دانش های زبانی (سوم راهنمایی): انواع جمله – اجزای جمله ((درس اوّل))
دانش های زبانی (سوم راهنمایی): انواع جمله – اجزای جمله ((درس اوّل))
انواع جمله:
جمله از نظر محتوا و پیام چهار نوع است:
ا– جمله ی خبری: جمله ای است که خبری را می رساند. مثال: احمد به مدرسه رفت.
۲- جمله ی پرسشی: جمله ای است که سؤالی را می پرسد. مثال: احمد کجا رفت؟
۳- جمله ی امری: جمله ای است که انجام عملی را می خواهد. مثال:کتابتان را باز کنید.
۴- جمله ی عاطفی: جمله ای است که یکی از عواطف واحساسات انسانی مثل تعجّب، تأسف،
خوشنودی، آرزو، دعا،خشم، نفرت و تحسین را بیان می کند. مثال:
– چه هوای خوبی!
– افسوس که زمان به سرعت می گذرد!
– دشت هایی چه فراخ!
– کاش امسال به مسافرت برویم!
– سپاس باد یزدان توانا و توانا را!
– آفرین بر تو!
نکته ی مهم: همانطور که در مثال های بالا مشاهده کردید در پایان جملات خبری و امری
علامت نقطه((.)) ودرپایان جملات پرسشی علامت سؤال ((؟)) ودرپایان جملات عاطفی علامت تعجّب
((!)) می گذاریم.
اجزای جمله:
هر جمله از دوقسمت نهاد و گزاره تشکیل می شود.
نهاد: قسمتی از جمله است که درباره ی آن خبری داده می شود.
گزاره: گزارش یا خبری است که درباره ی نهاد داده می شود.
نکته ی مهم: نهاد یا گزاره ممکن است شامل یک کلمه یا چندین کلمه باشد.
نحوه ی تشخیص نهاد و گزاره در جمله: برای تشخیص نهاد در جمله می توان از جمله ی سؤالی
چه کسی؟ یا چه چیزی؟ استفاده کرد پس از تشخیص نهاد بقیّه ی جمله گزاره محسوب می شود.
مثال۱:علی به مدرسه رفت. نهاد:علی گزاره:به مدرسه رفت
مثال۲: انقلاب اسلامی ایران، یک حادثه ی بزرگ تاریخ است.
نهاد:انقلاب اسلامی ایران گزاره:یک حادثه ی بزرگ تاریخ است
مثال۳:ما باید تاریخ گذشته و امروز خود را بشناسیم.
نهاد: ما گزاره:باید تاریخ گذشته و امروز خود را بشناسیم
اجزای گزاره: گزاره از اجزایی تشکیل می شود که مهم ترین جزء آن فعل است که معمولاً در پایان جمله
قرار می گیرد از اجزای دیگری که در قسمت گزاره قرار می گیرد می توان به مسند، مفعول، متمّم و…
اشاره کرد.
فعل: فعل کلمه ای است که انجام عملی یا داشتن یا پذیرفتن حالتی را در زمان معیّن بیان می کند.
ویژگی های فعل:با توجّه به تعریف فوق می توان برای هر فعلی چند ویژگی را در نظر گرفت:
۱- انجام عملی یا داشتن یا پذیرفتن حالتی
مثال:
علی به مدرسه رفت.( عمل رفتن)
انقلاب اسلامی ایران، یک حادثه ی بزرگ تاریخ است.
(فعل” است” داشتن حالتی را به نهاد نسبت می دهد)
هوا سرد شد. (فعل”شد” پذیرفتن حالتی را به نهاد نسبت می دهد)
۲-زمان (ماضی، مضارع، آینده)
۳-شخص (اوّل شخص، دوم شخص، سوم شخص)
۴- شمار (مفرد یا جمع)
مسند: مسند حالتی است است که توسّط فعل اِسنادی به نهاد نسبت داده می شود.
