حاشیه های جذاب تشریفات ایرانی
نکته های جالبی دارد. یک کارشناس ارشد تشریفات از این نکته ها به خبرگزاری مهر می گوید.
مجله مهر: ماجرای نشستن غیرمعمول سفیر سوئد، مخدوش شدن
پرچم های ایران در دیدارهای خارجی در چند نوبت، حضور امیر قطر با دمپایی در
یک دیدار رسمی با رئیس جمهور ایران و … حاشیه های خبرسازی هستند که در
این چندسال در موضوع دیدارها و سفرهای دیپلماتیک مقام های ایرانی مطرح شده
اند. «علی محمد بیدارمغز» کارشناس ارشد تشریفات، مربی فن بیان، مفسر زبان
بدن و وجهه ساز که مدرس دوره های تشریفات در وزارت امورخارجه جمهوری اسلامی
ایران هم هست، در گفتگو با خبرنگار مهر به بعضی از نکات ویژه تشریفات مقام
های ایرانی اشاره کرده است.رفتاری که شاید در ظاهر بی اهمیت و کوچک به نظر
بیاید اما در عرف دیپلماتیک، معنا و مفهوم خاص خود را دارد.
تشریفات ایرانی
تشریفات دیپلماتیک در دنیا امری بدیهی و دارای معنی و مفهوم خاص خود است.
رفتار و ادابی که دیپلمات ها در دیدارهای رسمی با مقامات کشورهای دیگر باید
رعایت کنند تا شان دیپلماتیک خود و کشورشان را حفظ کنند.تشریفات در جمهوری
اسلامی ایران نیز امری بدیهی محسوب مِی شود.موضوعی که بر مبنای قرآن، سنت
پیامبر اسلام(ص) و امامان معصوم(ع) و ارزشهای انقلاب اسلامی طرح ریزی شده
است. دوره های آموزش تشریفات در ایران معمولا به 2 بخش تقسیم می شود:
دیپلماسی نظری که به تاریخچه روابط دیپلماتیک و مبانی رفتارهای دیپلماتیک
می پردازد و دیپلماسی عملی که در آن آداب رفتار دیپلماتیک تحت عناوین نزاکت
و تشریفات بررسی می شود.
تشریفات معمول در کشورهای دیگر، قرنها بود که بر مبنای زورمداری و قدرت
مندی تعریف و اعمال می شد. به عنوان مثال، سفیر واتیکان همیشه بر همه
سفیران کشورهای دیگر تقدم داشته است.
اما با اصلاحات به وجود آمده در کنوانسیون وین، مبنای تقدم سفیران کشورها
در دیدارهای رسمی، براساس تقدم در زمان تقدیم استوارنامه است. یعنی سفیری
که زودتر استوارنامه خود را به رئیس جمهور یا نخست وزیر کشوری دیگر تقدیم
کرده است، نسبت به سفیران بعدی حق تقدم دارد.
مقام های رسمی کشورها معمولا مصونیت هایی نیز دارند.به عنوان مثال چمدان و
بار همراه سفیر، از تفتیش مصون است. همین قضیه در مورد سفارتخانه کشورها
نیز صدق می کند. یعنی سفارتخانه ها هم از هرنوع تعرض و تفتیش مصون اند.
رفتار متقابل در برخورد با بی احترامی دیپلماتیک
آیا در برخورد با نوع نشستن حاشیه ساز سفیر سوئد باید مقابله به مثل
کرد؟ این برخورد در تشریفات دیپلماتیک به چه صورتی تفسیر می شود؟
«بیدارمغز» در این باره می گوید:«معمولا در باره بی احترامی های دیپلماتیک،
مقابله به مثل را پیشنهاد می کنند. یعنی اگر کشوری در برخورد با کشوری
دیگر مورد بدرفتاری قرار گرفت، حق دارد عین همان بدرفتاری را با کشور متعرض
انجام دهد. در عرف تشریفات و دیپلماسی از این قاعده با عنوان «نزاکت» یاد
می شود. یعنی دولت دیگر می تواند بی احترامی را پاسخ دهد. اما عموما به این
کار مبادرت نمی کنند، مگر بی احترامی عمد باشد و تکرار شود.»
