شرط رسيدن به رحمت الهي در چيست؟
رحمت به دو قسم رحمت عام و رحمت خاص تقسيم ميشود .
رحمت عام , شامل حال
همه ي موجودات مي شود ؛ حتي انسان كافر و گنه كار نيز از رحمت عام الهي بي
نصيب نيست ؛ همچون نعمت حيات و زندگي كه شامل حال هم كافر و هم مؤمن مي شود
.
ولي رحمت خاص الهي تنها شامل بندگان صالح و شايسته ي حضرت حق تعالي ميشود .
منظور از رحمت خاص الهي در دنيا , يعني حيات طيبه و زندگي كردن در صراط مستقيم و در آخرت , رسيدن به بهشت و رضوان الهي است .
بطور
كلي آيات قرآن كريم درباره ي رحمت خاص الهي سه حقيقت را بيان مي كند :
اولأ : حضرت حق تعالي رحمت را بر خود فرض كرده است ( كتب ربكم علي نفسه
الرحمة ) (1) ثانيأ : رحمت او رحمت واسعه است ( رحمتي وسعت كل شئ ) (2)
ثالثأ : رحمت الهي شامل حال كساني است كه واجد شرايط آن باشند .
آن شرايط عبارتند از:
1
– به طور قطع , كسي مشمول رحمت خاص الهي ميشود كه ايمان وعمل صالح را توأم
با هم داشته باشد . فاما الذين امنوا و عملوا الصالحات فيدخلهم ربهم في
رحمته ذلك هوالفوز المبين (3) اما آنانكه به خدا ايمان آورده و نيكوكار
شدند آنها را خدا دررحمت خود داخل سازد كه آن سعادت آشكاري است .
ايمان و عمل صالح باعث مي شود كه انسان صلاحيت، لياقت و ظرفيت دريافت رحمت
الهي را در خويش ايجاد نمايد. وظيفه ما ايجاد ظرفيت است و اگر ما اين كار
را به درستي انجام دهيم، افاضه رحمت الهي حتمي و به اراده حق است.
2 –
مفسران در تفسير آيه ي فاذكروني اذكركم ياد كنيد مرا تا شما را ياد كنم (4)
تفاسير متعددي را ذكر كرده اند كه يكي از تفاسير احتمالي اين است كه : مرا
به اطاعت ياد كنيد تا شما را به رحمتم ياد كنم . شاهد اين سخن , آيه ي 132
سوره ي آل عمران است كه مي فرمايد : اطيعوا الله و الرسول لعلكم ترحمون از
حكم خدا و رسول او فرمان بريد , باشد كه مشمول رحمت و لطف خدا شويد .
3
– اين رحمت , مخصوص كساني است كه در مقام امر به معروف و نهي ازمنكر و به
پا داشتن نمازو پرداخت زكات و اطاعت ازخدا و پيامبر صلي الله عليه و آله در
همه ي شئون باشند و المؤمنون و المؤمنات بعضهم اولياء بعض يأمرون بالمعروف
و ينهون عن المنكرو يقيمون الصلوة و يؤتون الزكوة و يطيعون الله و رسوله
اولئك سيرحمهم الله (5) پس اگركسي نسبت به گناه جامعه و اطرافيان خويش بي
توجه باشد و اهل پرداخت زكات مال خويش نباشد و نيز اگر از گناهاني كه
پيامبر و اهل بيت عليهم السلام هشدار داده اند , پرهيز و اوامر آنها
رااطاعت نكند رحمت خاص الهي شامل حال او نخواهد شد .
4 – پيروي از آيات
قرآن مجيد , آراسته شده به حقايق اين كتاب عزيز در جهت عقيده و عمل و اخلاق
, انسان را در سايه ي رحمت خاص حق , قرار ميدهد . هذا كتاب انزلناه مبارك
فاتبعوه لعكم ترحمون (6) اين كتابي است كه ما بر بركت و خير بسيار فرستاديم
؛ از آن پيروي كنيد و پرهيزكار شويد باشد كه مشمول رحمت و لطف ايزد گرديد .
5
– اصلاح ميان برادران ديني و حل اختلافات مسلمانان و رعايت تقوا , علت
رسيدن رحمت حضرت حق به انسان است . انما المؤمنون اخوة فاصلحوا بين اخويكم و
اتقوا الله لعلكم ترحمون (7) به حقيقت , مؤمنان همه برادريكديگرند پس
هميشه بين برادران خود را صلح دهيد و پرهيزكار باشيد , باشد كه مورد لطف و
رحمت الهي گرديد .