فعل اِسنادی: فعلی است که فقط حالتی را به نهاد نسبت می دهند نه انجام عملی.
مثال:
انقلاب اسلامی ایران، یک حادثه ی بزرگ تاریخ است.
(فعل” است” داشتن حالتی را به نهاد نسبت می دهد) پس مسند:یک حادثه ی بزرگ تاریخ
هوا سرد شد. (فعل”شد” پذیرفتن حالتی را به نهاد نسبت می دهد پس مسند:سرد
نحوه ی تشخیص مسند در جمله:
ا– مسند فقط در جملات اسنادی می آید.
۲- برای یافتن مسند در جمله از سؤال جه جور؟ یا چه نوع؟ می توان استفاده کرد.
حالا به سوالات زیر جواب دهید:(انواع جمله)
نوع جملات زیر را مشخّص کنید
- شاید امروز باران ببارد
عاطفی
خبری
پرسشی - درس هایتان را به دقّت بخوانید
عاطفی
خبری
امری - ما باید به بزرگترها احترام بگذاریم
خبری
امری
پرسشی - هم نشین نیک بهتر از تنهایی است
خبری
امری
عاطفی - ای کاش بتوانم در امتحانات امسال نمرات خوبی کسب کنم
خبری
عاطفی
پرسشی - به دانش فزای و به یزدان گرای
پرسشی
عاطفی
امری - تا توانی می گریز از یار بد
عاطفی
امری
خبری - دیدار یار غایب دانی چه ذوق دارد
پرسشی
امری
خبری - ز گهواره تا گور دانش بجوی
امری
خبری
عاطفی - حیف که انسان قدر جوانی را نمی داند
عاطفی
امری
پرسشی
با آرزوی موفّقیّت
حالا به سوالات زیر هم جواب دهید:(اجزای جمله)
اجزای خواسته شده را در جملات زیر مشخّص کنید.
- چشمه های خروشان تو را می شناسند. نهاد کدام است؟
تو
می شناسند
چشمه های خروشان - هم نشین نیک بهتر از تنهایی است. مسند کدام است؟
هم نشین نیک
بهتر از تنهایی
هم نشین - آفرینش همه تنبیه خداوند دل است . نهاد کدام است
آفرینش
است
خداوند دل - نوجوانی تولّد دوباره ی انسان است. گزاره کدام است؟
است
تولّد دوباره ی انسان است
نوجوانی - مپیچ از ره راست بر راه کج. فعل کدام است؟
ره راست
مپیچ
بر - موش بندها ببرید. مفعول کدام است؟
بندها
موش
ببرید - گلزار زعیش لاله باران شد. مسند کدام است؟
شد
لاله باران
گلزار - دل بی علم چشم بی نور است. نهاد کدام است؟
چشم
بی علم
دل بی علم - سوگند دروغ عمر و اساس زندگی زود با خلل کند. مفعول کدام است؟
سوگند دروغ
عمر و اساس زندگی
با خلل کند - سوگند دروغ عمر و اساس زندگی زود با خلل کند. گزاره کدام است؟
عمر و اساس زندگی زود با خلل کند
سوگند دروغ
با خلل کند
انواع جمله
– جمله دو جزئی
2 – جمله سه جزئی
3 – جمله چهارجزئی
جمله ساده جمله ای است که فقط یک فعل داشته باشد.
در یک جمله به جز فعل اجزای دیگری هم هستند که بدون آنها جمله ما ناقص می شود.
بعضی از جمله ها فقط یک جزء و بعضی دیگر ، اجزای بیشتری دارند. تعداد اجزای هر جمله به فعل آن جمله بستگی دارد.
انواع جمله ساده :
1 – جمله دو جزئی : جمله دو جزئی به جمله ای می گوئیم که از دو کلمه به وجود آمده باشد. مانند:
لیلی آمد. پرنده پرید.
