چگونه عذرخواهي را به کودکان ياد بدهيم؟
يکي از موضوع‌هاي مهمي که والدين در تربيت فرزندشان به آن اهميت مي‌دهند،احترام گذاشتن به ديگران و عذرخواهي‌کردن است.
خصوصا اگر يک ميهماني رسمي باشد که پدر ومادر خيلي رودربايستي دارند…
بسياري
از والدين هرگز به رفتارهاي بد فرزندشان واکنش نشان نمي‌دهند و کم‌سن‌بودن
او را توجيه?کننده رفتارهايش مي‌دانند. در مقابل، پدر و مادرهايي هستند که
فرزندشان را در مقابل هر خطاي کوچکي وادار به عذرخواهي مي‌کنند. در‌اين
باره با دکتر محمدرضا خدايي، روان‌پزشک و عضو هيات علمي دانشگاه علوم
بهزيستي و توان‌بخشي گفت‌وگو کرديم.
از چه سني بايد به بچه‌ها آموزش دهيم که عذرخواهي کنند؟
هر
انساني بايد از مراحل مختلف رشدي عبور کند تا به بزرگسالي برسد. اين مراحل
رشد شامل رشد جسمي، جنسي، رواني و اجتماعي است. اگر دوران شيرخوارگي را
کنار بگذاريم، کودک از 3 سالگي تا 7 سالگي و بعد از 7 تا 11 سالگي در دوران
کودکي به سر مي‌برد. از 3 تا 7 سالگي يعني سنين پيش از دبستان کودک تفکر
شهودي دارد، فکرهاي عميق ندارد و در کارهاي خود، بي‌منطق است. علاوه بر اين
خودش را مرکز عالم مي‌داند و تصور مي‌کند همه بايد مطيع او باشند و
همه‌چيز را از آن خود مي‌داند. نکته مهم‌تر اينکه کودک خوب و بد را به صورت
انتزاعي در نظر نمي‌گيرد و کارهايي را که انجام مي‌دهد خطا نمي‌داند. اما
از سن 6 سالگي به مرور زمان خوب و بد را مي‌شناسد و منطق کم‌کم در افکار و
اعمالش شکل مي‌گيرد. در سنين کودکي، بچه‌ها همه‌چيز را بزرگ‌تر از حد
واقعي‌اش در نظر مي‌گيرند و به بيان ديگر همه‌چيز در نظر بچه‌ها غلوشده است
بنابراين والدين بايد بدانند در اين سنين بچه‌ها را زياد تنبيه يا تشويق
نکنند چون بسيار مضر است.
با
توجه به ويژگي‌هايي که از دوران کودکي ذکر کرديد، کودکان بسياري از کارهاي
خود را بد نمي‌دانند، بنابراين چگونه بايد به آنها ياد بدهيم که عذرخواهي
کنند؟
بچه‌ها در سنين کودکي بيشتر به رفتار پدر و
مادرشان توجه دارند به عنوان نمونه اگر پدر پشت تلفن به دوستش دروغ بگويد،
دروغ گفتن براي بچه نهادينه مي‌شود و احساس نمي‌کند اگر دروغ گفت بايد
عذرخواهي کند. والدين لازم است جلوي فرزندشان به صورت غيرمستقيم عذرخواهي
کنند تا بچه ياد بگيرد اگر کار بدي انجام داد لازم است عذرخواهي کند. البته
اين عذرخواهي بايد به صورت معقول باشد نه غلوشده.
آقاي دکتر! شما گفتيد که والدين بايد به صورت غيرمستقيم به بچه‌ها عذرخواهي را ياد بدهند. لطفا در اين‌باره بيشتر توضيح دهيد.
