در مورد احترام به بزرگترها
نعمت
وجود بابرکت آنان ، اغلب تا هستند، ناشناخته است. وقتی به جایگاه حساس و
مهم و نقش کارگشاى آنان پى مىبرند که از دستبدهند. چه بسیار اختلافها و
قهرها و نزاعهاى خانوادگى که پس ازدرگذشت «بزرگ خاندان» چهره نشان میدهد و
چه بسیار رابطه ها ورفت و آمدها که قطع میشود. یا به سردى میگراید ، و
علت آن فقط ازدنیا رفتن محورى است که مایه دلگرمى، امید، انس و معاشرت
فامیلاست.
رسول خدا(ص) فرمود: «البرکه مع اکابرکم»; (1) .
برکت و خیر ماندگار، همراه بزرگترهاى شماست.
در سخن دیگر فرمود: «الشیخ فى اهله کالنبى فى امته»; (2) .
پیرمرد در میان خانوادهاش، همچون یک «پیامبر» در میان امتشاست.
این
اشاره به همان نقش محورى، فروغبخشى، صفاآورى، هدایتو ارشاد، تجمع و الفت
است که در وجود آنان نهفته است. پس اگربزرگترها در فامیل و خانواده، چراغ
روشنىبخش و محور وحدت وهمدلى و عامل انس و ارتباط و رفت و آمدهاى
خانوادگىاند، باید اینجایگاه، محفوظ بماند و مورد حراست و تقویت قرار
گیرد.
ب – حرمتبزرگترها
رعایت
ادب و مقتضاى حقشناسى نسبتبه عمرى تلاشصادقانه و ایثارها، گذشتها،
دلسوزیها و سوختن و ساختنها که بزرگاناز خود نشان داده‌اند، آن است که در
خانوادهها مورد تکریم قرار گیرند،عزیز و محترم باشند، به آنان بىمهرى
نشود، خاطرشان آزرده نگردد،به توصیهها و راهنماییهایى که از سر سوز و
تجربه مىدهند، بىاعتنایىنشود.
خود
«بزرگسالى» و «سن بالا» در فرهنگ دینى ما احترام دارد. اینسخن پیامبر
خدا(ص) است: «من عرف فضل کبیر لسنه فوقره، آمنه الله تعالىمن فزع یوم
القیامه»; (3) .
هر
کس فضیلت و مقام یک «بزرگ» را به خاطر سن و سالشبشناسد و او را مورد
احترام قرار دهد، خداى متعال او را از هراس ونگرانى روز قیامت ایمن
مىدارد.
احترام
به بزرگترها و ترحم و مهربانى نسبتبه کوچکترها، ازدستورالعملهاى اخلاقى
اسلام است و کانون خانوادهها را گرم و مصفامىسازد و این، توصیه امام
صادق(ع) است که فرمود:
«لیس منا من لم یوقر کبیرنا و لم یرحم صغیرنا»; (4) .
کسى که بزرگ ما را احترام نکند و کوچک ما را مورد شفقت وعطوفت قرار ندهد، از ما نیست.
این سخن را نیز از على(ع) به یاد داشته باشیم که فرمود:
«یکرم العالم لعلمه و الکبیر لسنه»; (5) .
دانشمند را به خاطر علمش و بزرگسال را به خاطر سن او، بایداحترام کرد.
اگر
جوانان قدر پیران را نشناسند و به جایگاه آنان حرمت ننهند،هم رشتههاى
عاطفى پیوندهاى انسانى از هم گسسته مىشود، هم ازرافت و عاطفه و تجربه
سالخوردگان محروم مىشوند، هم نشانهبىتوجهى خود به ارزشها را امضا
کردهاند. حضرت على(ع) در یکى ازسخنان خویش، ضمن انتقاد از اوضاع زمانه و
ناهنجاریهاى رفتارىمردم، از جمله بر این دو مساله تاکید مىفرماید: 1-
بىاحترامىکوچکترها نسبتبه بزرگترها 2- رسیدگى نکردن توانگران
بهنیازمندان:
«انکم فى زمان … لا یعظم صغیرهم کبیرهم و لا یعول غنیهم فقیرهم»; (6) .