تشریفات در کشورهای مختلف
در کشورهای دیگر، دوره های مختلفی برای آموزش تشریفات وجود دارد. اما
مبنای بیشتر این آموزش ها، اصولی قراردادی است که از سوی مقام های همه
کشورها اجرا می شود.
در ایران نیز برای کارآموزان جدید وزارت امور خارجه، دیپلمات ها و مقام
های سیاسی کشور، دوره های مختلفی برگزار می شود. بیدار مغز می گوید که
بخشی از این اموزش که حدود 20 ساعت را دربرمی گیرد و به دیپلماسی عملی می
پردازد را در طول این سالها برعهده داشته است. ضمن این که اوتایید می کند
که برای شخص رئیس جمهور، وزیر امور خارجه و سایر مقام هایی که به ماموریت
های بین المللی عازم شده و یا به پست های بین المللی منصوب می شوند نیزدوره
های خاصی برای آموزش تشریفات برگزار می شود.
اصول قراردادی در تشریفات
در تشریفات دیپلماتیک، اصول خاصی برای رفتار در دیدارهای رسمی بیان شده
است. به عنوان مثال برای دست دادن، 7 قرار تشریفاتی ذکر شده که دیپلمات ها
آن را رعایت می کنند. بعضی از این قرارها به شرح زیر است:
مقام بالاتر در دست دادن تقدم دارد. یعنی اگر مقام بالاتر دستش را دراز نکرد، طرف مقابل حق ندارد دستش را به سوی او دراز کند.
دست، باید گرم و خشک باشد.
وقتی دست طرف مقابل را می گیریم باید حدود 5 ثانیه آن را نگه داشته و آن را به ملایمت بفشاریم.
موقع دست دادن با غربی ها باید همزمان در چشم آنان نگاه کنیم.
در مورد نشستن و تقدم و تاخر آن هم یک نکته قابل ذکر است. این که طبق اصول
تشریفات، میهمان برای نشستن در یک مراسم حتما باید از طرف میزبان، دعوت به
نشستن شود. من شنیدم چند روز پیش در مراسم خداحافظی سفیر ایتالیا، او
بلافاصله پس از دست دادن با آقای دکترصالحی رفته و روی مبل نشسته است. در
صورتی که طبق اصول و آداب، باید صبر می کرد تا میزبان یعنی وزیر خارجه
کشورمان او را دعوت به نشستن کند.
ظرافت های رفتاری:
شاید تصویر منتشر شده درباره نوع نشستن سفیر سوئد در دیدار با رئیس جمهور و
واکنش های مختلف به این نوع نشستن سفیر سوئد، بهترین بهانه باشد برای
مرور اصول و اداب تشریفات در دیدارهای رسمی اینچنینی:
مقامات مجازند در دیدار با همدیگر، پای خود را روی پای دیگر بیندازند. به
صورتی که زیر زانوی یک پا روی زانوی پای دیگر قرار بگیرد. البته در
دیدارهای غیررسمی طرفین هم مقام می توانندساق یک پا را روی زانوی پای دیگر
قرار دهند. اما قراردادن ساق پا روی ران دیگر، در محیطی بسیار دوستانه و
خارج از محیط دیپلماتیک قابل تصور است. به علاوه، ملل مختلف تلقی متفاوتی
از پا روی پا انداختن دارند. برخی آنرا نمی پسندند و برخی نوعی از آنرا
نشان می دهند. مثلا اروپایی ها معمولا بلافاصله پس از نشستن، پای راست را
روی پای چپ می اندازند. نکته جالب دراین باره، ویژگی خاص اعراب است. برای
مقامات عرب، انداختن پاها روی هم به صورتی که تخته کفش طرف مقابل، به سمت
شان باشد بسیار ناراحت کننده است و سبب دلخوری شدید آنها می شود.
