مرور پیشینه تحقیق
نوشتن فصل مرور
پیشینه تحقیق بخشی اجتناب ناپذیر از دانشجو بودن در مقطع کارشناسی ارشد
است. بنابراین، خواندن این نوشته قبل از صرف ساعت‌ها وقت برای کار بر روی
یک پایان نامه که شامل مرور پیشینه تحقیق نیز می‌شود، می‌تواند به درک و فهم معنی «مرور پیشینه تحقیق» کمک کند و اهمیت آن نیز از همین باب است.
ممکن است به عنوان بخشی از یک تکلیف درسی، پروژه دوره کارشناسی یا پایان‌نامه ارشد یا رساله
دکترای خود نیاز به انجام مرور پیشینه تحقیق داشته باشید. فارغ از علت
نوشتن این فصل، مرور پیشینه تحقیق بخشی ضروری از فرایند تحقیق است. از
کار‌کرد‌های مهم مرور پیشینه، می‌توان به کمک به درک موضوع تحقیق و بسط
دیدگاه‌های خودتان درباره مسئله تحقیق اشاره نمود. علاوه بر این موارد،
این‌کار به شما اجازه می‌دهد به استاد راهنما یا کمیته پایان‌نامه‌تان نشان
دهید در مورد موضوع پایان نامه
چه می‌دانید. استاد راهنما یا مشاورتان ممکن است فرض کنند که می‌دانید
مرور پیشینه تحقیق چیست و آنها از آن چه انتظاری دارند. احتمال دارد
عباراتی بشنوید مانند: «نوشته‌های موجود چه چیزی به ما نشان می‌دهند؟»،
«ایده‌های خود را به آثار مکتوب پیوند بزنید.»، و « پیشینه موضوع تحقیق را
مرور کنید.»
خب، قبل از اینکه
بتوانید آثار مکتوب را بررسی کنید، باید مطمئن شوید که معنی و مفهوم «آثار
مکتوب» را می‌دانید. یک تعریف خوب می‌تواند این باشد که آثار مکتوب به
معنای مجموعه‌ای از تمام نوشته‌های پژوهشی درباره یک موضوع علمی است.
این نوشته‌ها می‌تواند در قالب انواع مقالات
علمی و کارشناسی شده، کتاب‌ها و منابع دیگر مانند مقالات و سخنرانی‌های
ارائه شده در کنفرانس‌ها باشد. ممکن است این کنفرانس‌ها با نام جلسات
سالانه یا گردهمایی برگزار گردد. آثار مکتوب همچنین رساله‌های
نوشته شده توسط دیگر دانشجویان فارغ التحصیل را هم در بر می‌گیرد. در
مجموع، این منابع آثار مکتوب را تشکیل می‌دهند. از نظر بصری، آثار مکتوب
احتمالاً شبیه به این گونه منابع است.
پژوهش
به نوعی تعریف یک داستان است، نوعی داستان سریالی که در آن هر نویسنده با
داستان ناتمامی که توسط دیگران تعریف شده آغاز نموده و آن را به جایی
می‌رساند که تخیلش هدایت می‌کند. آثار مکتوب موجود تا این‌جای کار یک
داستان تعریف شده هستند. پیش از آن‌که بتوانید پیش بروید باید بدانید که در
کجای این داستان قرار دارید. اما تحقیقات فقط داستانی تک خطی نیست؛ خطوط
داستانی مختلفی هستند که مطالعه‌شان می‌تواند به داستانی که می‌خواهید
بنویسید کمک می‌کند. کار‌تان در زمینه مرور پیشینه تحقیق این است که ببینید
کدام یک از این داستان‌ها که پایانی باز دارند بیش از دیگران به کاری که
شما می‌خواهید انجام دهید ارتباط پیدا می‌کنند و آنوقت است که می‌توانید
تعیین کنید در پله بعد چه کاری باید انجام پذیرد.
