چگونگی رشد و پرورش خلاقیت و ابتکار عمل در دانش آموزان
یکی از مسائل که از دیرباز ذهن اندیشمندان، روان شناسان و دانشمندان علوم
انسانی به خود مشغول کرده است چگونگی رشد و پرورش خلاقیت و ابتکار عمل در
دانش آموزان و نوجوانان است. اصولا یکی از شاخصه های رشد و ارتقای علمی در
هر کشوری شکوفایی و تجلی خلا قیت و ابتکار عمل به عنوان زیرساخت آن جامعه
می باشد. جوامعی که بتواند خلاقیت نسل جوان را احیا و شکوفا سازد، از این
میزان قابل توجه توسعه، رشد و شکوفایی علمی برخوردار خواهد شد و بالعکس به
هر میزان که خلاقیت، پرورش و تعالی نیابد، رکود علمی- صنعتی و فرهنگی را
باید برای آن جامعه انتظار داشت. در این مقاله که به قلمی روان به رشته
تحریر درآمده است، روش های کاربردی پرورش خلاقیت در دانش آموزان تبیین شده
است و برای این که به نتایج کاربردی و عملی دست یابیم، راهکارها با شماره
گذاری از یکدیگر تفکیک شده اند.
● روش های کاربردی پرورش خلاقیت در دانش آموزان
۱) تقویت حس اعتمادبه نفس و خودباوری در دانش آموزان
یکی از شاخصه های اساسی تفکر خلاق، خودباوری و اعتمادبه نفس می باشد. اصولا
ایده های مثبت و ایمان به توانایی های فردی شرط اول موفقیت و پیروزی می
باشد. عدم پذیرش خود و استعدادهای نهایی باعث دلسردی، یاس و ناتوانی می
گردد. بنابراین تاکید بر اندیشه های مثبت و پذیرفتن خود و دوری از ناامیدی و
ناتوانی قدم اول بروز اندیشه خلاق در دانش آموزان می باشد.
۲) اهمیت جدی به امر آموزش ابتکار عمل و خلاقیت
اصولا انسان موجودی است که تحت تاثیر آموزش و تربیت قرار می گیرد و اندیشه
و تفکری وجود ندارد که قابل انتقال نباشد و آموزش گیرنده بعد از مدت
کوتاهی تحت تاثر تعلیمات آموزش دهنده قرار می گیرد. بنابراین اگر ما خواهان
داشتن دانش آموزانی خلاق و مبتکر می باشیم، باید اصول ابتکار و خلا قیت را
به صورت منسجم و هدف دار به دانش آموزان داده تا خلا قیت در دانشآموزان
نهادینه و پایدار گردد.
۳) ترتیب دادن سخنرانی برای شخصیت های خلا ق دانشآموز
رعایت و بهره گیری از این اصل از دو جهت حایز اهمیت می باشد. اول این که
دانش آموزان خلاق، اندیشه های مبتکرانه خود را در اختیار سایر دانش آموزان
قرار می دهند.
دومین فایده آن است که سایرین با الگوبرداری از چنین شخصیت هایی تلاش
خواهند نمود که خود نیز خلاق و مبتکر شوند تا بتوانند الگویی برای سایر هم
کلا سی های خود باشند.
۴) ترغیب و تشویق دانش آموزان به حدس زدن
اندیشه های خلا ق زمانی بروز خواهند کرد که شرایطی برای ایجاد آن فراهم شود
بهره گیری از روش حدس زدن در شرایط مختلف خود عاملی در شکوفایی استعدادها
و تجلی خلاقیت می باشد. در این زمینه می شود مسائل گوناگون مطرح نمود و از
دانش آموزان بخواهیم که حدس بزنند که راهکار چیست؟ و چه باید کرد؟ پیاده
نمودن این روش بیشتر در مراحل آموزشی از قابلیت اجرایی برخوردار است.
۵) دادن فرصت برای دادن بیان احساسات مثبت و منفی به دانش آموزان
یقینا هر دانش آموزی در برابر مسائل و رویدادها واکنش منحصر به فردی خواهد
داشت، که بیان آن واکنش ها می تواند، زمینه ای برای تجلی خلا قیت در سایر
دانش آموزان باشد. بنابراین ایجاد فضا و بستری طبیعی و آرام برای بیان
واکنش ها و احساسات دانشآموزان و دور نمودن فضاهای خشن و پرالتهاب خود
اقدامی عملی در پرورش خلاقیت دانش آموزان می باشد.