شما در زمانهاى به سر مىبرید که کوچک به بزرگ تعظیم و تکریمنمىکند و ثروتمند، به فقیر رسیدگى نمىکند!
نسبتبه والدین
سالمندان
به طور عموم، از احترام برخوردارند. اگر پدر و مادرباشند که این وظیفه،
سنگینتر و مسؤولیت مضاعف است. قرآن کریماز تندى و پرخاش نسبتبه پدر و
مادر پیر نهى مىکند و به سخن نیکو لحن شایسته و خضوع و تواضع و گستردن
بال رافت در برابر آنان وخیرخواهى و دعا در حق آنان دعوت مىکند.
فرمان خداوند، چنین است:
«اما
یبلغن عندک الکبر احدهما او کلاهما فلا تقل لهما اف و لا تنهرهما و
قللهما قولا کریما، واخفض لهما جناح الذل من الرحمه و قل رب ارحمهما کما
ربیانىصغیرا»; (7) .
هر
گاه یکى از آن دو (پدر و مادر) یا هر دو نزد تو به سن پیرى وسالمندى
رسیدند، به آنان اف مگو، آنان را طرد مکن و به آنان سخنکریمانه بگو و بال
فروتنى را از روى رحمت و شفقتبراى آنانبگستر، و بگو: پروردگارا! همان
گونه که مرا در خردسالىام تربیتکردند، تو نیز بر آنان رحمت آور.
ادب
و احترام نسبتبه پدر و مادر بزرگسال، آن است که: آنان را بهاسم، صدا
نکنى، به احترامشان برخیزى، از آنان جلوتر راه نروى، باآنان بلند و
پرخاشگرانه سخن نگویى، نیازهایشان را برآورى،خدمتگزارى به آنان را وظیفهاى
بزرگ بدانى و از آنان در سن کهولت وپیرى مراقبت کنى.
در
حدیث است که امام باقر(ع) فرموده است: پدرم به مردىنگریست که همراه پسرش
راه مىرفتند و پسر به بازوى پدرش تکیهداده بود. پدرم تا زنده بود، با آن
جوان (به خاطر این بىحرمتى نسبتبهپدرش) صحبت نکرد. (8) .
به
همان اندازه که آزردن آنان و «عاق» شدن، حرام و نکوهیده استو از آن نهى
شده است، دل به دست آوردن و جلب رضایت و نیکى بهآنان سفارش شده است و این
خدمتگزارى، سبب بهشتى شدن فرزندانبه شمار آمده است.
«ابراهیم
بنشعیب» گوید: به امام صادق(ع) عرض کردم: پدرم بسیارپیر و سالخورده و
ناتوان شده است. هر گاه حاجتى داشته باشد او رابرمىداریم و بر دوش
مىکشیم. حضرت فرمود: «ان استطعت ان تلى ذلکمنه فافعل و لقمه بیدک، فانه
جنه لک غدا»; (9) اگر بتوانى عهدهدار کارهاى اوشوى چنین کن، حتى با دستانت
لقمه در دهان او بگذار، که این فرداىقیامت، براى تو بهشت (یا سپر از آتش:
جنه) خواهد بود.
انتقال فرهنگ
از
عمدهترین راههاى انتقال یک فرهنگ به نسلهاى آینده، رفتارپدر و مادر و
مربیان است. کودکان، آنچه را در رفتار بزرگترها ببینند، ازآن الگو
مىگیرند. احترام به بزرگترها و رعایت ادب و تکریم نسبتبهسالخوردگان، اگر
در عمل و رفتار ما تجلى یابد، فرزندان ما نیز، اینفرهنگ را مىآموزند و
با همین آداب و سنن بار مىآیند. کسى که انتظارادب و معرفت و حقشناسى از
فرزندانش دارد، باید همین حالت رانسبتبه پدر و مادر و بزرگترها نشان دهد،
تا کوچکترها هم از اوبیاموزند.
این
یک سنت تاریخى و تاثیر و تاثر از اعمال و رفتار است. هرکس چیزى را درو
مىکند که کشته است. اگر در حدیث است که «لامیراث کالادب»; هیچ ارثى
همانند ادب نیست که از بزرگان به فرزندانبرسد، در این مورد هم مصداق
مىیابد.