اما در دیدارهای رسمی، مقامات با رتبه پایین تر باید پاها را در کنار هم و
با فاصله بسیار کم روی زمین قرار دهند. طوری که به نظر بیاید پاها تقریبا
جفت شده است.
پرچم
اتفاقی که درباره پرچم های مخدوش ایران در این چند وقت اخیر و در دیدارهای
مقامات سیاسی ایران در کشورهای مختلف افتاده است، ناشی از کم توجهی
مسئولان تشریفات است.
مطابق اصول تشریفات، مسئولان تشریفات هیئت های رسمی باید قبل از شروع
ملاقات مقام های کشورشان با مقام های کشورهای دیگر، در محل ملاقات حاضر شده
و بررسی های لازم را انجام دهند. از جمله بازبینی محل استقرار رئیس هیات
دیپلماتیک به نحوی که شأن او به میزان مقرر رعایت شود و اینکه مطمئن شوند
که میزبان قبل از ورود مهمان برای استقبال حضور دارد.
یکی دیگر از کارهای مسئولان تشریفات در این بازبینی، چک کردن پرچم هاست.
آن ها باید مطمئن شوند که پرچم ها با نقش های صحیح و در جای درست قرار
گرفته اند و مشکلی دراین باره وجود ندارد. اگر هم در این باره مشکلی وجود
دارد، باید بلافاصله اقدام نمایند. مثلا همیشه 3 پرچم با ابعاد مختلف را
همراه خود داشته باشند تا در صورت نیاز، آنها را جایگزین پرچم های مخدوش
کنند.این 3 پرچم شامل یک پرچم رومیزی، یک پرچم سالنی و یک پرچم برای
اتومبیل است.
حریم شخصی
یک نکته جالب که در بحث های مربوط به آموزش تشریفات وجود دارد، رعایت حریم
فیزیکی با طرف مقابل است. بعضی از مقامات سیاسی کشورهای غربی حدود نیم متر
حریم شخصی دارند که طبق آداب تشریفات، نباید این حریم را نقض کرد و بیش از
این به آنان نزدیک شد. به عنوان مثال نمی شود با آن ها شانه به شانه حرکت
کرد. اما در برخی از کشورهای دیگر مثل چین، حریم شخصی مطرح نیست.
آداب دیدار دیپلماتیک!
دیدارهای رسمی و دیپلماتیک به انواع مختلفی تقسیم می شوند. میزبان ها و
میهمان های دیپلماتیک در طول این دیدارهای رسمی باید اصول مختلفی را رعایت
کنند. میزبان باید با اصول و قواعد خاصی از میهمانش استقبال و پذیرایی کند و
دیدارها و نشست های رسمی را پیش ببرد و میهمان ها هم باید با توجه به کشور
میزبان، آداب خاصی را اجرا کنند؛ آدابی که از قبل به دو طرف گوشزد می شود و
گاهی بسته به نوع سیاست و فرهنگ کشورهای میزبان و میهمان تغییر هم می کند.
اینجا بعضی از اصول را زیر ذره بین برده ایم.
چه خوراکی هایی در دیدارهای دیپلماتیک سرو می شود؟
مقدار
شام و ناهار دیپلماتیک بسیار کم است اما آداب مفصلی دارد. شام، ناهار و به
طور کلی تمام خوردنی ها روی همان میز مذاکره سرو می شود؛ در نتیجه باید
آداب دیپلماتیک را بدانیم تا بتوانیم قدرت چانه زنی مان را افزایش دهیم.
فضای ناهار یا شام خودمانی تر است که در نتیجه می توانیم حرف های غیر جدی
بیشتری مطرح کنیم و شرایط را به نفع خودمان برگردانیم.