۶) پرهیز از عجله و شتاب در تقویت دانش آموزان
پرورش و تعالی خلا قیت امری است تدریجی و از حرکتی آرام برخوردار می باشد.
معمولا حرکت هایی که از روند یکنواختی برخوردار می باشند ریشه دارتر از
حرکت های نسنجیده و پرشتاب می باشند، متاسفانه در مواردی دیده می شود که ما
در مدت کوتاهی و آن هم به سرعت، می خواهیم توان خلا قیت و ابتکار را در
دانش آموزان افزایش داده، که یقینا نتیجه مطلوب حاصل نخواهد شد. پس مبارزه
با شتاب زدگی های غیرمعقول اصلی اساسی در تربیت نیروهای خلاق می باشد.
۷) پرهیز از تمسخر، تهدید، شرمنده کردن و تنبیه
یکی از روش های موثر در پرورش خلاقیت حذف عوامل منفی و تحقیرآمیز از فراروی
دانش آموزان می باشد. اصولا تحقیر، تمسخر، تنبیه و شرمنده کردن از
اموراتی هستند که مانع شکوفایی استعدادها و خلاقیت ها می شوند، در نقطه
مقابل احترام گذاردن، ارزش نهادن و تقویت خودباوری، از لوازم شکوفایی
خلاقیت می باشند.
۸) توجه به تفاوت های فردی دانش آموزان
یادآوری این نکته حایز اهمیت است که هر دانش آموزی انسانی ویژه با امکانات و
توانایی های منحصر به فرد خویش می باشد. در پرورش خلاقیت، توجه به این اصل
ضروری به نظر می رسد که ما همگان را یکسان و برابر لحاظ نکنیم. بهره گیری و
اطلاع از این تفاوت ها خود عاملی در تحقق و شکوفایی استعدادهای بالقوه
موجود در دانشآموزان خواهد بود.
۹) تشویق و معرفی دانش آموزان موفق و خلا ق
این عمل از آن جهت ضروری به نظر می رسد که دانش آموزان الگوهای مناسب خود
را می یابند. به عبارتی با بهره گیری از اصل تشویق هم دانش آموزان خلاق
مورد تکریم قرار گرفته اند و هم الگوهای مناسبی به سایر دانش آموزان ارایه
داده ایم.
۱۰) تعلیم اصل خواستن توانستن است به دانش آموز
این اصل که ریشه در اعتماد به نفس دارد، هر دانش آموزی که به توانایی های
خود ایمان داشته باشد و مطمئن باشد که می تواند، آن گاه امورات بزرگ در
برابرش بسیار کوچک جلوه خواهند کرد و بالعکس عدم ایمان به توانایی و یاس و
ناتوان پنداشتن خود نتیجه ای جز شکست نخواهد داشت.
۱۱) پرورش انتقاد سازنده، نه فقط انتقاد کردن
خلاقیت زمانی به اوج خواهد رسید که انتقادات درست و سازنده مطرح شوند،
معمولا در انتقادات ما می توانیم به ارزیابی عملکردها بپردازیم و مشکلات و
معایب کار را دریابیم و در اصطلاح بهینه آنها بکوشیم. البته انتقاد شایسته
آن است که به همراه خود راهکار و راه حل ارایه نماید و این نوع انتقادات
جلو برنده و حرکت بخش می باشند. ولی انتقاداتی که صرفا از روی غرض ورزی
باشند و از هیچ پشتوانه ای درستی برخوردار نباشند، جایگاهی در توسعه پرورش
خلاقیت نخواهد داشت.
۱۲) هدایت دانشآموزان به دخل و تصرف در مسائل و مفاهیم
این عمل یکی از شیوه های آموزش رشد خلاقیت می باشد. ما می توانیم از دانش
آموزان بخواهیم که در مسائل دخل و تصرف کنند. صورت مساله را گونه ای دیگر
مطرح نماند. از روش دیگری به جواب برسند و هر عملی که بتواند نتیجه ای
مطلوب ایجاد نماید. دخل و تصرف در مسائل و مفاهیم باعث رشد فزاینده خلاقیت
در دانش آموزان می گردد.
علل ضعف دانش آموزان در درس دیکته
) به علت اینکه مفهوم کلمه را نمی فهند یا قبلا نفهمییده اندآنرا درست نمی نویسید.