اگر
کودک، کاري کرده که در جامعه عرف نيست و کار بدي تلقي مي‌شود والدين بايد
بدون اينکه شخصيت بچه را زير سوال ببرند يا احساس منفي به کودک منتقل کنند
به عنوان نمونه به?جاي بيان الفاظي مانند «تو بچه بدي هستي»، «ديگر دوستت
ندارم» به کودک خود بگويند «تو خوبي ولي اين کارت اشتباه بوده» يا «اگر من
جاي تو بودم، مي‌گفتم ببخشيد» علاوه بر اين والدين بايد در نظر داشته
باشند همان‌طور که نبايد شخصيت کودکشان را زير سوال ببرند نبايد نسبت به
رفتار او بي‌تفاوت باشند و هر کاري کرد به رويش نياورند. روش‌هاي غيرمستقيم
ديگر که والدين بايد از آن طريق به کودکشان عذرخواهي‌کردن را بياموزند،
«نقاشي کشيدن» و «داستان اسباب‌بازي‌ها» است. در روش نقاشي کردن، اتفاقي که
سبب شده کودک کار زشتي انجام دهد را نقاشي مي‌کنيم. به عنوان نمونه اگر
کودک در مدرسه با دوستش دعوا کرده و او را کتک زده، اين اتفاق را با کمک
بچه نقاشي مي‌کشيم و يک کودک گريان را ترسيم مي‌کنيم و از کودک مي‌پرسيم:
«اگر بخواهيم دوستت لبخند بزند بايد چه کار کني؟» و آن زمان عذرخواهي را به
او ياد مي?دهيم. در روش داستان اسباب‌بازي‌ها نيز مشابه نقاشي کردن، از
شخصيت‌هاي داستاني استفاده مي‌کنيم و يک داستان تعريف مي‌کنيم و از
فرزندمان مي‌خواهيم در مورد آن کار بد قضاوت کند. ممکن است پاسخ کودک،
عذرخواهي نباشد. والدين بايد به او کمک کنند تا به اين نتيجه برسد.
در چه زماني بايد از کودک به صورت مستقيم بخواهيم عذرخواهي کند؟
اگر
کودک با روش‌هاي غيرمستقيم که در بالا ذکر شد، عذرخواهي کرد لازم است او
را تشويق و يک هديه کوچک برايش تهيه کنيد. اما اگر کودک واکنش مثبتي نشان
نداد يا سن کودک در حدي بود که خوب و بد را تشخيص بدهد و کارش خيلي بد بود
به صورت مستقيم از او بخواهيد که عذرخواهي کند. اما والدين بايد توجه داشته
باشند که اين تقاضا همراه با خشم و خرد کردن شخصيت کودک نباشد. به عنوان
نمونه «تو بچه خوبي هستي ولي انتظار من از تو اين نبود» يا «من تو را دوست
دارم اما اين رفتارت خيلي زشت بود بايد عذرخواهي کني» يا «حتما خسته بودي
يا حواست نبوده که چنين رفتاري را مرتکب شدي» بعد از کودک بخواهيد که
عذرخواهي کند و سپس بگوييد از دوستت مي‌پرسم عذرخواهي کردي يا نه!
گاهي
اوقات بچه‌ها در ميهماني، کار خطايي را انجام مي‌دهند و والدين در جمع از
آنها مصرانه مي‌خواهند که عذرخواهي کنند. آيا اين رفتار صحيح است؟
نکته
مهم در مورد عذرخواهي اين است که نبايد غلو شده يا کم باشد. پدر و مادر
بايد توجه داشته باشند براي يک اشتباه کوچک فرزندشان نبايد از او بخواهند
يک عذرخواهي جدي انجام دهد و او را سرزنش کنند. يا برعکس اگر کودک کار
بسيار بدي انجام داده، بي‌تفاوت باشند و هيچ واکنشي نشان ندهند. بنابراين
اگر کودک در ميهماني يک کار بدي انجام داد و اين کارش عمدي بود بايد خيلي
محکم و نه با احساس خشم و تنفر، از او بخواهيد که عذرخواهي کند. اما اگر
کار کودک غيرعمدي بود و درک درستي از آن کار نداشت بايد به صورت غيرمستقيم
از او بخواهيد که عذرخواهي کند. به عنوان نمونه بگوييد: «خاله، من به جاي
پويا مي‌گويم ببخشيد، حواسم نبود» اما گاهي اوقات بچه‌ها متوجه کاري که
مي‌کنند نيستند يا سن آنها به درک خيلي مسايل نمي‌رسد. به‌عنوان نمونه اگر
يک کودک 4 يا 5 ساله پايش را در جمع دراز کرد نبايد او را دعوا کنيد و از
او بخواهيد از همه افراد حاضر در جمع با يک احساس منفي عذرخواهي کند. اين
کار باعث مي‌شود اعتماد به نفس او کم شود و احساس حقارت کند و حالت
وسواس‌گونه در رفتارش به وجود آيد. در برخي از موارد نيز پدر و مادر
عذرخواهي‌کردن را به فرزندشان ياد نمي‌دهند اما در جمع براي اينکه ديگران
نگويند چه پدر و مادر بي‌تفاوتي، از کودکشان سوءاستفاده مي‌کنند و در مورد
هر اشتباه کوچک فرزندشان او را وادار به عذرخواهي مي?کنند. اين کار نيز
اشتباه است و کودک را دچار عقده مي?کند.
