنها پاسخ منفی داده می شود. این آیه کاملا صراحت دارد که انسان پس از
مرگ دارای نوعی حیات است که تقاضای بازگشت(رجوع) می کند ولی تقاضایش
پذیرفته نمی شود. آیاتی که دلالت می کند که انسان در فاصله مرگ و قیامت از
نوعی حیات برخوردار است و در آن حال شدیدا احساس می کند، گفت و شنود دارد،
لذت و رنج و سرور و اندوه دارد و بالاخره از نوعی زندگانی سعادت آمیز (یا
شقاوت آلود) برخوردار است، زیاد است. مجموعا در حدود 15 آیه است که در قرآن
کریم به نحوی از انحاء یک جریان حیاتی را یاد کرده است که می رساند در
فاصله بین مرگ و قیامت از یک حیات کامل برخوردار است.
لذا با توجه
به آیات قرآن غیر از دنیای قیامت که در آن به حساب کلی افراد رسیدگی می
شود، دنیای دیگری در بین این دنیا و دنیای قیامت وجود دارد که آن را
اصطلاحا می گویند عالم برزخ. برزخ یعنی حائل و واسطه. عالم برزخ یعنی عالمی
که در بین عالم دنیا و عالم آخرت قرار گرفته. و به همین جهت در عالم برزخ
هم با اینکه هنوز حساب کلی افراد رسیدگی نشده است و در قیامت باید رسیدگی
بشود، افراد مختلفند، بعضی متنعمند و بعضی معذب. این است که فرموده اند:
«القبر اما روضه من ریاض الجنه، او حفره من حفر النیران؛ عالم قبر برای
انسان یا به منزله باغی است از باغ های بهشت و یا به منزله گودالی است از
گودال های جهنم.
اهل سعادت، از همان توفی و مردن، سعادتشان شروع می
شود، و اهل عذاب، از همان مردن، عذاب برزخیشان آغاز می گردد. این آیه بر
همین مطلب دلالت می کند. قرآن نمی گوید که قبل از قیامت، مردم، چه سعید و
چه شقی همین طور منتظر نگهداشته می شوند برای محاکمه نهایی و تا آن وقت همه
در یک حالت انتظار به سر می برند و به همین جهت می فرماید اگر ببینی آن
زمان را که فرشتگان می آیند اخذ می کنند، توفی می کنند، تحویل می گیرند به
تمام و کمال کافران را و فقط بدنشان می ماند که بعد می پوسد، و اینها را
معذب می دارند (عذاب عالم برزخ) این بدن دیگر در کار نیست ولی با این حال
عذابش هست. «یضربون وجوههم و ادبارهم؛ در حالی که بر صورت ها و پشت هایشان
می کوبند؟» (سوره محمد،27). از پیش رو و پشت سر، اینها را می زنند و به
آنها می گویند عذاب سوزان را بچشید.
قیامت کبری بر خلاف عالم برزخ
که مربوط به فرد است و هر فردی بلافاصله وارد عالم برزخ می گردد، مربوط است
به جمع، یعنی به همه افراد و همه عالم، حادثه ای است که همه اشیاء و همه
انسان ها را در بر می گیرد و واقعه ای است که برای کل جهان رخ می دهد، کل
جهان وارد مرحله جدید و حیات جدید و نظام جدید می گردد.
قرآن کریم ظهور این حادثه بزرگ را مقارن
با خاموش شدن ستارگان، بی فروغ شدن خورشید، خشک شدن دریاها، هموار شدن
ناهمواری ها، متلاشی شدن کوه ها و پیدایش لرزش ها و غرش های عالمگیر و
دگرگونی ها و انقلابات عظیم و بی مانند بیان کرده است. مطابق آنچه از قرآن
کریم استفاده می شود تمامی عالم به سوی انهدام و خرابی می رود و همه چیز
نابود می شود و بار دیگر جهان نوسازی می شود و تولیدی دیگر می یابد و با
قوانین و نظامات دیگر که با قوانین و نظامات فعلی جهان تفاوت های اساسی
دارد، ادامه می یابد و برای همیشه باقی می ماند.
نفی شفاعت در عالم برزخ
از
بسیاری از روایات ائمه ی معصومین این نكته روشن می شود كه شفاعت ایشان در
عالم برزخ شامل حال افراد گنهكار و گرفتار نمی شود و شفاعت ایشان مختص به
روز قیامت است.