۲) کلمات از جانب معلم درست تلفظ نمی شود(آموزشی)
۳) دانش آموزان هنگام نوشتن دیکته کلمات را تکرار و هجی میکند(دقت)
۴) وجود نقص شنوایی در برخی از دانش آموزان در هنگام نوشتن املا و بی خبری
معلم از وجود این نقص باعث می شود بعضی از کلمات را جا می اندازد یا از
کلاس عقب میافتد(حافظه شنوا یی –حساسیت شنوایی)
۵) به علت کمبود فضای آموزشی و کمبود میز و نیمکت دا نش آموزان در اثرخستگی ودرست نشیدن کلمات را غلط می نویسید ۰ (آموزشی)
۶) متناسب نبودن متن دیکته از نظر(کمیت و مقدا ر) با سن پا یه تحصیلی آنان
باعث می شود دانش آموزان بعد از نوشتن مقداری ا زآن خسته شوند و غلط نویسی
آغاز می گر دد.(آموزشی)
۷) در بعضی اوقات دانش آموزان به علت مشکلات روانی هنگام نو شتن دیکته در افکار خود غو طه ور می شوند و از نوشتن باز می مانند۰
۸) وجود حروف هم صدا در ادبیات فا رسی مانند (ص-ث-س)
۹) تند گفته شدن دیکته از سوی معلم باعث خستگی وکم شدن دقت در دانش آموزان می گردد.
۱۰) ضعف درمهارتهای حرکتی (نارسا نویسی) – بیقراری و تند خویی – خطا د
رادراک بصری حروف (حافظه دیداری )- فقر آموزش و عدم تسلط معلم به شیوه های
آموزشی مطلوب در هنگام تعلیم نوشتن نشناختن حروف و قوائد نوشتن توسط دانش
آموزان نداشتن تمرین لازم و کافی برای نوشتن املا خود می تواند موجب ضعف و
نارسایی فراگیر در کسب مهارت نوشتن می شود .
انواع اشکالات موجود در دیکته دانش آوزان را پس از تجربه و تحلیل می توان
به دو گرو طبقه بندی کرد. یک گروه از اشکالات به مشکلات آموزشی مربوط هستند
و از طریق روش تدریس می توان حل کرد و گروه دیگر را از طریق تمرینهای خاصی
که می توان به جای رو نویسی های معمول در مدارس در نظر گرفت تا ضمن
جلوگیری از هدر رفتن وقت و استعداد دانش آموزان در برطرف کردن اشکالات
دیکته بسیار موثر باشند.
● روشهای تدرسی آموزش املا
۱) روش آزمون – مطالعه – آزمون
در این روش در ابتدا یک متن را به عنوان دیکته برای دانش آموزان می خوانیم و
بعد از تصحیح آن را به دانش آموزان باز می گردانیم سپس دانش آموزان باز می
گردانیم سپس دانش آموزان تا جلسه بعدی املا صحیح کلمات غلط موجود در املا
خود را تمرین می کنند. در جلسه بعد ار آن متن دوباره دیکته کفته می شود که
معمولا بدن غلط و یا با غلط های محدودی همراه است.
البته باید توجه داشت که متن دوم را با کمک کلماتی از متن اول که از ارزش
املایی بر خوردارند( اما در قالب جملات جدید) می توان تهیه نمود تا میزان
پیشرفت دانش آموزان در زمینه حافظه دیداری هم سنجیده شود.
۲) روش مطالعه و آزمون
ابتدا درس یا درسهای جهت گفتن از دیکته انتخاب می شود و دانش آموزان روی
لغات مشکل آن به صورت دیکته پای تختخ و تکالیفی نظیز نوشتن کلمات با حروف
رنگی و …………… تمرین می کنند سپس از آن درس یا درسها دیکته گفته
می شود که البته بهتر است متن دقیقا مانند کتاب نباشد.
۳) روش نمایش:
به منظور تقویت بیشتر حافظه دیداری در رابطه با آموزش حروف هم صدا مانند(ص-
ث- س ) ابتدا لغات مورد نظر را روی طاقهای شفاف می نویسیم سپس آنها را با
استفاده از اورهد روی پرده نمایش میدهیم مثلا کلمه(( صابون)) سپس روی حرف
(ص) را می پوشانیم و از دانش آموزان می خواهیم یکی از سه حرف (س، ث، ص) را
انتخاب کرده و کلمه را کامل کنند . سپس کلمه را کامل نشان می دهیم تا اگر
غلط حدس زده بودند آن را اصلاح کنند و درستش را کنارش بنویسید . از این روش
به هنگام دیکته پای تخته ای هم می توان استفاده کرد وجود دستگاه اورهد
الزامی نیست.