آيا بايد تفاوتي بين عذرخواهي کودک از والدين خود با ديگر افراد وجود داشته باشد؟
در
وهله اول کودک بايد احترام گذاشتن را ياد بگيرد و بداند هر شخص چه جايگاهي
دارد. پدر و مادر بايد به فرزند خود بياموزند که پدر و مادر يک حرمتي
دارند، دوست يک حرمتي دارد، معلم جايگاه ويژه?اي دارد، خواهر و برادر نيز
از جايگاهي برخوردارند و اين احترام را کودک از والدينش مي‌آموزد. زماني که
کودک جايگاه اشخاص را درک کرد، نحوه برخوردش با افراد مختلف نيز تفاوت
مي‌کند. بنابراين والدين بايد در کنار رفتار مناسب خود، با بيان مثبت و
دوستانه، احترام گذاشتن و عذرخواهي کردن از ديگران را به فرزندشان ياد
بدهند.
بسياري از کودکان به رغم
رفتار مناسب والدين‌شان اصرار دارند که کار بدشان را تکرار کنند و
عذرخواهي نمي‌کنند. در چنين مواقعي والدين چگونه بايد رفتار کنند؟
در
چنين مواقعي والدين بايد نه واکنش مثبت نشان دهند و نه منفي. بي‌توجهي
شايد کارساز باشد. اما اگر بچه‌ها باز هم اصرار به خطا داشتند، تنبيهاتي که
جنبه جسمي ندارد، مناسب خواهد بود. اين تنبيه‌ها نبايد مسائل اوليه زندگي
مانند غذا خوردن را
دربرگيرد بلکه بايد قول‌هايي را که والدين به فرزندشان داده‌اند، محدود کند.
آموزش عذرخواهی به کودکان
یکی از
مهارت های رفتاری بسیار مهم که آموزش و درونی کردن آن در دوران کودکی از
اهمیت خاصی برخوردار است این است که کودکان یاد بگیرند که بعد از اینکه
مرتکب خطایی شدند، عذرخواهی کنند. این رفتاری است که هیچ کودکی از بدو تولد
آن را نمی داند. پس باید به درستی به کودک آموزش داده شود.
شاید این سوال مطرح شده باشد که چطور باید
عذرخواهی کرد و چطور روش درست عذرخواهی را به بچه‌ها آموزش داد؟ برای پاسخ
به این پرسشها قبل از هر چیز لازم است به این نکته توجه کنیم که
عذرخواهی، یک مهارت است و بنابراین علاوه بر کسب آگاهی در این زمینه
نیازمندیم با تمرین و تکرار این مهارت را در الگوی رفتاریمان درونی کنیم؛
زیرا سادهترین راه برای اینکه کودک عذرخواهی کردن را بیاموزد، یادگیری
مشاهدهای است. به این ترتیب وقتی کودک شاهد عذرخواهی کردن ما و به رسمیت
شناختن حقوقمان و دیگری به هنگام رنجش باشد، در واقع بهطور غیرمستقیم
اهمیت، ضرورت و روش صحیح عذرخواهی کردن را یاد میگیرد و در موقعیتهای
مشابه تمرین میکند.