سر میز
ناهار، می توان شوخی کرد یا به بیان حرف های خصوصی پرداخت. مسئول پذیرایی
موظف است تا زمانی که شما خوراک تان را کامل می خورید، بشقاب تان را پر
کند، به همین دلیل اگر سیر شده اید و تمایلی به خوردن غذا ندارید باید چند
قاشق خوراک ته ظرف تان باقی بگذارید. این رفتار تشریفاتی یعنی این که «من
سیر شده ام و بیشتر از این میل ندارم.»
* چه خوراکی سرو شود؟
در
مراسم تشریفاتی و رسمی، هر کشوری باید غذای ملی خودش را طبخ کند. اگر
کشوری غذای کشور میهمان را طبخ کند و جلوی میهمان بگذارد، کاری غیر اصولی
انجام داده است. مثلا اگر برای میهمان ایتالیایی مان لازانیا سرو کنیم،
داریم به او پیام می دهیم که ما در کشور خودمان، لازانیا را بهتر از شما
ایتالیایی ها طبخ می کنیم.
غذای ملی ما که در مراسم تشریفاتی سرو می
شود، چلو کباب است. ما معمولا کباب بختیاری سرو می کنیم که گوشت قرمز و
مرغ را با هم دارد و به میهمان حق انتخاب می دهد. در مواردی بسیار نادر
زرشک پلو با مرغ هم برای میهمانان خارجی سرو کرده اند که کاملا کار اشتباهی
است و به هیچ وجه توصیه نمی شود.
* چه چیزهایی باید سر میز باشد؟
ملت
های دنیا به چند روش غذا می خورند و این روش حتی در مراسم رسمی کشورشان هم
رعایت می شود. هندی ها و عرب ها با دست غذا می خورند. چینی ها و ژاپنی ها
با چوب های دوتایی معروف شان این کار را انجام می دهند. اروپایی ها با کارد
و چنگال غذا می خورند و ما ایرانی ها با قاشق و چنگال. به همین دلیل در
تشریفات برگزاری ضیافت ها باید به ملیت میهمان نیز توجه کرد. برای میهمانان
خارجی – از هر کشوری که باشند – باید حتما کارد هم سر میز گذاشت چون آنها
نمی توانند مثل ما با قاشق گوشت را جدا کنند. قاشق فقط برای خوردن سوپ و
دسر استفاده می شود. در ضمن خود ما هم باید بتوانیم با کارد و چنگال غذا
بخوریم چون بعضی خوراکی ها مثل کباب شاندیز را نمی توان به آسانی با قاشق
جدا کرد.
خوردن نان یا شیرینی هم شرایط خودش را دارد. کسی که در یک
میهمانی تشریفاتی شرکت می کند، نباید نان را گاز بزند. در چنین شرایطی باید
بخش بسیار کوچکی از نان یا شیرینی را کنده، آن را در دست گرد کرده و وقتی
به اندازه یک بند انگشت رسید آ« را در دهان بگذاریم. به یاد داشته باشید
کهی ک انسان هیچ گاه چیزی را گاز نمی زند و به نیش نمی کشد.
نشستن در دیدارهای دیپلماتیک چه آدابی دارد؟
وقتی
در جایی برای مذاکره می نشینید نباید در صندلی تان فرو بروید چون نشانه
ضعف است. به حرکت طرف مقابل نگاه کنید و سعی کنید رفتارتان مثل او باشد.
اگر طرف مقابل تان به جلو خم شده و حالتی صمیمی دارد، شما هم حالت صمیمی
تری به خودتان بگیرید اما اگر ژست گرفته و به شکل خاصی نشسته که باعث تحقیر
است، شما هم می توانید مثل خود او بنشینید. البته حواس تان باشد که فقط دو
فرد هم رده می توانند با یکدیگر مقابل به مثل کنند؛ مثلا یک سفیر نمی
تواند رفتار رییس جمهور کشور دیگر را تلافی کند.