در
این دو جمله لیلی و پرنده نهاد هستند و آمد و پرید فعل هستند. این دو فعل
گزاره نیز هستند. به فعل این دو جمله ناگذر یا لازم نیز می گوئیم .
پس در این دو جمله « آمد » و « پرید » فعل ، گزاره و فعل ناگذر یا لازم هستند.
جمله هائی که با فعل های ناگذر یا لازم ساخته می شوند جمله های دو جزئی هستند.
2 – جمله سه جزئی :
جمله سه جزئی ، سه نوع است
جمله سه جزئی نوع اول :
در
این نوع جمله سه جزء نهاد ، مفعول و فعل به کار رفته است. پاره ای از جمله
ها علاوه بر نهاد و فعل ، احتیاج به مفعول دارند و بدون مفعول جمله کامل
نمی شود.
مانند :
ابراهیم بت ها را شکست.
در مثال
بالا ابراهیم نهاد ، بت ها مفعول و شکست فعل است. به این نوع فعل ها که به
مفعول احتیاج دارند گذرا به مفعول یا متعدی به مفعول می گوئیم.
در مثال بالا « را » علامت مفعول است.
مفعول کلمه یا گروهی از کلمات یک جمله است که پس از آن نشانه ی « را » باشد یا بتوانیم این نشانه را اضافه کنیم.
جمله سه جرئی نوع دوم:
پاره ای از فعل ها بجز نهاد ، به متمم نیز احتیاج دارند.
به
فعل هائی که نیاز به متمم دارند ، گذرا به متمم یا متعدی به متمم می
گوئیم. در جمله سه جزئی نوع دوم گزاره از دو قسمت متمم و فعل درست می شود.
مثال :
علی به پدرش می نازد.
در جمله بالا
علی
« نهاد » است و به پدرش می نازد « گزاره » است. در همان حال به پدرش «
متمم » است و می نازد « فعل » است. « به » هم حرف اضافه است.
متمم کلمه یا گروهی از کلمات یک جمله است که پیش از آن حرف اضافه بیاید و معنی فعل بدون آن تمام نشود.
در جمله « علی به پدرش می نازد . » اگر « به پدرش » را حذف کنیم معنی جمله ما کامل نمی شود . علی به چه می نازد ؟
جمله سه جزئی نوع سوم :
برخی
از فعل ها بجز نهاد به مسند هم احتیاج دارند. اگر دو فعل » آمد » و « شد »
را با هم مقایسه کنیم. جمله « علی آمد » کامل است و احتیاجی به جزئی دیگر
ندارد.ام اگر بگوئیم « علی شد » جمله ما کامل نیست.باید جزء یا اجزائی به
آن اضافه کنیم تا جمله ما معنی کامل داشته باشد.
مانند :
علی قبول شد.
علی بیمار شد.
دو جزء « قبول » و « بیمار » را که که موجب کامل شدن جمله ما شده اند « مسند » می گوئیم.
پس مسند کلمه یا کلماتی است که فعل اسنادی به آن احتیاج دارد.
فعل های « شد » و « بود » و تمامی فعل های هم خانواده و جدا شده از این افعال را فعل اسنادی می گوئیم.
مانند : گشت ، گردید ، خواهد شد، است ، بود ، نبود ، اند
3 – جمله چهارجزئی
پاره
ای از فعل ها به جز نهاد به مفعول و متمم هم احتیاج دارند و جمله بدون
وجود هر یک از این اجزاء ناتمام است. ( خوراندن ، گفتن ، ترساندن ، پرسیدن ،
پوشاندن )
مانند:
مریم نامه ای برای خواهرش نوشت.
مریم ، نهاد است.
نامه ای برای خواهرش نوشت گزاره است.
نامه ای مفعول است.
برای خواهرش متمم است نوشت فعل است .
حالا اگر یکی از این اجزاء را ننویسیم جمله ما ناتمام می شود. جملات زیر کامل نیستند.
مریم نوشت.
مریم برای خواهرش نوشت.
مریم نامه ای نوشت.