امام صادق در این باره می فرمایند: «شیعیان ما، با
شفاعت پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ و امامان معصوم ـ علیه السّلام ـ در
قیامت همگی بهشتی اند اما سوگند به خدا از وضع و حالتان در برزخ خوف دارم
(الكافی، ج3، ص 242) – زیرا در برزخ شفاعت نیست – باید توجه داشت كه برخی
از روایات و یا مكاشفات بزرگان درباره تصرفات ائمه در حالات برزخی برخی
گرفتاران از باب شفاعت مصطلح نبوده بلكه از باب تصرف به ولایة تكوینی است
كه در چارچوب شفاعت قرار ندارد.
تفاوت نعمت ها و عذاب های برزخی و اخروی
همان
گونه كه می دانیم حقائق در عالم برزخ به نحوی بسیار ضعیف تر از عالم قیامت
رخ می نمایانند. همچنین نعمت ها و عذاب های برزخی بسیار ضعیف تر از نعمت
ها و عذاب های روز قیامتند از این روست كه خداوند متعال درباره ی عذاب
برزخی قوم فرعون مشاهده ی آتش را بیان فرموده ولی عذاب روز قیامتشان را
دخول و ورود در آتش ذكر كرده است؛ (غافر 46) كه به مراتب جانگدازتر است.
تفاوت نبوت و امامت در چیست؟
در نظر برخی مانند فخر رازی و شیخ محمد
عبده مقام امامت همان مقام نبوت بوده و فرقی بین آن دو نیست. در مقابل عده
کثیری معتقد به تفاوت میان آن دو بوده و بر اساس آیه 124 سوره بقره: «انی جاعلک للناس اماما»
به برتر بودن مقام امامت از مقام نبوت حکم کردهاند. از آن جمله: علامه
طباطبایی، شیخ طوسی، طبرسی و دیگران. زیرا از نظر اینها به لحاظ تاریخی،
مقام امامت آن وقت به حضرت ابراهیم اعطا گردید که ایشان در آن زمان مقام
نبوت را داشتند.
این مطلب به ویژه با توجه به لحن آیه که
امامت را مبتنی بر امتحانات و آزمایشات سخت در دوران نبوت حضرت ابراهیم
مبتنی کرده است به خوبی فهمیده میشود. آیه در مقام اعطای نشان و درجه
عالیتری است که با درجات پیشین تفاوت ماهوی و حقیقی را داراست. و اگر جز
این باشد لغویت در حکم تازه، لازم میآید. بنابراین مقام امامت مقامی است
که در رتبه بالاتری از مقام نبوت قرار گرفته است.
حالا تفاوت میان این دو و اینکه آن رتبه بالاتر چیست؟ نظریات ذیل را در میان علماء میتوان مشاهده کرد:
1ـ بعضی
گفته اند: تنها فرق امام با نبی در این است که به نبی وحی میشود اما بر
امام وحی صورت نمیگیرد. به نظر میرسد این فرق درست نباشد زیرا علی
القاعده بایستی درجه بالاتر، ویژگیهای درجه پایینتر را در خود حفظ کند نه
اینکه تنزل بکند.
2ـ در
نظر برخی، از جمله علامه طباطبایی، نبی تنها دارای هدایت تشریعی و به
اصطلاح ارائه کننده طریق است. اما امام افزون بر آن، دارای هدایت تکوینی هم
هست. یعنی امام از نظر تأثیر باطنی و نفوذ روحانی که اثر وجودیش در قلب
انسان میتابد او را هدایت میکند. و لذا مقام امامت یکنوع ولایت بر اعمال
مردم است از نظر باطن، که توأم با هدایت میباشد. (ترجمه تفسیر المیزان، ج
1، ص 372 تا ص 382).
3ـ برخی
هم چون استاد مطهری(ره) گفته اند: فرق نبوت و امامت در این است که نبوت
راهنمایی، ابلاغ و اخبار است. ولی امامت، رهبری یعنی علاوه بر رهبری
اجتماعی، رهبری معنوی به سوی خدا هم هست. (مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، ج
3،ص 318).