بنابراین بخش مهم و تاثیرگذار این آموزش
بهصورت غیرمستقیم اتفاق میافتد. اما در مرحله بعدی و در صورتی که لازم
باشد میتوان متناسب با سن بچه‌ها از طریق گفت‌وگو یا در قالب بازی با
عروسکها یا یک نمایش خانگی کوتاه این مراحل را مستقیما به آنها آموزش داد.
البته لازم است این نکته را هم در نظر داشته باشید که عذرخواهی فقط در
مواردی که در محدوده توان و درک رفتاری و شناختی کودک قرار دارد، پیگیری
شود تا امکان اجرا و اثربخشی مطلوب بهدست بیاید؛ به این معنا که وظایف یا
قوانینی که برای کودک تعریف میکنیم به گونهای باشد که کودک مرتب شکست را
تجربه نکند و مجبور به عذرخواهی نباشد.
برای یک عذرخواهی موثر لازم است:
پیشنهاد «من را ببخش!»
به
کودک بیاموزیم که وقتی کسی را میرنجانیم، می‌توانیم به او پیشنهاد بدهیم
که ما را ببخشد، اما چون یک پیشنهاد است، باید آمادگی شنیدن پاسخ منفی را
هم داشته باشیم.
پذیرفتن اشتباه
در
مرحله بعدی، مهم است که بپذیریم اشتباه کردهایم. پذیرش اشتباه در واقع
زمینه درک مسوولیتپذیری را فراهم میکند. بنابراین تا زمانیکه کودک متوجه
اشتباهش نشده است، او را وادار به عذرخواهی نکنید. برای درک بهتر این
موضوع میتوانید در شرایط مشابهی که بین شما و کودک اتفاق میافتد به او
بگویید: «من میدانم که از من رنجیدهای و میخواهم که مرا ببخشی، اما هنوز
نمیدانم که چه کار اشتباهی انجام دادهام؟»
پشیمانی
شاید
شما هم بچههایی را دیده باشید که بعد از انجام یک کار اشتباه بلافاصله
عذرخواهی میکنند، اما هم شما و هم آنها میدانید که این صرفا راهی برای
فرار از تنبیه است. بنابراین برای اینکه عذرخواهی شکل واقعی و حقیقی پیدا
کند، مهمترین شرط، پشیمانی است. اگر کودک از کار بدی که انجام داده است،
پشیمان نیست به او توضیح بدهید و برایش زمانی تعیین کنید تا به اشتباهش فکر
کند. همیشه روی این نکته تایید کنید که تا زمانی که از کارش پشیمان نیست،
لازم نیست عذرخواهی کند. اما برای کمک به درک بهتر کودک نسبت به رفتارش
میتوانید تاثیر آن رفتار را روی دیگران با هم بررسی کنید. حتی میتوان از
کودک خواست که خودش را به جای طرف مقابل بگذارد و احساساتش را بیان کند.
این تمرین کمک میکند ارزش اخلاقی عذرخواهی بهدرستی برایش درونی شود.
توضیح و دلیل
بسیاری
از اوقات با وجودی که سه مرحله اول انجام شده است، اما رنجش همچنان باقی
است. اگر برای کار اشتباهی که مرتکب شدهایم، دلایلی داشته باشیم و آنها را
بیان کنیم و به دیگران هم فرصت توضیح و بیان دلایلشان را بدهیم، در واقع
برای بخشیدن و بخشیده شدن انگیزه بیشتری فراهم کردهایم.
درباره احساسات شخصی که ناراحت شده صحبت کنید
هنگامی
که او آرام بود درباره اینکه چطور رفتار او دیگران را تحت تاثیر قرار می
دهد با او صحبت کنید. سخنرانی را کنار بگذارید و به جای آن از او سوال هایی
را بپرسید و ببینید که آیا می تواند تشخیص دهد که چگونه رفتارش دیگران را
ناراحت کرده و اذیت می کند.
