انواع اصلي و روشهاي معمول پژوهش چيست؟
پژوهشهاي موجود را مي توان بر اساس معيارهاي متعددي دسته بندي
کرد. مثلا بر اساس چگونگي به کار بستن نتايج پژوهشها مي توان آنها را به
دو دسته “کاربردي” و “بنيادي” تقسيم کرد. نتايج پژوهشهاي کاربردي در کوتاه
مدت و براي رفع مشکلات موجود قابل استفاده است. به بيان ديگر پژوهشهاي
کاربردي در حل مسائل جاري مفيد مي باشند و از اين رو تحت عنوان” کاربردي”
شناخته مي شوند. معمولا نياز به انجام پژوهشهاي کاربردي زماني احساس مي شود
که روشها و اطلاعاتي که در اختيار داريم براي حل برخي از مشکلات موجود
کافي نيست.
در مقابل، پژوهشهاي بنيادي به توسعه و تعميق مباني علوم مختلف
کمک کرده و در دراز مدت امکان گسترش مرزهاي دانش بشري را فراهم مي آورند.
ممکن است يک پژوهش بنيادي در زماني که انجام مي شود کاربرد عيني و مشخصي
نداشته باشد اما در دراز مدت مبنايي براي توسعه دانايي و انجام ساير
پژوهشها خواهد بود.
علاوه بر اين تقسيم بندي، پژوهشها را مي توان بر اساس حوزه
موضوعي آنها طبقه بندي کرد. مثلا، پژوهشهاي صنعتي، مذهبي، فرهنگي، کشاورزي،
پزشکي و فني. هر يک از اين حوزه ها روشها و اصول خاص خود را در انجام
تحقيقات کاربردي و بنيادي در اختيار دارند که توسط پژوهشگران آن حوزه مورد
استفاده قرار مي گيرد.
فرايند پژوهش شامل چه مراحلي است؟
پژوهش در رشته هاي مختلف علمي به شيوه هاي گوناگون انجام مي
شود و نمي توان يک روش مشخص که در همه شاخه هاي علوم کاربرد داشته باشد
معرفي کرد. با اين حال، اصولي کلي بر فرايند پژوهش در رشته هاي مختلف حاکم
است که بيش از آنکه با هم متفاوت باشند به هم شبيه هستند. پژوهش به هر شکل و
در هر رشته اي که انجام شود همواره تابع دستور العملهاي مدون و منطقي است
که پژوهشگران را در انجام کارشان ياري مي کنند. همچنين، به کار بستن اين
دستورالعمها آنان را قادر مي سازد که ضمن کسب اطمينان بيشتر نسبت به صحت
نتايج کارشان نتايج و آثار ساير پژوهشها را مورد ارزيابي قرار دهند.
معمولا در گام اول همه پژوهشها با يک يا چند پرسش آغاز مي
شوند. اين پرسشها ذهن پژوهشگر را به خود مشغول کرده و او را به تلاش در جهت
پاسخگويي به آنها وا مي دارد.
در گام دوم، پژوهشگر به جستجو در منابع علمي زمينه موضوعي خود
مي پردازد و با بررسي دقيق آنها به تصوير روشنتري از ميزان دانش موجود در
آن زمينه دست مي يابد، تصويري که مبتني بر گزارشهاي منتشر شده ساير
پژوهشگران در آن زمينه است. به اين مرحله “مرور پيشينه پژوهش” مي گويند.
اگر در اين مرحله منابعي براي پژوهشگر مفيد باشد و از آنها به نحوي استفاده
کند، در گزارش تحقيق خود فهرستي کامل از تمام منابع مورد استفاده را به
دقت ذکر مي کند. استناد به اين منابع ضمن آنکه پيوندي بين پژوهش او با
پژوهشهاي قبلي نشان مي دهد به پژوهش در دست انجام اعتبار بيشتري مي بخشد و
ارتباطهاي علمي ميان پژوهشگران را افزايش مي دهد.
در مرحله سوم، پژوهشگر به گردآوري اطلاعات و داده هايي مي
پردازد که مي تواند در آينده مبناي تحليلها و تفسيرهايي قرار گيرد که در
نهايت به يافتن پاسخ پرسشهاي اوليه منجر شود. اين بخش از پژوهش که به مرحله
گردآوري اطلاعات و داده معروف است مي تواند به شکلهاي کاملا مختلفي انجام
شود. مثلا در پژوهشهاي معمول در حوزه هاي علوم انساني و علوم اجتماعي مانند
روانشناسي، علوم تربيتي و جامعه شناسي از ابزارهايي مانند پرسشنامه،
مصاحبه و مشاهده استفاده مي شود. در علوم تجربي پژوهشگران در اين مرحله به
انجام آزمايشهاي مختلفي مي پردازند و تاثير عوامل مشخصي را در زمينه کار
خود مورد سنجش و آزمون دقيق قرار مي دهند.
