آموزش کامل کاشت, داشت و برداشت زعفران
مقدمه
زعفران
Crocus sativus ) ) از تیره زنبق سانان ( Iridaceae ) می باشد. زعفران
گیاهی است علفی، چند ساله، دارای کورم ( پداژه ) سفید رنگ که روی آن جوانه
های راسی و جانبی وجود دارد. ریشه افشان، کوتاه و به طور معمول از قاعده
کورم بر روی یک دایره خارج می شود. گل شامل گلپوش 6 قطعه ای 3 )کاسبرگ و 3
گلبرگ )، همرنگ و خوشبو، دارای 3 پرچم با بساک زرد رنگ، مادگی آن دارای
خامه سفید، کلاله 3 شاخه ای و قرمز رنگ است.
برگ ها
باریک و بلند به رنگ سبز تیره یا چمنی به طول حدود 20 تا 50سانتی متر، به
تعداد 11- 5 برگ، گل ها و برگ ها داخل لوله ای غشایی به نام اسپات ( چمچه )
قرار می گیرند که وظیفه حمایت برگ و گل تا خارج شدن از خاک را به عهده
دارد. این گیاه سه گان می باشد و تولید بذر نمی کند.
به ادامه مطالب بروید
پراکنش زعفران در ایران
زعفران
که به گل سلامتی، سلطان ادویه ها و طلای سرخ معروف است ارزشمندترین رستنی
ایران و خاستگاه اصلی آن دامنه های الوند می باشد. کشت زعفران در ایران به
سال های پیش از میلاد مسیح بر می گردد و در مناطق بسیار کم باران که دارای
زمستان سرد و تابستان گرم هستند، گسترش دارد.
سطح زیر کشت و تولید زعفران در ایران
ایران به
عنوان مهمترین تولید کننده زعفران دنیا می باشد. بر اساس آمار سال 1384،
ایران با سطح زیر کشت 21/57694 هکتار، تولیدی برابر 9/239 تن زعفران در سال
دارد که متوسط عملکرد کشت آبی و دیم به ترتیب 16/4 و 18/3 کیلو گرم در
هکتار است.
95 درصد از زعفران کشور در استان خراسان جنوبی و 5 درصد در استان های یزد، اصفهان، فارس، کرمان و استان مرکزی کشت می شود.
پراکنش زعفران در دنیا
پس از
ایران که 81 درصد از زعفران دنیا را تولید می کند، کشت زعفران در کشورهایی
مانند یونان، اسپانیا، ایتالیا، بنگلادش، مغرب، هند و… رواج دارد.
سطح زیر کشت و میزان تولید زعفران استان کرمان به تفکیک سال.
سالمیزان تولید (تن)سطح زیر کشت (هکتار)
8206/1227
8309/12/228
842/15/254
8523/125/271
سطح زیر کشت، میزان تولید و میانگین عملکرد
شهرستانسطح زیر کشت(هکتار)میزان تولید (کیلوگرم)عملکرد(کیلوگرم در هکتار)
زرند1417006
راور6203
شهربابک201207
کوهبنان603005
بردسیر75/105/1
بافت6155/2
سیرجان12185/1
بم25/025/01
رفسنجان8344
کرمان115/165/1
جمع25/27125/123415/3 متوسط
خاک مناسب پرورش زعفران
از
آنجایی که پداژه زعفران مدت نسبتاً زیادی ( 8- 5 ) سال در زمین می ماند،
خاک آن باید سبک یا ترکیبی از شن و رس باشد تا پیاز بتواند در این مدت،
علاوه بر تامین مواد غذایی، در مقابل شرایط خاص منطقه ای نیز مقاومت نماید.
بنابراین، جهت رشد و نمو مناسب گیاه و تولید محصول مرغوب، زمین های
حاصلخیز با زهکش مناسب و pH بین ( 8- 7) لازم است.
کاشت
از
آنجایی که زعفران تولید بذر نمی کند، فقط از راه کورم ( پداژه ) می توان آن
را تکثیر کرد. در اواسط مرداد ماه تا پاییز بسته به منطقه ( پیش از شروع
یخ شکن زمین )، اقدام به خارج کردن کورم از زعفران زارهای مورد نظر یا تهیه
آن از محل های مناسب می کنند. پس از آماده کردن زمین و اضافه کردن کود
دامی، به صورت کرتی اقدام به کشت کورم در عمق 15 تا 20 سانتی متر شود. در
این حالت به 2 تا 6 تن کورم برای کاشت یک هکتار زعفران کاری نیاز است.