دانش آموزان ابتدا کلمه را در دفتر خود بنویسید بعد به تخته نگاه کنند و در صورت اشتباه درست آن را بالای کلمه بنویسند.
۴) روش تصحیح انفرادی :
به دانش آموز دیکته گفته می شود به عنوان تکلیف منزل از او خواسته می شود
دیکته خود را با استفاده از کتاب تصحیح کند و از این طریق متوجه غلطهایش می
شود و آنها را تمرین کند.
۵) روش چند حسی:
در این روش چند حس بینایی – شنوایی- لامسه به کمک یادگیری املا کلمه مورد
نظر می آیند . این روش بیشتر قبل از دیکته به منظور تمرین کلمات مشکل درس
به کار گرفته می شود.
الف) از دانش آموز خواسته می شود با دقت به کلمه ی مورد نظر ( این کلمه از
متن دیکته ای که بعداًَ گفته خواهد شد انتخاب می شود) که پای تابلو نوشته
شده نگاه کند.
ب) آن را بخوانند و کلمه مورد نظر را در هوا به صورت ذهنی و با استفاده از انگشت خود بنویسد.
ج) سپس آن را در جمله ای مناسب به کار برد . از این طریق معنای کلمه را بهتر درک می کند.
و) کلمه را از پای تابلو پاک کرده و به آنها فرصت می دهیم تا کلمه را بدون خطا از روی حافظه بنویسند.
د) کلمه را روی تابلو نوشته تا دانش آموزان آنها را با هم مطابقت دهد و به
درستی یا نادرستی نوشته خود پی ببرد . حرفی از کلمه را که از ارزش املای
برخوردار است قرمز نوشته و پای تابلو می نوسیم مانند ص در تصمیم . از این
روش به عنوان یک تمرین و تکلیف هم جهت تقویت حافظه دیداری دانش آموزان می
توان استفاده نمود.
۶) کاربرد جمله سازی در زنگ املاء: آموزگار ۲۰ جمله از ۵ درس را که دارای
اهمیت هستند انتخاب کرده و در هر جمله جای یک کلمه با ارزش املایی خالی
گذاشته می شود تا دانش آموزان به تکمیل آن بپردازند.
(( بارم هر کلمه یک نمره است))
۱) خورشید به قله ی ………………………… نزدیک می شد.
۷) آشنا کردن دانش آمزان با متن املاء:
به منظور یاد آوری شکل کلمه های خوانده شده لازم است قبل از نوشتن املاء
آموزگار یک بار آن متن را از اول تا آخر بخواند و شاگردان به این امر عادت
داده شوند که شکل کلی کلمه های خوانده شده را در ذهن خود مجسم کنند و آنها
را به یاد آورند و گاهی هنگام خواندن متن املا آموزگار به شاگردان اجازه
دهد که بگویند نوشتن چه کلمه ای را نمی توانند و معلم راجع به آن کلمه
توضیح آموزشی بدهد تا دانش آموزان بدهد تا دانش آموزان شکل نوشتاری کلمه ی
مورد نظر را یاد آمورند ، از این طریق ، شکل کلمه در ذهن شاگرد بیشتر تثبیت
می گردد و یاد گیری عمیق تر می شود. نحوه قرائت املاء در کلاس
هنگام قرائت املاء باید به نکات زیر توجه شود.
۱) از تمام درسهای کتاب فارسی ، اعم از شعر و غیر شعر باید املاء گفته شود ولی مقدار و زمان آن نباید از حد معینی تجاوز کند.
۲) آموزگار باید با توجه به هدفهایی که برای گفتن هر متن املا دارد، متن و مقدار آن را از قبل مشخص کند.
۳) هر کلمه یا عبارت فقط یک یا دو بار گفته شود و دانش آموزان باید عادت
کنند با گوش دادن به صدای آموزگار مشکل کلی نوشتن کلمه را در ذهن خود پیدا
و آن را زیر لب زمزمه کنند و بنویسند.
۴) سرعت گفتن املای کلمه با توان نوشتن دانش آموزان متناسب باشد.
۵) حرکت کردن آموزگار در هنگام گفتن املاء نباید باعث حواس پرتی دانش آموزان شود.