6 – نرم خويي با مردم , خوشرفتاري با همنوعان و بكار
گيري اخلاق حسنه و صفات حميده , علامت اتصال انسان به رحمت خاص حضرت حق است
. فبما رحمة من الله لنت لهم و لو كنت فظا غليظ القلب لا نفضوا من حولك
مرحمت خدا تو را با خلق , مهربان و خوشخوي گردانيد و اگر تند خو و سخت دل
بودي مردم ازگرد تو متفرق ميشدند .
7 – آنان كه از آزمايشات الهي و
ابتلائات دنيايي سرافراز بيرون آيند و براي حفظ دين و ايمان خويش , در
برابر حوادث صبوري كنند و در هنگام مصيبت به ياد خدا و بازگشت به سوي او
باشند , به رحمت حضرت محبوب خواهند رسيد : و لنبلونكم بشيء من الخوف و
الجوع و نقص من الاموال و الانفس و الثمرات و بشرالصابرين الذين اذا
اصابتهم مصيبة قالوا انا لله و انا اليه راجعون اولئك عليهم صلوت من ربهم و
رحمة…..(9)
8 و 9 – گوش دادن به تلاوت قرآن و استغفار كردن از ديگر
عوامل جلب رحمت الهي است و اذا قرئ القرآن فاستمعوا له و انصتوا لعلكم
ترحمون (10) لو لا تستغفرون الله لعلكم ترحمون (11)
لذا شايسته است كه
مؤمن , درهنگام شنيدن تلاوت قرآن , بادقت و تدبر سكوت كند و نيز مدت زماني
از شبانه روز را به استغفار نزد حضرت حق , اختصاص دهد .
شرايط رسيدن به رحمت , از ديدگاه روايات اهل بيت عليهم السلام :
– مصافحه و معانقه با مؤمن و علاقه مندي نسبت به او
–
امام صادق عليه السلام ميفرمايند : وقتي دو مؤمن با يكديگر ديدار كرده ,
دست ميدهند(مصافحه) , خداوند رحمتي بر آنها فرو مي فرستد كه نود و نه قسمت
آن براي كسي است كه رفيقش را بيشتر دوست ميدارد و اگر در دوستي يكي بودند
رحمت , آنان را در بر ميگيرد . (12)
در حديثي ديگر مي فرمايند : وقتي
دو مؤمن همديگر را در آغوش مي گيرند(معانقه), رحمت خدا آنان را فرا ميگيرد و
چون بر آن مداومت كنند و جز براي خدا , و نه هدفي دنيايي , انجام دهند ,
به آنان گفته ميشود : شما آمرزيده شديد , از سر گيريد اعمالتان را ( 13)
– مهرباني با همه ي مردم
امام علي عليه السلام مي فرمايند : بهترين وسيله ي ريزش رحمت خدا , مهربان بودن با همه ي مردم است (14)
البته حضرت در حديثي ديگر مي فرمايند : ترحم بر بي رحم , مانع رحمت حق ميشود و ….
– اطاعت از فرامين الهي
پيامبر صلي الله عليه و آله ميفرمايند : با فرمان بردن از اوامر خداوند , خود را در معرض رحمت او قرار دهيد (15)
–
از ديگر عوامل جلب رحمت الهي كه در احاديث ذكر شده است ؛ عدم فساد در زمين
وعدم سخن چيني و عيب جويي و آبرو ريزي از مردم , جوياي خير و خوبي شدن ,
شناخت حد و اندازه ي خويش , تقواي الهي , پوزش خواستن از خطاها پيش از مرگ ,
انديشه كردن و عبرت آموختن , شكيبايي , كردار نيكو , كوتاه كردن آرزو ,
غنيمت شمردن فرصتها و …. ميباشد كه به خاطر اختصار , از ذكر احاديث آن
صرفنظر ميكنيم .
و در يك جمله ميتوان گفت كه : تمسك حقيقي به دو ثقل قرآن و اهل بيت عليهم السلام , انسان را به رحمت الهي خواهد رساند .
اگر خواستار رحمت خدا هستید؛ بسم الله
بحث ما در این یادداشت کوتاه درباره کسانی است که مشمول رحمت الهی
می‌باشند؛ چه عواملی سبب شده تا این افراد محبوب خدا باشند و از رحمت ویژه
او برخوردار شوند؟
آیا این عوامل اختیاری است و یا به صورت طبیعی در آنها به وجود آمده است؟
روشن است که بررسی تمام آیات این بحث، در محدوده این نوشتار نمی گنجد و لذا از چهار آیه بحث می کنیم.