فاصله
کپه ها را 30×30 و در هر کپه 1 تا 3 پیاز در کشت سبک، 5 تا 7 پیاز در کشت
متوسط و 7 تا 15 پیاز در کشت متراکم، می توان به کار برد که در این حالت (
عمر ) کشتزار زعفران متفاوت است.
داشت
زعفران
از نظر نیاز آبی، بسیار کم توقع است و که نیاز به 7 بار آبیاری در سال
دارد. همچنین، این نیاز هنگامی است که دیگر محصولات به آب نیاز ندارند.
اولین آبیاری پس از کاشت محصول و بسیار مهم می باشد. این آبیاری باید طوری
تنظیم شود که هوا زیاد گرم نباشد، چون ابتدا برگ ها سبز شده و بعد گل ها
ظاهر می شود، که در نتیجه برداشت گل مشکل خواهد شد. به طور معمول، پس از
اولین آبیاری زعفران زار گل ها زودتر از برگ ها از خاک خارج می شوند.
آبیاری دوم 35 روز پس از آبیاری اول است، چنانچه آبیاری پس از برداشت گل
انجام شود به آن گل پاک گویند. وجین علف هرز و کود دهی ( به ویژه کود دامی )
باید در همین مدت خفتگی انجام گیرد. آخرین آبیاری زعفران زار به نام زرد
آب حدود اواسط اردیبهشت انجام می شود که پس از آن دوره ( خفتگی ) تابستانه
زعفران آغاز می شود.
برداشت گل زعفران
بسته به
عمق کاشت پداژه ها و بافت خاک، گل های زغفران طی یک تا دو هفته پس از
آبیاری اول شکفته می شوند. گل های زعفران در صبح زود و به طور معمول یکجا
برداشت می شوند، سپس در خارج از کشتزار، کلاله ها را از سایر قسمت های گل
جدا می کنند. پس از روییدن گل ها، حداکثر 3 تا 4 روز برای برداشت محصول
فرصت وجود دارد، که در صورت عدم برداشت به موقع گل ها ریزش نموده و کلاله
ها شکننده می شوند. معمولاً طول دوره برداشت 20 روز طول می کشد.
خشک کردن کلاله زعفران
خشک کردن زعفران به سه روش زیر صورت می گیرد :
الف) سنتی
ب) اسپانیایی
ج) صنعتی
روش سنتی
بالاترین عطر و رنگ را دارد. رنگی که در روش اسپانیایی به وجود می آید
بهتر و با کیفیت تر از روش سنتی است ولی از نظر عطر روش سنتی بهتر است. در
روش خشک کردن صنعتی از آون استفاده می شود.
ترکیبات شیمیایی
کورم
زعفران دارای گلوکز و حدود 15 اسید آمینه مختلف است و گلپوش آن دارای مواد
رنگی ( آنتو سیانینی ) می باشد. رنگ کلاله به دلیل وجود رنگ دانه های
کارتنوئیدی به نام کرومین، طعم تلخ آن به دلیل نوعی گلیکوزید به نام
پیکروکروسین است. عطر زعفران به واسطه روغن های فرار از گروه ترپن هاست، که
پس از جذب آب به سافرانان معطر تبدیل می شود.
موارد مصرف و خواص درمانی
بهترین
مورد مصرف زعفران در تهیه رنگ خوراکی و به عنوان ادویه است. از نظر دارویی
در طب سنتی، با تاثیر بر هورمون های جنسی زنانه موجب سقط جنین می شود. در
طب جدید برای درمان کم خوابی، سرطان، ضدنفخ، تشنج و افسردگی استفاده می
شود. مصرف نوشیدنی زعفران موجب تقویت حافظه می گردد. از گلپوش آن به علت
تولید رنگ دانه های آنتوسیانینی برای رنگ رزی پشم و ابریشم استفاده می شود.
صادرات و بازاریابی زعفران
75 تا 80
درصد از زعفران تولیدی ایران، صادر می شود و حدود 50 میلیون دلار برای
کشور ارزآوری دارد.بخش عمده صادرات زعفران ایران به صورت فله ای به بهای هر
کیلو 400 دلار راهی اسپانیا و امارات متحده عربی می شود و از آنجا، در
بسته بندی های کوچک و مدرن ، به بهای هر کیلو 1200 دلار راه بازارهای غربی
را در پیش می گیرد. به بیان دیگر، با توجه به نبود زیر بناهای صادراتی و
تکنولوژی بسته بندی، حاصل تلاش زعفران کاران ایران، عمدتاً به جیب دلالان
اسپانیایی و اماراتی ریخته می شود.