4ـ برخی
دیگر مانند استاد سبحانی معتقدند: نبی تنها مأمور به ابلاغ رسالت و دادن
نویدها و بیمها به مردم است ، اما امام علاوه بر آن پیشوایی است که شخصا
دارای سمَت امر و نهی و تکلیف و دستورات است. و جامعه بشری را با مدیریت
صحیح به حد کمال رساند.(سبحانی، جعفر، منشور جاوید، انتشارات توحید، ج 5، ص
252)
فرق بین رسول و نبی چیست؟ ما معمولاً
برای معادل عربی رسول در زبان فارسی لفظ پیغمبر، پیامبر و پیمبر به کار
میبریم، ولی لفظی که مترادف با نبی باشد نداریم و به ناچار لفظ پیامبر که
هم معنی رسول است را به کار میبریم و حال آنکه قرآن
دو تعبیر به کار میبرد یکی رسول و دیگری نبی، این گونه استعمال موجب شده
میان اندیشمندان مسلمان بحث شود که آیا رسول و نبی با هم تفاوت دارند یا نه
و اگر تفاوت ندارند پس علت استعمال دو لفظ نبی و رسول در قرآن خصوصا در احادیث چیست؟ این استعمال میتواند سبب جعل دو اصطلاح متفاوت از هم باشد یانه؟
برای روشن شدن بحث نکاتی را متذکر میشویم:
نخست
اینکه این دو از نظر مفهوم، تفاوت چندانی ندارند زیرا واژه نبی یا به
معنای فرد دارای خبر مهم است و یا به معنای فرد دارای مقام بلند، و واژه
رسول هم یا به معنای فرد دارای پیام است یا به معنای واسطه در انجام کار،
پس از جهت مفهوم هیچکدام اعم یا اخص از دیگری نیستند.
ثانیا، از اختلاف موارد استعمال لفظ نبی و رسول در قرآن
خصوصا با توجه به روایات شریفه راجع به انبیا و رسل میتوان فهمید که نبی
از نظر مصداق اعم از رسول است یعنی همه فرستادگان خدا نبی بودهاند ولی
رسول نبودهاند همین اختلاف در کاربرد سبب شده است که علما نبی را غیر از
رسول از نظر اصطلاح بدانند.
ثالثا در میان علما در بیان وجه تمایز میان دو اصطلاح نبی و رسول، تفاوتهایی دیده میشود که در ذیل به آنها اشاره میگردد:
1ـ به
نظر علامه طباطبایی نبی آن کسی است که خواب میبیند و در خواب به او وحی
میشود و لی رسول آن کسی است که ملک وحی بر او نازل میشود و او ملک را
میبیند و با او سخن میگوید.
علامه این نظر را اولاً از آیه 95
سوره اسراء مستفاد میداند «قل لو کان فی الارض ملائکه یمشون مطمئنین
لنزلنا علیهم من السماء ملکا رسولاً ؛ بگو اگر ملائکه در زمین مثل شما آرام
آرام راه بروند ما از آسمان ملکی به عنوان رسول بر آنان نازل میکردیم».
و ثانیا از حدیث ذیل استفاده میکند:
در
کافی از امام صادق(علیه السلام) نقل شده است که: خداوند عزوجل ابراهیم را
بنده خود قرار داد قبل از آنکه او را پیغمبر کند و او را پیغمبر خود قرار
داد پیش از آنکه رسول خود کند (دقت کنید) و او را رسول خود قرار داد پیش از
آنکه خلیل خود قرار دهد…(نک: ترجمه المیزان، ج 1، ص 382 و ج 14، ص 582).
2ـ به نظر برخی مانند استاد مصباح نبی به هر فرستاده و پیکی گفته میشود ولی رسول بر پیک مخصوص اطلاق میشود.
ایشان این تفاوت را از نگرش به موارد متفاوت استعمال نبی و رسول در قرآن
و حدیثی که می گوید 313 نفر از انبیا فقط دارای رسالت خاصی بودهاند،
استفاده مینمایند. (محمد تقی مصباح، راهنماشناسی، ج 2، ص16ـ13)
فرقهای ذیل هم میان نبی و رسول گفته شده که توسط علما به چالش و نقد کشیده شده‌اند.
الف ـ رسول کسی است که مبعوث به شرع جدیدی شده باشد و نبی اعم از او کسی است که شرع سابق را تبلیغ کند.
ب ـ رسول کسی است که دارای کتاب باشد و نبی آن کسی است که کتاب نداشته باشد.
ج ـ رسول کسی است که دارای کتاب باشد ولی فی الجمله نسخ شده باشد و نبی کسی است که چنین نباشد.
د ـ
رسول کسی است که به او وحی میشود و مأمور به ابلاغ هم باشد ولکن نبی کسی
است که از طرف خدا به او وحی شده خواه مأمور رساندن محتوای وحی به مردم
باشد یا نباشد.
