متن واج ارایی

ادبیات – درس یک- آرایه های ادبی -واج آرایی

واج آرایی عبارت از تکرار یک واج در سخن نثر یا نظم به سبکی که برای
خواننده متن ایجاد نوعی موسیقی درونی نماید و بر تاثیر گذاری آن
بیافزاید.به این عمل نویسنده یا شاعر واج آرایی یا هم حروفی  یا صدا آوایی
هم گفته می شود . مثال:

خیال خال تو با خود به خاک خواهم برد —————–تا که ز خال تو خاکم شود عبیر آمیز

                                                                                                  “حافظ”

شب است و شاهد و شمع و شراب و شیرینی

                                                    غنیمت است چنین شب که جمع دوستان بینی

                                                                                             “سعدی”

گاهی صدا معنایی هم در شعر یا کلام فهمیده می شود.

 اول دفتر به نام ایزد دانا————————-صانع و پروردگار حی توانا

                                                                                    “سعدی”

در صامت ها  واج آرایی دارای موسیقی برتری است.



واج آرایی

به خاطر خاطراتی خطیر که در خاطرمان خطور می­کند خطر می­کنیم »

دقیقاً نمی دانم چه تاریخی این جمله را نوشتم ولی تقریباًً
مربوط به چهارده سال پیش است .دلیلش یا به قول قدیمی­ترها شأن نزولش زیاد
مهم نیست .مهم خطری است که در هر کلمه آمده است .این به کارگیری حرف
یا صدا در یک بیت یا در کلّ یک شعر یا در نثر یا هر جای دیگر امروز «
واج­آرایی » یا «  نغمه­ی حروف » نامیده می­شود و وقتی فکرش را می­کنیم
می­بینیم چه اسم با مسمّایی . خوبی یک اسم وقتی معلوم می­شود که تمام
مصادیق آن کلمه را دربرگیرد .فکرش را بکنید که اگر کلمه ی « واج »ساخته نمی
شد امروز باید مثل کتاب درّه­ی نجفی بگوییم « توزیع » یا به قول جلال
الدّین همایی « اعنات » .

 اعنات یعنی به سختی افکندن و حتی سخت­تر می­شد اگر
می­خواستیم اسم دیگرش را بگوییم :« لزوم مالا یلزم » یعنی کاری را برخود
ضروری بدانیم که ضروری نیست .راستی این جا به این فکر می­افتم که چرا بعضی
فکر می­کردند واج آرایی یا به قول خودشان اعنات ضروری نیست مگر نه این که
آهنگ یکی از پنج رکن اصلی تعریف شعر است همان جمله­ی معروف دکتر شفیعی
کدکنی « گره خوردگی عاطفه و تخیّل که در زبانی آهنگین شکل می­گیرد » گذشته
از موسیقی­های دیگر که در شعر است ، واج­ آرایی دنیای دیگری است .

برخی هم به جای استفاده از « واج­آرایی » از دو واژه­ی « هم­حروفی » (alliteration ) و « هم­صدایی »

( assonance ) استفاده می کنند( سیروس شمیسا ، نگاهی تازه به بدیع ، ص 57 )و برای هم­ حروفی

 (  تکرار صامت « ل » ) این مثال را می­آورند :

نه من ز بی عملی در جهان ملولم و بس          ملالت علما هم ز علم بی عمل است ( حافظ )

و برای هم­ صدایی :

ملکا مها نگارا صنما بتا بهارا                            متحیرم ندانم که تو خود چه نام داری

این نام هم اگرچه زیباست اما کامل نیست احتمالاً بر اساس این نامگذاری این بیت دارای آرایه­­ی « هم­

حروفی ـ هم­ صدایی » است :

  جان بی جمال جانان میل جهان ندارد      هرکس که این ندارد حقّا که آن ندارد

در گذشته به نوعی واج­آرایی « تتابع اضافات » می گفتند :

 نرگس مست نوازش کن مردم دارش       خون عاشق به قدح گر بخورد نوشش باد

که چند بار مصوّت کوتاه ــِـ پشت سر هم آمده است یا در مصرع زیر مصوّت ــُـ آمده است :

کینه توز و دیده دوز و خصم سوز و رزم ساز ( عبدالواسع جبلی )

 

روزی مشغول خواندن کتاب شعری بودم که شاعری دیگر با مداد
ایرادهای آن را نوشته بود از جمله­ی این ایرادها این بود که واج آرایی
نباید خود خواسته بلکه باید ناآگاهانه باشد.نمی دانم چرا زیاد خوشم نیامد .
یک واج آرایی وقتی زیباست که مفهومی را یا حالتی را یا موضوعی را به
شنونده القا کند مثلاً وقتی منوچهری می گوید :

خیزید و خز آرید که هنگام خزان است           باد خنک از جانب خوارزم وزان است

آن برگرزان بین که بر شاخ رزان است            گویی به مثل پیرهن رنگرزان است

دهقان به تعجّب سر انگشت گزان است        کاندر چمن و باغ نه گل ماند و نه گلنار

کاملاً احساس می کنیم که داریم روی برگ های خشک پاییزی راه می رویم .یا وقتی فردوسی می گوید

بر او راست خم کرد و چپ کرد راست            خروش از خم چرخ چاچی بخاست

واج آرایی چ  و خ به گونه ای است که انگار ما داریم صدای چَرَغ و چُروغ کمان را که ناشی از محکم کشیدن رستم است می شنویم .