در
مجموع، بر پایه گزارش های انتشار یافته، تمایل کشاورزان به کشت زعفران رو
به کاهش گذاشته که مهمترین عامل آن کاهش بهای این کالا طی چندسال گذشته
است. با این وجود، پس از سالها رکود، در سال 1385، قیمت زعفران به طور
چشمگیری افزایش یافت. پیش بینی می شود با افزایش قیمت زعفران در داخل کشور،
قیمت آن در بازار جهانی باز هم افزایش یابد و به بهای واقعی خود نزدیک شود
و منافع تولید کنندگان در فصل جدید بیش از پیش تامین گردد.
مسائل و مشکلات تولید زعفران
1- در
گزارش خواربار جهانی ( FAO ) در مورد تولید کنندگان زعفران در دنیا، تنها
نام کشورهای اسپانیا، یونان و منطقه کشمیر که تولید آنها روی هم به ده تن
نمی رسد، آمده است. با وجود اینکه بیش از 80 درصد زغفران دنیا در ایران
تولید می شود، اما تعیین قیمت زعفران توسط واسطه های جهانی نیز یکی دیگر از
مشکلات اساسی تولید کنندگان این محصول در ایران است و در هیچ جای دنیا
چنین چیزی وجود ندارد که کشوری که تولید جهانی یک محصول را به خود اختصاص
داده است قیمت آن را خود تعیین نکند.
2-
برداشت سنتی و غیر علمی زعفران و مشکلات بسته بندی و بازاریابی، حضور ایران
را در عرضه این محصول، در بازارهای جهانی به خطر انداخته است.
3- مسائل
و معضلات بی شماری موجب شده تا بخشی از صادرات زعفران به صورت قاچاق در
آید و چون ارزآوری برای کشور ندارد، صدمات جبران ناپذیری را به اقتصاد کشور
وارد می کند. مثلاً چندی پیش حجم بالایی از کورم زعفران از کشور به صورت
قاچاق وارد افغانستان شد که ادامه این روند شرایط تولید این محصول در کشور
را بحرانی تر می کند.
4- تقلب های زعفران
5- از جمله این تقلب ها
الف) رنگ کردن خامه زعفران با رنگ های طبیعی و مصنوعی
ب) اضافه کردن گلبرگ های گلرنگ یا همیشه بهار به زعفران
ج) رنگ کردن کاکل ذرت و اضافه کردن آن به زعفران
د) رنگ کردن مجدد زعفران مصرف شده
علت تقلب در زعفران ناشی از :
الف) قیمت قابل توجه زعفران به عنوان یکی از گرانترین مواد غذایی
ب) عدم ایجاد عارضه ی زودرس ناشی از مصرف زعفران تقلبی
ج) عدم
امکان تشخیص سریع و مطمئن زعفران تقلبی بدون استفاده از روش ها و تجهیزات
آزمایشگاهی می باشد. که این زعفران های تقلبی مصرف داخلی و صادرات این
محصول گران بها را به مخاطره انداخته است.
6- کاهش
تولید و اختلال در عرضه و تقاضا، باعث افزایش قیمت زعفران در سال 85 شد.
تولید زعفران در سال 84 برابر آمار رسمی 252 تن بوده که این مقدار در سال
85 به 100 تا 110 تن رسیده که این کاهش تولید افزایش قیمت را درپی داشته
است. که به طبع این امر مشکلاتی را در آینده به وجودخواهد آورد. این موضوع
بدین معنی نیست که هر چقدر قیمت را بالا ببریم خریداران استقبال خواهند کرد
بلکه افزایش قیمت زعفران باعث پایین آمدن سرانه مصرف در سال 85 و 86 شد و
واکنش منفی خریداران خارجی را نیز در پی داشت.
راهکارهای پیشنهادی تولید زعفران
1- تولید
کنندگان ایرانی در بخش کشاورزی که در واقع در گروه کالاهای تولیدی خودشان
با محصولی جدید به نام زعفران مواجه هستند، باید دانش و ابزار لازم برای
تولید محصولی مورد پسند و نیاز مصرف کننده در هر نقطه از جهان و متناسب با
جزئیات آخرین استاندارد های بین المللی به دست آوردند، که خوشبختنانه بعضی
از شرکت های تولید کننده به این کیفیت، استاندارد و اطلاعات دست یافته اند.