تذکر دو مطلب در ابتدای بحث مفید به نظر می‌رسد:
اول
اینکه معنای کلمه رحمت در زبان فارسی روشن است. با این حال توجه به
نکته‌ای که راغب اصفهانی در این زمینه گفته، لازم به نظر می رسد.
در
مورد ما انسان ها اگر کلمه رحمت به کار رود ، همواره حالتی مورد نظر است
که با نوعی رقت قلبی همراه است. اما این حالت در خدای متعال وجود ندارد و
لذا مقصود از آن احسان و لطف کردن به دیگری می‌باشد که نتیجه رحمت است [1].
مطلب
دوم اینکه به تصریح قرآن کریم، خداوند رحمت را بر خود لازم کرده است
(كَتَبَ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ [2]) و هرکسی را که بخواهد وارد رحمت
خود می نماید: (یُدْخِلُ مَن یَشَاء فِی رَحْمَتِهِ)[3]
لکن در برخی از آیات دیگر با تفصیل بیشتری به افرادی که مشمول این رحمت می‌گردند، اشاره شده است.
پس از این مقدمه کوتاه به بررسی برخی از آیات قرآن کریم در این زمینه می‌پردازیم:
آیه
اول: (وَاكْتُبْ لَنَا فِی هَـذِهِ الدُّنْیَا حَسَنَةً وَفِی الآخِرَةِ
إِنَّا هُدْنَـا إِلَیْكَ قَالَ عَذَابِی أُصِیبُ بِهِ مَنْ أَشَاء
وَرَحْمَتِی وَسِعَتْ كُلَّ شَیْءٍ فَسَأَكْتُبُهَا لِلَّذِینَ یَتَّقُونَ
وَیُۆْتُونَ الزَّكَـاةَ وَالَّذِینَ هُم بِآیَاتِنَا یُۆْمِنُونَ[4]) «و
براى ما در این دنیا نیكى مقرّر فرما و در آخرت [نیز]، زیرا كه ما به سوى
تو بازگشتهایم.» فرمود: «عذاب خود را به هر كس بخواهم مىرسانم، و رحمتم
همه چیز را فرا گرفته است و به زودى آن را براى كسانى كه پرهیزگارى مىكنند
و زكات مىدهند و آنان كه به آیات ما ایمان مىآورند، مقرر مىدارم.»
هر
اندازه تلاش در راه کسب فضائل و دوری از رذایل فزون باشد امید بیشتری هم
به وزیدن نسیم رحمت حق می‌رود. نسیمی که وجودمان را پاک و شایستة قرب نماید
در بخش دوم این آیه خداوند از رحمتش سخن می‌گوید، رحمتی
که از طرفی شامل همه چیز می‌گردد و از طرف دیگر در آینده تنها شامل متقین و
کسانی که زکات خود را پرداخت می‌نمایند و به آیات الهی ایمان می‌آورند، می
شود.
مفسران قرآن کریم در ذیل این آیه به بحث از رحمت عام الهی که
شامل همه موجودات می‌شود و رحمت خاص او که تنها شامل پرهیزکاران است
می‌پردازند. [5]
تقوا عصاره همه توصیه‌های دینی است [6] و لذا توجه به موضوع زکات و ایمان به آیات الهی به صورت ویژه، ذکر شده است.
آیه
دوم: «وَالْمُۆْمِنُونَ وَالْمُۆْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیَاء بَعْضٍ
یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَرِ وَیُقِیمُونَ
الصَّلاَةَ وَیُۆْتُونَ الزَّكَاةَ وَیُطِیعُونَ اللّهَ وَرَسُولَهُ
أُوْلَـئِكَ سَیَرْحَمُهُمُ اللّهُ إِنَّ اللّهَ عَزِیزٌ حَكِیمٌ»[7] و
مردان و زنان با ایمان، دوستان یكدیگرند، كه به كارهاى پسندیده وا
مىدارند، و از كارهاى ناپسند باز مىدارند، و نماز را بر پا مىكنند و
زكات مىدهند، و از خدا و پیامبرش فرمان مىبرند. آنانند كه خدا به زودى
مشمول رحمتشان قرار خواهد داد، كه خدا توانا و حكیم است.
بر
اساس این آیه مبارکه، امر به معروف و نهی از منکر و انجام نماز و پرداخت
زکات و اطاعت خدا و رسول از عواملی است که سبب جلب رحمت حق می‌شود.