گاهی این واج­آرایی آن­قدر زیبا به­کار می­رود که شک می­کنیم
شاعر ناخواسته چنین آرایه­ای را به­کار برده است ؛ مثلاً در ماجرای رستم و
اسفندیار وقتی اسفندیار می­خواهد دست رستم را ببندد و او را نزد گشتاسب
ببرد رستم می­گوید من حاضرم بدون بند بیایم دیگر جنگ برای چه؟ اگر هوس
خون­ریزی داری بگو تا چند نفر سیستانی را به جان هم بیندازم و خودمان تماشا
کنیم .اسفندیار طوری با تأسف به رستم جواب می­دهد که کاملاً می توانیم
تصویر آن را  مجسّم کنیم :

چنین پاسخ آوردش اسفندیار                     که چندین چه گویی چنین نا­به­کار

چه باید مرا جنگ زابلستان                        وگر جنگ ایران و کابلستان

واج آرایی چ در بیت اوّل به گونه­ای است که کاملاً مشخّص است اسفندیار با نگاهی مأیوسانه به رستم سری تکان می­دهد و نُچ نُچ می کند .

یا وقتی خاقانی در زندان فریاد می کشد :

مار دیدی در گیا پیچان کنون در غار غم         مار بین پیچیده در ساق گیا آسای من

تکرار مصوّت بلند « ا » دهان باز خاقانی را جلوی چشم ما تصویر می­کند که از اعماق وجود ، از غار غمگینش فریاد نارضایتی سر می­دهد .

حال چرا نگوییم شاعر در به­کارگیری این واج ها تعمّد داشته
است . این نکته قبول که شاعر توانا ناخواسته مضامینی و کلماتی را به کار می
گیرد که شعر را به عرش می رساند امّا به­کارگیری کلمات ارادی را نمی توان
انکار کرد .مثلاً به کارگیری واج خ در یک متن می تواند به نوعی احساس انزجار و خراش را ایجاد  کند مثلاً در آغاز بوف کور می خوانیم :

در زندگی زخم هایی هست که مثل خوره روح را آهسته در انزوا می خورد و می تراشد .

که از همان خطّ اوّل خشونتی پنهان در ظاهر و محتوای داستان را به ما می نمایاند .

یا در رستم و اسفندیار رستم خطاب به حریف لجبازش با خشم می گوید :

اگر جنگ خواهی و خون ریختن           بر این گونه سختی برآویختن

بگو تا سوار آورم زابلی                      که باشند با خنجر کابلی

تکرار صامت خ این طور به گوش می رسد که
انگار رستم دندان ها را برهم فشرده و با خشم ونفرت به اسفندیار می گوید :
اگر هوس خون ریختن داری بگو . امّا همین حرف ( خ ) در شعر حافظ وقتی در
کنار مصوت های بلند ا قرار می گیرد نه تنها آزاردهنده نیست بلکه خیلی هم دلپذیر می شود چرا که مصوت بلند ا فشردگی حرف خ را نمی دهد:

خیال خال تو با خود به خاک خواهم برد        که تا ز خال تو خاکم شود عبیرآمیز

 

ذکر این نکته در این جا لازم به نظر می­رسد که در شعر اروپا
به صنعتی برمی­خوریم  به نامeuphony  که در فارسی به « نغمگی » و « روانی »
ترجمه شده است و بر اساس کتاب فرهنگ اصطلاحات ادبی ( صص ۲۹۱-۲۹۰ ) آن «
کیفیتی است در زبان که از هم نشینی و مجاورت و ترکیب اصوات نرم ، روان و
خوش آهنگ حاصل  می­شود . ترتیب قرار گرفتن الفاظ و کلمات در این حالت چنان
است که کلمات بی هیچ سکته و اشکالی به روی هم می لغزند و زبانی نرم و
آهنگین ایجاد می­شود … نغمگی همچنین موجب می­شود تا پیش از آن که شعر از
نظر صور خیال و صناعات بدیع دلنشین آید از حیث یک دستی و سلاست خوش آیند
گوش واقع شود این کیفیت در فارسی بیشتر ناشی از کاربرد مصوّت های بلند است :

مژده­ی وصل تو کو کز سر جان برخیزم            طایر قدسم و از دام جهان برخیزم

به ولای تو گر بنده­ی خویشم خوانی             از سر خواجگی کون و مکان برخیزم ( حافظ ) 



دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

Back To Top