در همین
راستا، انتقال دانش لازم به تولید کننده ها نه تنها می تواند کمک موثری در
ارتقای کیفیت زعفران مصرفی جهان باشد، بلکه این قابلیت را دارد که با بهره
برداری بهتر و بهینه سازی و دستیابی به راندمان بالاتر، هزینه تولید را بیش
از پیش کاهش دهد و بدین ترتیب منافع توامان تولید کننده و مصرف کننده روز
به روز بیشتر تامین گردد.
2- جمع
آوری اطلاعات موجود برای معرفی زعفران به صورت عام، انتقال اطلاعات لازم به
کشاورزان، مصرف کنندگان، و تولید کنندگاه زعفران و انجام پژوهش های لازم
در زمینه های مختلف، اعم از تعیین استراتژی بررسی بازار، راه های مصرف و
افزایش آن و انجام پژوهش های کاملتر در زمینه تولید، خواص دارویی و پزشکی
ناشناخته زعفران بسیار ضروری است.
اهداف کاشت زعفران در استان کرمان
1- ترویج توسعه کشت زعفران با توجه به معضل کم آبی استان
2- ایجاد اشتغال لازم خانواده های روستایی به صورت مستقیم و غیر مستقیم
3- ایجاد ارز آوری
4- آشنایی و ایجاد فرهنگ مصرف زعفران در میان افراد
5- صادرات
خواص زعفران
زعفران ، گیاهی است چند ساله که دارای پیاز می باشد این
پیاز دارای غلاف قهوه ای رنگی است. این گیاه در جنوب غربی آسیا، جنوب
اسپانیا و جنوب اروپا روییده می شود. دارای ساقه و شش گلبرگ بنفش رنگ و 3
رشته کلاله قرمز رنگ می باشد. قسمت مورد استفاده گیاه زعفران کلاله نارنجی
رنگ گل آن می باشد. کلاله زعفران حاوی چربی، املاح معدنی و موسیلاژ است.
تکثیر زعفران منحصرا توسط غده زیر زمینی بنه ( کورم ) متداول است. عطر و
بوی زعفران به علت وجود اسانس بی رنگ تروپن دار و یک ترکیب اکسیژن دار و
همراه با سینئول به نام سافرانال می باشد. طعم زعفران مربوط به هیتروزید
تلخ پیکروکروسین است. رنگین بودن زعفران مربوط به وجود ماده ای به نام
کروسین می باشد.
زعفران ماده غذایی با ارزشی است که به مقدار کم از گیاه زعفران بدست می
آید در واقع از هر 100 تا 200 هزار گیاه زعفران، حدود 5 کیلوگرم گل زعفران
بدست می آید که وزن 5 کیلوگرم زعفران تازه بعد از خشک شدن به یک کیلوگرم می
رسد.
ارزش غذایی زعفران
زعفران چاشنی و رنگ دهنده غذا می باشد زعفران موجب کاهش چربی و کلسترول
خون می گردد. زعفران آرام بخش، اشتها آور، ضد اسپاسم، پیشگیری کننده از
بیماریهای قلبی و سرطان، تقویت کننده حافظه و کاهش دهنده فشار خون است. از
گیاه زعفران در درمان بیماری آسم، بیماریهای پوستی، بیماری های چشم، عفونت
ادراری، یرقان، پیش انداختن قاعدگی، رفع نفخ شکم ، درمان معده درد و درمان
کم خونی استفاده می شود.
زعفران به هضم غذا کمک می کند و تقویت کننده معده می باشد و به عنوان مسکن بویژه در دردهای لثه کاربرد دارد.
زعفران گیاه ضد افسردگی
مصرف زعفران در پیشگیری از بروز افسردگی موثر است. بر اساس تحقیقات
امروزی نیز نتیجه گرفته شده است که زعفران دارای خواص ضد افسردگی است و این
در حالی است که بر اساس تب سنتی به زعفران خواص فرح بخشی و خنده آوری نیز
نسبت داده اند. بر طبق نتایج این تحقیقات استفاده از زعفران در غذا و
نوشیدن حداقل یک فنجان چای زعفران برای تمدد اعصاب توصیه می شود. زعفران
افزایش دهنده تمرکز حواس است و در پیشگیری از آلزایمر و پارکیسون موثر می
باشد زعفران در درمان دردهای عصبی و کم خوابی موثر می باشد.
زعفران عامل پیشگیری از کاهش دید در سالخوردگی
بر اساس تحقیقات مرکز دانشگاهی
ایتالیا زعفران در تنظیم کارکرد سلولهای بینایی موثر است و سلولهای بینایی
را در مقابل آسیبها محافظت می کند و از پیشرفت بیماریهای چشم جلوگیری می
کند و موجب احیای سلولهای آسیب دیده چشم می شود. زعفران در درمان اختلالات
لکه زرد شبکیه که در سنین سالخوردگی ایجاد می شود موثر است. مصرف زعفران در
رژیم غذایی از پیشرفت بیماریهای ژنتیک چشم جلوگیری می کند و به همین علت
مصرف متعادل آن به سالخوردگان و افراد مبتلا به بیماری های چشم توصیه می
شود.