امام على(ع) فرمود:
«وقروا کبارکم، یوقرکم صغارکم»; (10) .
به بزرگانتان احترام کنید، تا کوچکترها هم به شما احترام کنند.
امام صادق(ع) نیز فرموده است:
«بروا آباءکم، یبرکم ابناؤکم»; (11) .
به پدرانتان نیکى کنید، تا فرزندانتان هم به شما نیکى کنند.
این دقیقا برداشت محصول، از زراعتى است که انسان با رفتارشدر زمین دل و لوح جان کودکان انجام مىدهد.
دهقان سالخورده چه خوش گفتبا پسر.
کاى نور چشم من، بجز از کشته، ندروى!
مهمترین
درس تربیتى، آن است که با عمل داده شود. کودکان نیزمستعدترین شاگردانىاند
که «درسهاى عملى» را با دقت، از رفتار مامىآموزند. اگر ما به
سالمندانمان احترام نگذاریم، از خردسالان ونوجوانان چه انتظارى داشته باشیم
که با سالخوردگان و خود ما بااحترام و تعظیم و تکریم، برخورد کنند؟ این
ارتباط متقابل درتاثیرگذاریهاى رفتارى را نمىتوان نادیده گرفت. به قول
معروف، اگراحترام امامزاده، توسط متولى رعایت نشود، از دیگران چه
انتظارىاست؟!
جاى
سالمندان، پیش از آنکه در «آسایشگاه»ها و «سراى سالمندان»باشد، کانون
گرم و بامحبتخانههاست، تا چراغ خانه روشن بماند ومحور تجمع و الفت افراد
گردند. و از اندیشه آنان نیز استفاده شود.بالاخره آنان، حاصل یک عمر، تجربه
و چشیدن سرد و گرم روزگارندو مىتوانند «مشاور» خوبى در تصمیمگیریهاى
زندگى باشند.
آنچه در آینه جوان بیند.
پیر در خشتخام، آن بیند.
این هم بعد دیگرى از برخورد با پیران است.
و چه نیکو سروده است ملکالشعراى بهار:
سحرگه به راهى یکى پیر دیدم.
سوى خاک، خم گشته از ناتوانى.
بگفتم: چه گم کردهاى اندرین ره؟
بگفتا: جوانى، جوانى، جوانى.
پىنوشتها:
1) بحارالانوار، ج72، ص137.
2) همان.
3) همان.
4) همان، ص138.
5) غررالحکم، چاپ دانشگاه، حدیث 11007.
6) همان، حدیث 3857.
7) اسراء، آیه 23 و 24.
8) بحارالانوار، ج71، ص64.
9) همان، ص56.
10) غررالحکم، چاپ دانشگاه، حدیث 10069.
11) بحارالانوار، ج71، ص65.
ورود به بهشت و برخورداری از درجات بالای بهشتی:
از جمله آثار اخروی که در نتیجه احترام به پدر و مادر برای انسان حاصل میشود، رسیدن به بهشت و بهره‌مندی از نعمت‌های فراوان آن است.
خداوند
در قرآن سعادت و شقاوت انسان را بسته به اعمال او می‌داند و برای هر یک از
اعمال انسان درجه و مرتبه‌ای قرار داده است: «برای هر یک برابر اعمالی که
انجام داده اند درجاتی است، که پروردگار تو از آنچه می کنند غافل
نیست.»(انعام/132)
اگر
احترام به پدر و مادر در نزد خدا در مرتبه‌ای بسیار بالا قرار دارد، پس چه
پاداشی بهتر و ارزشمندتر از بهره‌مندی از بهشت و درجات بالای آن برای
انسان می‌تواند وجود داشته باشد؟
امام
باقر(ع) در مورد مؤمنان برخوردار از جایگاه والای بهشتی می‌فرماید: «اگر
مؤمنی چهار ویژگی در خود داشته باشد خداوند او را در بالاترین و شریف‌ترین
جایگاه قرار خواهد داد: کسی که یتیمی را پناه داده و بر او پدرانه نظر
افکند، کسی که ضعیفی را مورد ترحم قرار دهد و در حد کفایت به او کمک کند،
کسی که به والدین خود انفاق و با آنان مدارا کند، و آن که به ایشان نیکی
کرده و از نگران ساختن آنها اجتناب نماید».