پس زمینه هر
داستان خوب باید به دقت توضیح داده شود وگرنه خواننده نخواهد فهمید اهمیت
فلان موضوع چیست و چرا بهمان چیز اهمیتی ندارد؛ خواننده باید از همة قضایا
سر در بیاورد. همچنین، محققان هم باید از پس زمینه و آثار مکتوب موجود در
رشته علمی خودشان با خبر باشند و بدانند در زمینه علمی مورد نظرشان چه
خبر‌هایی در جریان است.
حال چگونه می‌توانیم شبکه‌ای از انواع مقالات
را به یک مرور منسجم از آثار مکتوب تبدیل کنیم؟ چگونه می‌توانیم
«داستان‌های» مرتبط با موضوع تحقیقمان را پیدا کرده و تعریف کنیم؟ مرور
آثار مکتوب مانند مشارکت در یک گفتگو است. همانطور که خواندن و بررسی
مقالات را شروع می‌کنید درک خواهید کرد هر کدام چطور به موضوع پایان نامه
ارتباط دارند و چطور داستانی که نویسنده می‌خواهد تعریف کند را شکل
می‌دهند. سپس شروع می‌کنید به تدوین و فرموله کردن پاسخ یا سهم‌تان از
ادامه این داستان‌ها. فرایند کشف روابط موجود در آثار مکتوب و توسعه دادن و
پیوند ایده‌های خود به آنها کاری است که کمک می‌کند تا شبکه‌ای از مقالات
را به بررسی و مروری منسجم از آثار مکتوب تبدیل کنید.
پس مرور پیشینه
تحقیق شبیه به چیست؟ وقتی در حال گذراندن مقطع تحصیلات تکمیلی هستید، با
انواع مختلفی از مرور پیشینه تحقیق روبرو می‌شوید، یا به انواع مختلفی از
آنها نیاز پیدا خواهید کرد. مرور پیشینه تحقیق می‌تواند از نوع گزینشی تا
نوع فراگیر متغیر باشد. همچنین آنها می‌توانند بخشی از یک کار بزرگتر یا
مستقل باشند. تکالیف درسی دوره دانشجویی نمونه‌ای از مرور پیشینه گزینشی
است. این نوع کار معمولاً روی بخش کوچکی از آثار مکتوب متمرکز شده و کار با
همان مقدار جمع و جور می‌شود. بررسی متون در یک پایان‌نامه یا رساله دکترا مثالی است از یک مرور جامع که بخشی از یک کار بزرگتر است. بیشتر مقالات پژوهشی مثل مقالات ISI یا همان مقالات تامسون
با مروری گزینشی از پیشینه تحقیق شروع شده و به ایجاد زمینه‌ای برای گزارش
تحقیق انجام گرفته در قالب یک مقاله منتج می‌شوند. اغلب این بخش در داخل
فصل مقدمه آورده می‌شود. نوع دیگری از بررسی پیشینه تحقیق نسبتا جامع و
فراگیر بوده و مستقل است. در این معنی، کل مقاله به مرور آثار مکتوب اختصاص
داده می‌شود. مروری بر پیشینه تحقیق که به معرفی مقاله‌ای می‌پردازد چیزی
شبیه به این خواهد بود.
می‌توانید بگویید
مقدمه شامل مروری بر پیشینه تحقیق است چون دارد در مورد تحقیقی بحث می‌کند
که اهمیت زیادی برای موضوع منتشر شده دارد. اینجا مثالی آورده شده از
مقاله‌ای مستقل درباره مرور آثار مکتوب که در این مثال، موضوع آن اشتغال
است. عنوان مقاله بیان می‌کند که موضوع آن مروری است بر پیشینه تحقیق. با
این حال، همة مقالات با محتوای بررسی پیشینه حاوی اصطلاح «مرور پیشینه
تحقیق» در عنوان خود نخواهند بود. در حقیقت، مقاله‌هایی همچون نمونه مورد
بررسی نقطه شروع بسیار خوبی برای تحقیق در موضوع مورد نظر خواهند بود.