خواص ضد سرطانی زعفران
زعفران خواص ضد سرطانی دارا می باشد و
به عنوان یک داروی ضد تومور و جمع کننده رادیکالهای آزاد عمل می‌کند. بر
اساس تحقیقات پزشکی ثابت شده است که مواد آنتی اکسیدان موجود در زعفران
خواص ضد سرطانی دارا می باشند. بر اساس نتایج این بررسی بنظر می رسد که
استفاده از زعفران، از بروز توالی های ژنی سرطان زا جلوگیری می کند و در
ترمیم مولکول های دی ان ای آسیب دیده تاثیر بسزایی دارد.
مضررات مصرف بی رویه زعفران:
مصرف بی رویه زعفران مضر می باشد و
باعث استفراغ، کاهش ضربان قلب، خون ریزی از بینی، خون ریزی از پلک ها و لب و
موجب سر گیجه، بی حالی، زردی پوست و عوارض خطرناک دیگر می شود که این
عواقب حتی می تواند منجر به مرگ شود.
زعفران عامل سقط جنین و یا برطرف کننده سخت زایی :
رقیه و سحر کامران سامانی در پژوهش خود با موضوع درمان سخت زائی با مصرف
زعفران در همایش زعفران داروی گیاهی هزاره سوم ارائه شد، نشان دادند که
خوردن زعفران در زمان حاملگی، شخص را برای زایمان آسان آماده می کند. بر
طبق پژوهش آنان مصرف زعفران در دوران بحرانی بارداری یعنی سه ماه اول که
دوران تشکیل اندام‌ها ست می‌تواند به جنین صدماتی وارد نماید. مصرف زعفران
در سه ماه اول حاملگی باعث افزایش هورمون پروستاگلاندین در رحم شده و
اثرتحریکی مستقیم روی عضلات صاف رحم دارد و در نتیجه احتمال سقط جنین را به
همراه دارد اما مصرف متعادل آن پس از سه ماه اول دوران بارداری مفید است و
مادر را برای زایمان آسان آماده می کند. زعفران موجب خاصیت ارتجاعی در
نسوج رحم می گردد و زایمان را آسانتر می سازد.
زعفرانی که پس از سه ماه اول حاملگی
مصرف شده است تاثیر خود را چند ساعت قبل از زایمان با شروع شدن درد و با
دریافت عصبی گیرنده های درد و تولید هورمون پروستا گلاندین که درهنگام وضع
حمل باعث انقباض ماهیچه های دیواره رحم می‌شوند و اثرتحریکی مستقیم روی
عضلات صاف رحم و اثر شل کنندگی سرویکس دارد می گذارد بنابراین با مصرف
صحیح زعفران میزان پروستا گلاندین در رحم در زمان تولد نوزاد را افزایش داد
و از سخت زائی جلوگیری کرد.
مقدار مناسب و مجاز مصرف زعفران در ماه:
مصرف سه گرم زعفران برای هر نفر در
ماه بسیار سالم و سودمند می باشد و مصرف بیش از 5 گرم آن برای هر نفر در
ماه مضر می باشد. اما مصرف 5 گرم زعفران در یک وعده غذائی می تواند منجر به
مرگ انسان گردد.
نگهداری از زعفران:
زعفران را باید دور از نور و رطوبت
نگهداری کرد زعفران را درظروف شیشه ای یا فلزی دربسته نگهداری نمایید. توجه
داشته باشید اسانس زعفران قابل تبخیر شدن است، بنابر این درب ظرف زعفران
را ببندید درصورت باز ماندن درب ظرف زعفران اثرات داروئی و کیفیت آن کاهش می یابد.
مصارف زعفران :
زعفران به مواد غذایی عطر و رنگ
مخصوص می دهد و به همین جهت از زعفران در صنایع غذایی مانند سوسیس سازی، در
شیرینی سازی مانند تهیه پودرهای کیک، در داروسازی مانند داروهای ضد
افسردگی، در نساجی مانند رنگ کردن پارچه های ابریشمی، در تولید مشروبات
الکلی و غیر الکلی بعنوان طعم دهنده طبیعی و در صنایع لبنی و غیره استفاده
می شود.