یکی
از پیامدهای نیک احترام به والدین، همنشینی با نیکان در آخرت است.
بزرگترین آرزو و خواسته اهل ایمان، همنشینی با «ابرار» چه در دنیا و چه در
آخرت است. آنان از خدا می‌خواهند که با نیکان بمیرند و با ایشان محشور
شوند: «پروردگارا! گناهان ما را بیامرز و زشتی‌های ما را بپوشان و ما را با
نیکان بمیران».
همنشینی با نیکان:
کسی
که به خدا ایمان داشته باشد، برای جلب رضایت خدای متعال و برخورداری از
فضل و رحمت الهی تمام سعی و تلاش خود را به کار می‌گیرد و با اعمال شایسته،
راه رسیدن به رستگاری را می‌پیماید. یکی از آن اعمال نیک، احترام به پدر و
مادر است که سعادت آخرت و همنشینی با نیکان را به‌دنبال خواهد داشت.
پیامبر
اکرم(ص) در بیان نیکی به پدر و مادر و نتیجه آن در آخرت و روز قیامت
می‌فرماید: «کسی که برای پدر و مادرش حج انجام دهد و یا بدهکاری آنها را
بپردازد، خداوند او را در روز قیامت با نیکان بر می‌انگیزد».
انسان
موجودی است که همیشه به خداوند محتاج است و همواره در تمام کارها باید به
او متوسل شود و از او کمک بخواهد. دعا بهترین وسیله ارتباط بین خدا و انسان
است. خداوند بزرگ بندگان خود را به دعا کردن سفارش کرده و وعده استجابت به
آنان داده است. چنانکه درسوره بقره می‌فرماید: «دعای دعاکننده را، به
هنگامی که مرا می‌خواند، پاسخ می‌گویم».
البته
خداوند متعال برای دعا و استجابت آن و همچنین برای درخواست‌کنندگان آن
شرایطی قرار داده است که باید به آن شرایط عمل کرد. در این رابطه پدر و
مادر از جمله کسانی هستند که دعایشان در حق فرزندان خوش رفتار مستجاب
میشود.
اجابت دعای والدین در حق فرزندان:
در
اهمیت دعا برای فرزندان همین بس که حضرت امام سجاد(ع) در صحیفه سجادیه،
دعای 25 را به فرزندان خود اختصاص میدهد و از خداوند نیک بختی آ نها را
می‌خواهد.
امام
صادق(ع) در اهمیت دعای والدین در حق فرزندان می‌فرماید: «خداوند دعای سه
کس را رد نخواهد کرد: دعای پدر در حق فرزند در هنگام نیکی به او، دعای پدر
بر ضد فرزند (نفرین) هنگامی که مورد عاق او واقع شود و دعای مظلوم بر
ظالم».
والدین
از نظر اخلاقی و تربیتی بر فرزندان خود تأثیر زیادی دارند. پدر و مادر
اولین کسانی هستند که فرزندان در تمام مراحل زندگی، آنها را به عنوان الگوی
خود قرار می‌دهند.
بنابراین
کسی که انتظار ادب و معرفت و حق‌شناسی از فرزندانش دارد، باید همین حالت
را نسبت به پدر و مادر خودش و بزرگترها نشان دهد، تا کوچکترها هم از او
بیاموزند. اگر کسی پدر و مادرش را احترام کرد نتیجه آن را در احترام
فرزندانش به خود خواهد دید. اگر فرزند ببیند که پدر و مادرشان نیکی به
والدین را سرلوحه زندگی خود قرار داده‌اند و به آن اهتمام می‌ورزند، او هم
نسبت به آنان چنین خواهد کرد.
امام صادق(ع) می‌فرماید: «به پدرانتان نیکی کنید تا فرزندانتان به شما نیکی کنند.» (بحارالانوار/ج71/ص65)
موجب نیکی فرزندان:
خداوند
انسان را به عنوان با ارزش‌ترین گوهر وجود خلق کرد، به او معرفت عطا کرد و
میوه محبت و دوستی را در دلش به بار نشاند و خانواده را مکانی امن برای
پرورش و آرامش او قرار داد.