بنابراین، در این نقطه، احتمالاً از خود می‌پرسید نوشتن مرور پیشینه به چه
چیزی نیاز دارد؟ و از کجا باید شروع کنم؟
نگارش فصل مرور
پیشینه تحقیق فرایندی است با چند مرحله کلیدی. بیایید به هر کدام از
بخش‌های این روند نگاهی دقیق‌تر بیندازیم. اولین گام شما انتخاب، بررسی، و
تمرکز روی یک موضوع است. در این مرحله ممکن است با کسب اطلاعات بیشتر از
آثار مکتوب در مورد موضوع پایان نامه
به این نتیجه برسید که باید در موضوع یا دامنه تحقیقات تغییری به وجود
آورده و آن را باز‌تنظیم کنید. پس از آن، صد البته مجبور خواهید شد برای
پیدا کردن اطلاعات علمی با استفاده از پایگاه داده مقالات، فهرست
کتابخانه، Google Scholar و منابع دیگر تحقیقاتی انجام دهید. در تمام طول
این فرایند از ذهنتان استفاده خواهید کرد.
تمام آنچه که طی
این فرایند خواهید یافت را ارزیابی کرده و مقالات، کتاب‌ها و نشریاتی که
بیش از دیگران مفید خواهند بود را انتخاب می‌کنید. سپس، می‌باید این مقالات
را خوانده و سعی کنید آنچه را که می‌خوانید درک، تحلیل و نقد کنید.
در حین انجام تحقیق و سازماندهی
مقاله‌تان، اطلاعات زیادی از منابع مختلف جمع‌آوری خواهید کرد. می‌توانید
برای سازماندهی این اطلاعات از نرم افزار مدیریت نقل قول‌ها و استنادات
همچون Refworks، EndNote وZotero کمک بگیرید. پس از آن مسلم است که باید
مقاله را بازنویسی و ویراستاری کرده و کتابشناسی نهایی‌تان را ایجاد کنید.
یک نکته مهم اینکه، هر چند نوشتن و مرور پیشینه تحقیق یک فرایند است، اما
این مسئله همیشه یک فرایند خطی نیست.
قدم اول به قدم
بعدی منتهی می‌شود اما گاهی اوقات با کسب اطلاعات بیشتر درباره موضوع مورد
نظر و مطالعه آثار مکتوب، تحقیقات یا مطالعاتتان شما را به مراحل قبلی
رهنمون خواهد ساخت. در این حالت ممکن است گیج شوید و ندانید که چطور
می‌توانید به مرور پیشینه بپردازید. بیایید نگاهی بیندازیم به معنی بررسی
آثار و متون علمی. در کلی‌ترین مفهوم، این‌کار به این معنی جمع آوری و
خواندن تمامی مقالات مرتبط و آثار مکتوب دیگر در موضوع تحقیق است.
در این مرحله باید
یک نمای کلی ارائه کرده و مفاهیم کلیدی و مقالات مهم را برجسته کنید.
همین‌طور که دارید مطالعه می‌کنید می‌توانید توصیف و خلاصه نویسی مقاله‌ها
را شروع کنید. پس از آن می‌توانید با مقایسه آن مقالات از نظر تشابهات و
تفاوت‌ها، به ایجاد ارتباط بین آنها اقدام نمایید. همچنین لازم است
اطلاعات دریافتی از مطالعاتتان را ارزیابی، تحلیل و سازماندهی کنید. همزمان
با مطالعه آثار مکتوب می‌توانید انواع مقالات
و کتاب‌ها را نقد و بررسی کرده و ببینید کدام بخش آنها مهم است یا کدام
بخششان خارج از حیطه کاری شماست و و استدلال‌های آنها را از نظر نقاط ضعف و
قوتشان تحلیل کنید.