همان
گونه که برخی مفسران گفته‌اند [8] كلمه ” رحمت ” كه در اینجا ذكر شده،
مفهومى بسیار وسیع دارد كه هر گونه خیر و بركت و سعادتى را در این جهان و
جهان دیگر، در برمىگیرد.
در دنباله همین آیه، مواردی
از این رحمت واسعه الهى را كه شامل حال افراد با ایمان مىشود شرح می‌دهد
که ترجمه آن را نقل می کنیم: «خداوند به مردان و زنان با ایمان باغ هایى
وعده داده است كه از زیر [درختان] آن نهرها جارى است. در آن جاودانه
خواهند بود، و [نیز] سراهایى پاكیزه در بهشتهاى جاودان [به آنان وعده داده
است] و خشنودى خدا بزرگتر است. این است همان كامیابى بزرگ.»
آیه
سوم مربوط به استغفار و توبه است: «قَالَ یَا قَوْمِ لِمَ تَسْتَعْجِلُونَ
بِالسَّیِّئَةِ قَبْلَ الْحَسَنَةِ لَوْلَا تَسْتَغْفِرُونَ اللَّهَ
لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ[9]» [صالح] گفت: «اى قوم من، چرا پیش از
[جُستنِ] نیكى، شتابزده خواهان بدى هستید؟ چرا از خدا آمرزش نمىخواهید؟
باشد كه مورد رحمت قرار گیرید.»
و
نیز در مورد محبت خدا به کسانی که اهل توبه هستند می‌فرماید «… إِنَّ
اللّهَ یُحِبُّ التَّوَّابِینَ وَیُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِینَ[10]»…خدا توبهكاران را دوست دارد و پاكیزگان را دوست دارد.
در
روایات اسلامی هم نسبت به مسئله توبه و استغفار توجه خاصی شده است ؛ از
جمله امیرالمۆمنین علیه السلام می‌فرماید: «رحم الله امرء استقبل توبته و
استقال خطیئته»[11]
البته باید توجه داشت که استغفار با توبه تفاوت
دارد ؛ استغفار ذکری برای توبه کردن است که بر زبان جاری می‌شود و اما
توبه یک امر قلبی و درونی است که ممکن است اصلا به زبان هم آورده نشود.
امر به معروف و نهی از منکر و انجام نماز وپرداخت زکات و اطاعت خدا و رسول از عواملی است که سبب جلب رحمت حق می‌شود
بر اساس آیات و روایات ، ذکر استغفار دارای آثار متعددی از جمله جلب رحمت الهی است.
نکته
دیگری که در این بحث به نظرم تذکر آن لازم است این است که اساس استغفار به
توجه و نیت قلبی است و ناگفته پیداست که قلبی که تمام توجه و همت خود را
صرف تحصیل دنیا و لذات آن کرده، حال توبه و توجه معنوی پیدا نمی‌کند.
مشکل
بسیاری از ما این است که فراغت لازم را برای قلبمان فراهم نمی‌کنیم تا
بتواند نگاهی به کارهای گذشته و حال خود داشته باشد و اگر خطا و گناهی دید ،
از آن توبه و استغفار نماید.
در فلسفه به خوبی تبیین شده است که
باید میان علت و معلول و به تعبیر دیگر فاعل و مفعول تناسب و سنخیت متشابه
باشد. اینطور نیست که همینطوری کسی شایسته رحمت خدا شود و فرد دیگر با همان
قابلیت، محروم بماند.
آیاتی که برشمردیم برخی از ویژگی‌ها را که برای پدید آمدن استعداد دریافت رحمت حق در روح انسانها، لازم است بیان می‌نماید .
به
عبارتی تا ظرف وجودیمان را با توبه از کدورت ها و آلودگی ها پاک نکنیم
(آیه سوم) و در زمره متقین قرار نگیریم، نمی‌توانیم انتظار رحمت خاص الهی
را داشته باشیم.
علامه مطهری به درستی می‌گوید: «رحمت پروردگار،
هیچ موجود مستعدّى را محروم نمىسازد، ولى استعداد و ظرفیّت موجودات هم
یكسان نیست؛ استعدادها مختلف است، هر ظرفى به قدرى كه گنجایش دارد از رحمت
خدا لبریز مىگردد.[12]»
هر اندازه تلاش در راه کسب فضائل و دوری
از رذایل فزون باشد ، امید بیشتری هم به وزیدن نسیم رحمت حق می‌رود ، نسیمی
که وجودمان را پاک و شایسته قرب نماید.