* نشستن ها در مراسم رسمی
در
مراسم یا دیدارهای رسمی، افراد مهمتر در سمت راست مذاکره کننده ارشد می
نشینند و قسمت سمت چپ، مخصوص کسانی است که به اوضاع منطقه تسلط بیشتری
دارند. مثلا وقتی رییس جمهوری کشورمان برای شرکت در یک برنامه رسمی به
کشوری دیگر می رود، وزیر امور خارجه سمت راست او می نشیند تا اوضاع جهان را
به رییس جمهوری یادآوری کند. در سمت چپ هم کسانی مثل سفیر کشور میزبان
حضور دارند تا شرایط منطقه را به اطلاع رییس جمهوری برسانند. البته معمولا
کسی با رییس جمهور حرف نمی زند و برای او یادداشت می نویسد.
* پا را روی هم بیندازیم؟
انداختن
پاها روی هم به شکلی که تخت کفش تان رو به طرف مقابل باشد، نوعی بی
احترامی تلقی می شود و طرف مقابل حق دارد آن را به شیوه دیپلماتیک پاسخ
دهد. رده بندی هم در این موضوع مهم است. مثلا یک وزیر حق ندارد جلوی رییس
جمهور پایش را روی هم بیندازد. در ضمن در هر صورتی باید تخته زیر کفش
هایتان کاملا تمیز باشد.
* یک مثال زنده
چند
وقت پیش، دیوید کامرون نخست وزیر انگلیس با حسن روحانی، رییس جمهور
کشورمان دیدار کرد. در آن برنامه، کامرون پاهایش را روی هم انداخت به شکلی
که تخته کفشش رو به رییس جمهور بود. آیا چنین رفتاری طبق اصول دیپلماتیک
توهین محسوب می شود؟ با توجه به پوشش خاص رییس جمهور کشورمان چطور می
توانستیم به این توهین دیپلماتیک پاسخ بگوییم؟
علی محمد بیدار مغز
می گوید: «رفتار آن شخص از نظر دیپلماتیک اشتباه بود و رییس جمهور کشورمان
این حق را داشتند که با رفتاری مشابه پاسخش را بدهند اما به خاطر نجابت
آقای روحانی و همینطور پوشش خاص شان، امکان نشستن به روشی دیگر برایشان
مقدور نبود. در این شرایط آقای ظریف وزیر امور خارجه کشورمان با اقدامی
متقابل به صورت دیپلماتیک به آن فرد پاسخ دادند. ایشان پایشان را روی هم
انداختند و تخته کفش را به سمت کامرون برگرداند تا رفتار نامناسب او را
یادآوری کنند.»
آداب ایرانی استقبال از سفرای میهمان
در
کشورهای دیگر، سفیران در روز پیشکش کردن استوارنامه خود به رییس کشور،
باید در مقابل او تعظیم کرده و اجازه دارند پنج دقیقه به صورت ایستاده با
رییس جمهور کشور صحبت کنند. این شرایط در کشور ما تفاوت هایی دارد. یکی از
تفاوت ها این است که سفیر کشور، نباید در برابر رییس جمهوری کشور ما تعظیم
کند. از حدود 12 سال پیش نیز قرار بر این شد که سفیر کشور میهمان بتواند در
کنار رییس جمهور بنشیند و در حضور او به صورت نشسته صحبت کند. این آداب
فقط در کشور ما رعایت می شود و مختص ایرانیان است.
* چه سفیری باید زودتر برود؟
در
ایران تقدم و تاخر افراد بر اساس سن یا موقعیت شان تعریف می شود. مثلا
وقتی می خواهیم به جایی وارد شویم، مدام به هم تعارف می کنیم و تا وقتی فرد
مسن تر داخل نشود، پا پیش نمی گذاریم. خارجی ها با این رسم بیگانه اند و
تعارف ما گیج شان می کند. بر همین اساس، ترتیب تشریفاتی ورود مقامات به
جایی، طبق مقام شان تعیین می شود و کسی با دیگری تعارف نمی کند. مثلا اول
وزیر داخل می شود بعد معاون وزیر و …
در بین سفرا آداب دیگری
جریان دارد؛ هر کس زودتر استوارنامه اش را به رییس کشور تقدیم کرده باشد در
ورود به مراسم تقدم دارد. مثلا کسی که ساعت 10 استوارنامه اش را تقدیم
کرده نسبت به کسی که 10:15 این کار را انجام داده ارجح است. اولویت ها صرفا
بر اساس زمان تعیین می شوند و تحصیلات، رتبه نام کشور طبق حروف الفبا،
جنسیت و … تفاوتی ندارد. از بین تمام سفرایی که در کشور میزبان هستند،
آنکه سابقه بیشتری دارد (یعنی سال های بیشتری را در آن کشور گذرانده) ارشد
سفیران محسوب می شود که اصطلاحا به آن «شیخ السفرا» یا «DEAN» می گویند.