از
نشانه‌های او آن است که از جنس خودتان همسرانی برای شما آفرید تا در کنار
آنان آرامش یابید و میان شما و همسرانتان علاقه شدید و رحمت قرار داد،
بی‌شک در این (نعمت الهی) برای گروهی که می‌اندیشند نشانه‌های قطعی
است.(روم/21)
از
این رو خانواده مقدس‌ترین نهاد و اساس رشد و حیات جامعه است و اسلام برای
آن اهمیت بسیاری قائل شده، آن را کانون اخلاقی جامعه و زیر بنای اصلی حیات
اجتماعی می‌داند.
در
اسلام رمز استحکام و ماندگاری خانواده توجه به ارزش‌های متعالی دینی و
رعایت ارزش‌های انسانی شناخته شده است و برای هر یک از افراد در خانواده
مسئولیت و وظایفی قرار داده و همه اعضای خانواده را موظف به رعایت این اصول
کرده است. در این صورت است که محیط خانواده محیطی پربار و سالم خواهد بود.
اشاره:
از
مهمترین تکالیفی که در قرآن به آن سفارش فراوان شده و در آموزه‌های
اسلامی نیز به عنوان یک فضیلت اخلاقی شناخته شده است؛ احسان و احترام به
پدر و مادر است چنان که خداوند متعال در قرآن می‌فرماید: جز خداوند یگانه
را پرستش نکنید و به پدر و مادر احسان کنید.(بقره/83)
حدیث هایی در مورد انصاف
اخلاق پسندیده
انصاف
1- موقعیکه حضرت محمد (صلّی الله علیه و آله و سلّم) هفت ساله
شد روزی به مادرش حلیمه ی سعدیه فرمود برادرانم کجا هستند؟ جواب داد:
فرزند عزیز، آنان گوسفندانی را که خداوند به برکت وجود تو به ما مرحمت کرده
است به چرا می برند. طفل گفت: مادر، درباره ی من با انصاف رفتار ننمودی.
مادر پرسید چرا؟ فرمودند: آیا سزاوار است که من در سایه ی خیمه باشم و شیر
بنوشم و برادرانم در بیابان برابر آفتاب سوزان باشند.
منبع: بحار6،ص88
2- حضرت امام علی (علیه السّلام) فرموده اند: خویشتن را با
فضایل اخلاقی و ملکات انسانی بیارایید، از ستم خودداری کنید، به حق و درستی
رفتار نمایید و با قضاوت وجدانی خود نسبت به مردم منصف باشید.
منبع: غررالحکم،ص 352
3- حضرت امام علی (علیه السّلام) فرموده اند: روابط برادرانه با وجود انصاف و رفتار منصفانه قابل بقاء و دوام است.
منبع: مستدرک، جلد2، ص 308
4- حضرت امام سجّاد (علیه السّلام) فرموده اند: حق رفیق این
است که با او براساس تفضل و عواطف عالیه انسانی برخورد نمایی و در مواردیکه
که قادر به تفضل اخلاقی نیستی باید از مرز عدل و انصاف تنزل ننمایی و
موظفی که رفیقت را همواره احترام کنی همانطور که او محترمت می دارد.
منبع: تحف العقول، ص 266
5- از حضرت امام سجّاد (علیه السّلام) حدیث شده که رسول اکرم
(صلّی الله علیه و آله و سلّم) در آخر خطبه ی خود فرمودند: خیر و سعادت
برای کسی است که اخلاقش پسندیده و خُویَش پاک باشد، باطنش نیکو و ظاهرش خوب
باشد، مازاد اموال خود را انفاق کند و از اداء سخنان زائد امساک نماید و
با همه ی مردم به عدل و انصاف رفتار کند.
منبع: کافی 2ریال ص 144
6- حضرت امام صادق (علیه السّلام) از رسول اکرم (صلّی الله
علیه و آله و سلّم) حدیث کرده که فرموده اند: کسی که با مال خود به یاری
تهیدستان می رود و با تمام مردم براساس انصاف رفتار می کند او مومن واقعی و
پیرو حقیقی مکتب اسلام است.
منبع: کافی،جلد2، ص 147