در مرحله چهارم داده هاي گردآوري شده به روشهايي مختلف – مثل
استفاده از مباني علم آمار – سازماندهي و خلاصه مي شوند. اين سازماندهي و
خلاصه سازي به نحوي صورت مي پذيرد که امکان توصيف و مقايسه نتايج حاصل شده
براي پژوهشگر فراهم مي شود. ترسيم نمودارها و جدولهاي مختلف از روشهاي
معمول سازماندهي و خلاصه سازي داده ها به شمار مي آيد.
در مرحله پنجم پژوهشگر مي تواند بر اساس تحليل يافته هاي
مراحل قبل به تفسير روشني از موضوع پژوهش پرداخته و پاسخي براي پرسشهاي
اوليه خويش بيابد.
در آخرين گام، نتايج پژوهش انجام شده مي تواند به يکي
ازروشهاي معمول در انتشارات علمي به صورت چاپي يا الکترونيکي منتشر شود.
مثلا نتايج پژوهشها ممکن است در قالب گزارشهاي مفصل يا مختصر تحقيقي،
مقاله هاي علمي مجله ها، رسانه هاي گروهي، سايتهاي اينترنتي يا ارائه در
همايشهاي تخصصي ملي يا بين المللي انتشار يابد. اين نتايج مي تواند در
آينده مورد استفاده ساير پژوهشگران قرار گيرد و مبنايي براي انجام مطالعات
بعدي باشد. اگر پژوهشها از نوع کاربردي باشند نتايج به دست آمده در اختيار
کساني قرار مي گيرد که مي توانند از آن نتايج براي حل مشکلات موجود استفاده
کنند.
انواع طرح های تحقیقاتی/روش های پژوهش 2/قسمت آخر
تحقیق توصیفی از نوع پی گیری1
در این تحقیق به سنجش نتیجه و
اثرگذاری که به دنبال پدیده ای معین و تلاشی مشخص شکل می گیرد، توجه می
نمایند؛ برای مثال می توان به بررسی هایی که درباره اثرهای حاصل از دوره
های آموزشی معین به عمل می آید، اشاره کرد؛ «بررسی عمکرد پنج سالة دوره های
کوتاه مدت آموزشی مرکز آموزش مدیریت دولتی در منطقة سمنان (72-1367)».
تحقیق توصیفی از نوع همبستگی2
در
این نوع تحقیق، به مطالعة رابطة موجود بین دو متغیر یا دو پدیده توجه می
شود؛ برای مثال، پژوهش درباره نوع و میزان رابطة موجود بین نمرات علوم
اجتماعی و علوم تجربی دانش آموزان را که طی آن، نوع و میزان همبستگی بین
نمرات درس های مذکور، مورد مطالعه قرار می گیرد، می توان از این نوع تحقیق
به حساب آورد. در تحقیق همبستگی، با این که از نوع توصیفی تلقی می شود، به
طور معمول، طرح فرضیه متداول است.
تحقیق توصیفی از نوع پس از وقوع3
در
این نوع پژوهش، به بررسی وضعیت یا شرایطی پرداخته می شود که به سبب وقوع
حوادث قبلی به وجود می آیند و به طور معمول، پس از رویداد و یا اتفاق
مشخصی، انجام می شوند و در حقیقت، از طریق بررسی معلول، به ماهیت علت پی می
برند؛ برای مثال، «بررسی حالات رفتاری بیماران مبتلا به صرع، پس از وقوع
حملة «صرع» را می توان از این نوع تحقیق محسوب کرد. یکی از محدودیت های این
نوع پژوهش، آن است که در برخی موارد به منظور بررسی وضعیت پس از واقعه،
مدت ها باید انتظار کشید؛ در عین حال، ارتباط مستقیم با وضعیت مورد بررسی
را می توان از محاسن این نوع پژوهش تلقی کرد(بیانی، 1378، ص101).