کودک خود را به عذرخواهی وادار نکنید
تکرار نکردن
یکی
دیگر از مهمترین شرطهای یک عذرخواهی واقعی تصمیم جدی برای تکرار نکردن
کار اشتباه هست. گاهی بچه‌ها کار اشتباهی انجام میدهند، اما به دفعات آن
را تکرار میکنند. در نظر داشته باشید که اگر کودک یک عذرخواهی واقعی انجام
داده و بعد ناخواسته دوباره همان کار را تکرار کرده، عذرخواهی او را
بپذیرید و تاکید کنید که چون واقعا قصد انجامش را نداشته، اشکالی ندارد.
دقت کنید که خودتان هم وقتی از کودک عذرخواهی میکنید، دوباره آن کار را
انجام ندهید؛ قوانین عذرخواهی برای شما و کودکتان یکسان هست.
استراتژی های جایگزین را اجرا کنید
زمانی
که کودک شما شخص دیگری را اذیت یا ناراحت کرده است (لفظی یا فیزیکی) به او
بیاموزید که دفعه بعد چطور باید به گونه دیگری رفتار کند. با این روش دفعه
های بعد می تواند رفتارهای خود را بهتر کنترل کند.
جبران کردن
جبران
کردن، مرحله تکمیلی یک عذرخواهی واقعی و کامل است. مانند سایر موارد اینجا
هم لازم است خودمان پیشقدم باشیم و در موقعیتهای مناسب به کودک بگوییم
که: «بهخاطر اشتباهم متاسفم و میخواهم جبران کنم.» در آموزش مستقیم به
کودک توضیح بدهیم که با جبران کردن نشان میدهیم مسوولیت کار اشتباهمان را
پذیرفتهایم و احساس طرف مقابل را به خوبی درک کردهایم. اینکار باعث
میشود هم طرف مقابل را خوشحال کنیم و هم خودمان احساس بهتری داشته باشیم.
البته لازم است حتما روی این نکته تاکید کنیم که برای جبران اشتباهمان هرگز
مجبور نیستیم کاری انجام دهیم که به ما آسیب بزند یا باعث شود احساس بدی
نسبت به خودمان پیدا کنیم؛ زیرا گاهی کودک در رابطه با دیگران در شرایطی
قرار میگیرد که برای جبران اشتباهش و بخشیده شدن تحت فشار قرار میگیرد و
چه بسا مجبور به باجدهی شود یا مورد سواستفاده قرار بگیرد.
نقش بازی کردن به کودک شما کمک می کند راه های جایگزین برای داشتن رفتارهای بهتر در آینده را بیاموزد.
کودک خود را به عذرخواهی وادار نکنید
اگر
به محض عذرخواهی کودک بعد از یک رفتار اشتباه او را ببخشید و از کار او
بگذرید، پیام نادرستی را به او منتقل کرده اید. این کار به آنها یاد می دهد
که بعد از انجام هر کار غلط با گفتن «متاسفم»، حتی اگر از صمیم قلب این
حرف را نزده باشند، به سادگی می توانند رفتار خود را جبران کنند. این کار
سهوا به کودک می آموزد که با یک عذرخواهی می تواند رفتار خود را توجیه کرده
و آن را قابل قبول سازد.
ممکن است کودکانی که وادار به عذرخواهی
کردن می شوند، تنها برای اجتناب از پیشامدهای بعدی این کار را انجام دهند.
خیلی مهم است که بچه ها متوجه شوند که رفتار آنها افراد دیگر را اذیت می
کند، حتی زمانی که عذرخواهی می کنند.
گفتن متاسفم به برادر یا
خواهرش به دلیل شکست اسباب بازی او، به درست شدن آن اسباب بازی کمکی نمی
کند. یا عذرخواهی از دوستش برای اینکه او را احمق خطاب کرده است، با گفتن
یک عذرخواهی درست نخواهد شد.
گاهی اوقات پدرها و مادرها تا زمانی که
کودک عذرخواهی نکرده است، امتیازاتی را از او می گیرند و به کودک خود
اجازه نمی دهند به بازی خود برگردد اما این کار شما به کودک می آموزد که
عذرخواهی به جای جبران کردن برای فرد ناراحت شده، فقط برای فرار از مشکل
است.