چرا به فرانسه نرفتیم؟
مدتی
پیش فرانسوا اولاند رییس جمهور فرانسه به افتخار حسن روحانی رییس جمهور
کشورمان یک میهمانی سنتی ترتیب داد اما ایران اعلام کرد نمی تواند در چنین
محفلی شرکت کند. این مراسم سنتی به یک میهمانی عصرانه تبدیل شد و قرار بود
بعدتر برگزار شود اما فعلا به خاطر حملات تروریستی پاریس برگزاری آن به
تعویق افتاده است ولی چرا ایران در آن میهمانی سنتی شرکت نکرد؟ آیا تیم
تشریفاتی در مورد سرو نوشابه های الکلی در آن برنامه مقصر بود؟ چرا در
بسیاری از مراسم های دیگر – که ایران در حضور دارد – نوشابه الکلی برای
ایرانیان سرو نمی شود اما در این مورد خاص، فرانسه ترجیح داده بود نوع
میهمانی را تغییر دهد؟
بیدار مغز در این باره می گوید: «این میهمانی
به افتخار رییس جمهور کشورمان برگزار شده بود. طبق آداب و سنت های
فرانسوی، پذیرایی با نوشابه های الکلی بخشی از چنین میهمانی های ویژه است.
در چنین میهمانی هایی که دو رییس جمهور حضور دارند، همه چیز باید طبق آداب
سنتی کشور میزبان پیش برود و آنها نمی توانند به خاطر دیگران سنت شان را
زیر پا بگذارند.
فرانسوی
ها در پاسخ به ما که خواسته بودیم نوشابه های الکلی در مراسم سرو نشود
تاکید کرده بودند این بخش از برنامه جزو برنامه های سنتی آنهاست و مردم آن
کشور با چنین شیوه ای از میهمانان ویژه شان پذیرایی می کنند. آنها نمی
توانستند سنت هایشان را تغییر دهند، در نتیجه بعد از رایزنی ها قرار شد نوع
برنامه تغییر کند و یک برنامه صبحانه ترتیب داده شود. البته به خاطر شلوغی
های اخیر در پاریس، برنامه پذیرایی به تعویق افتاده است. این موضوع تازه
ای نیست. ما پیش تر با اسپانیا هم چنین مسئله ای را داشتیم. قبل تر از آن
در زمان ژاک شیراک هم چنین مشکلی پیش آمد که به میهمانی آنها نرفتیم.
در
ایتالیا نیز یک بار میهمانی بود که به خاطر سرو نوشابه الکلی نتوانستیم در
آن حاضر شویم. از این برنامه ها همیشه وجود داشته و ما هم در آنها شرکت
نمی کنیم. هر سال میهمانی ویژه ای توسط دبیر کل سازمان ملل متحد به افتخار
رؤسای کشورها برگزار می شود که در آن نوشابه های الکلی سرو می کنند. آن
زمان رییس جمهور از دست اندرکاران پرسیده بود آیا امکان دارد که نوشابه
الکلی در برنامه سرو نشود؟ آنها جواب داده بودند که این میهمانی و برنامه
هایش جزو سنت های سازمان ملل است و آنها نمی توانند سنت هایشان را زیر پا
بگذارند؛ در نتیجه رییس جمهور وقت کشورمان در برنامه شرکت نکرد.»