3. تحقیق پیش بینی4
در
تحقیق پیش بینی، از طریق شناسایی ماهیت و شکل روابط بین دو یا چند متغیر و
مطالعة تأثیرگذارها، چگونگی تحول تأثیرپذیرها پیش بینی می شود. اگر در
تحقیق توصیفی به این پرسش اصلی پاسخ داده می شود که «چگونه است؟»، در پژوهش
نوع پیش بینی، سؤال اساسی در قالب: «چگونه خواهد بود؟»، مطرح می شود؛ برای
مثال، بررسی درباره زمان پیدایش و حصول شرایط دگرگونی در جامعه ای معین را
می توان از نوع پژوهش پیش بینی تلقی کرد. تفاوت این نوع پژوهش با تحقیق
همبستگی که قبلاً به آن اشاره شد، آن است که در تحقیق پیش بینی از روی
تأثیرگذاری یک یا چند متغیر، روند تحول متغیر یا متغیرهای دیگر را می سنجند
که مربوط به آینده می شود؛ در صورتی که در تحقیق همبستگی که جزء پژوهش های
توصیفی محسوب می شود، به سنجش چگونگی در زمان موجود اکتفا می شود.
4. تحقیق تبیینی5
این
نوع پژوهش به دنبال علت یابی و یا ریشه جویی پدیده های مورد مطالعه می
باشد و پرسش اصلی که تحقیق تبیینی پاسخ گویی به آن را در نظر دارد، در قالب
« چر»مطرح می شود؛ برای مثال، اگر پژوهشی درباره شناسایی علت وابستگی
اعتقادات دینی مردم با شرایط اقتصادی آنان انجام گیرد، در این صورت، پژوهش
از نوع تبیینی می باشد. بدیهی است که در این تحقیق، وجود رابطه از قبل روشن
می باشد و احتمال دارد که رابطة مورد نظر، طی پژوهش های جداگانه ای که از
نوع غیر تبیینی بوده، به اثبات رسیده باشد ولی این بار از طریق انجام پژوهش
تبیینی، در صدد بر می آییم تا ریشة رابطه ای را که از قبل می دانستیم، جست
وجو کنیم.
بدین ترتیب، می توان نتیجه گرفت که سطح بررسی های تبیینی از سه نوع پژوهش که به آنها اشاره شد، عمیق تر می باشد.
5. تحقیق ارائة طریق6
در
تحقیق نوع ارائة طریق، علاوه بر کشف پدیده یا مشکل (کاوشی)، درک چگونگی آن
(توصیفی)، پیش بینی روند تحول (تحول سنجی ) و نیز ریشه یابی (تبیینی) در
صدد بر می آییم تا با ارائة طریق و مشخص سازی راه حل، نحوة رفع مشکل و یا
مواجهه با آن را نشان دهیم؛ برای مثال، بررسی درباره راه های افزایش
یادگیری دانش آموزان را می توان به عنوان نمونه ای از این نوع تحقیق تلقی
کرد. روشن است که انجام این تحقیق، زمانی امکان پذیر است که مطالعه گر با
فرآیند یادگیری و چگونگی تغییرات و عوامل به وجود آورنده آن، آشنایی کامل
داشته باشد. به طور معمول، انجام این نوع پژوهش، بر اساس طرح فرضیه های
متعدد، امکان پذیر می شود و در این خصوص، لازم است راه حل های احتمالی
مختلفی را که هر کدام از آنها را می توان به فرضیه ای تعبیر کرد، به کار
گرفته شوند؛ تا راه های مناسب افزایش یادگیری، روشن شوند. ذکر این نکته
ضرورت دارد که هر یک از راه حل های احتمالی، در سطح محدودی مورد آزمایش
قرار می گیرند تا میزان تأثیرگذاری آنها مشخص شود(بیانی، 1378، ص 103).
نمایی از انواع طرح های تحقیقاتی دیگر
انواع طرح های تحقیقاتی دیگر را می توان به صورت زیر، به طور خلاصه ارائه کرد:
مطالعة موردی 1
دانشجویی
علاقه مند به یافتن راه حل قطعی کاهش آلودگی صوتی سطح شهر تهران است و هدف
اصلی او، جست وجوی چگونگی رفع این معضل، از طریق ریشه یابی و شناسایی
عوامل مؤثر برشکل گیری آن است؛ استدلال کنید که از چه روشی از روش های
تحقیق، می تواند استفاده کند؛ چرا؟
مطالعة موردی 2
محققی
در صدد است که به «بررسی حالات رفتاری جوانان، بعد از انجام فرائض معنوی»
بپردازد؛ از چه نوع تحقیقی باید استفاده کند؛ توضیح و استدلال کنید.
تمرین و بررسی
1. تحقیق توصیفی از نوع پیمایش را با مثال توضیح دهید.
2. روش عرضی (cross-sectional) جزء کدام دسته از تحقیقات است؟ آن را تعریف کرده، با مثال بررسی کنید.
3. تحقیق ارائه طریق (solution research) چیست؛ با مثال توضیح دهید؟
واژه نامه
1. follow –up
2. correlating – study
3. Ex-post facto
4. perdictory research
5. Explanatory research
6. solution research