هنگام کار با آثار
مکتوب باید به دنبال کشف روابط بین نشریات باشید. برخی از روابط مهم بین
نشریات که احتمال دارد آن را کشف کنید می‌تواند شامل درون‌مایه و مفاهیمی
مهم و همچنین شکاف‌ها و اختلاف نظر‌های مهمی باشد. اما سعی کنید به دام
ایجاد فهرستی بی‌حاصل از خلاصه آثار مکتوب دیگران نیفتید. مرور پیشینه
تحقیق کتابشناسی مشروح نیست. هدف باید این باشد که گامی به جلو برداشته و
آنچه در آثار مکتوب پیدا می‌کنید را ادغام و ترکیب کرده و چیز تازه‌ای از
آن بسازید.
ایده‌آل آن است که
نقشه مفهومی یا طرح کلی خودتان از آثار مکتوب در موضوع تحقیق را ایجاد
کنید. به عنوان مثال، فرض کنیم همانطور که دارید مطالعه می‌کنید سه مفهوم
اصلی کشف می‌کنید که در آثار مکتوب مهم بوده و با تحقیقات مرتبط است. حال
باید شناسایی کنید آثار مکتوب، یعنی محتوای موجود در مقالات مستقل، کتاب‌ها
و نشریات به این سه مفهوم مهمی که پیدا کرده‌اید ربط پیدا می‌کنند. برخی
از آثار ممکن است به بیش از یک مفهوم کشف شده مرتبط باشد؛ دیگری می‌تواند
فقط به یک مفهوم پیوند بخورد. آنچه اهمیت دارد این است که شما سازماندهی و
درک خودتان از مطالب منتشره را ایجاد کرده و بسط می‌دهید.
سپس، و در مرحله
نگارش مرور سوابق، به نوشتاری دست خواهید یافت که مبتنی بر مفاهیم و
ارتباطاتی است که در اثر مطالعه، تحلیل و تعمق شما کشف و بسط داده شده و
سازماندهی گردیده است. بررسی پیشینه نه تنها حاوی مطالب مرتبط با موضوع
تحقیق شما خواهد بود بلکه افکار و ایده‌های‌تان را نیز شامل خواهد شد.
شما با انجام پایان نامه
دارید یک داستان ویژه تعریف می‌کنید که مجموعه‌ای است از پس زمینه علمی
موضوع تحقیق بعلاوه اهمیتی که تحقیقات شما دارد. تحقیق و نگارش مناسب فصل
مرور پیشینه تحقیق فرایندی چالش برانگیز و گاهی مرعوب کننده است. نترسید و
سعی کنید از استاد راهنما، مشاور مرکز نگارش دانشگاه و یا کتابدار
دانشگاه‌تان کمک بگیرید. بسیاری از کتابداران تخصص ویژه‌ای در موضوع مورد
نظر شما داشته و می‌تواند در شناسایی منابع ارزشمند به شما کمک کرده و نشان
دهند از کجا می‌توانید اطلاعات مفید و مرتبط را به دست آورید.
چيستى و چگونگى پيشينه تحقيق
مقدمه و تعاريف
پس از يافتن مسئله تحقيق، پژوهشگر بايد كار خود را با دو بررسى مهم و
كارساز آغاز كند كه عبارتند: از مطالعه اكتشافى و بررسى پيشينه يا مرور
ادبيات تحقيق. اين بررسى ها مشابه و در هم تنيده اند و ممكن است برخى از
مراحل آن ها همزمان صورت گيرد. با اين وجود، چون هدف هايشان متفاوت است،
محقق بايد به تفاوت آن ها آگاه بوده و به هر دو كار بپردازد.
درمطالعه اكتشافى، هدف به دست آوردن بينش دقيق تر و دركى روشن تر نسبت
به مسئله تحقيق و زواياى آن و نيز شناخت خلأهاى پژوهشى است. اين هدف از
طريق مطالعه دقيق كتاب ها، مقالات و مصاحبه با كارشناسانى به دست مى آيد كه
اطلاعات جامع و عميق نسبت به حوزه مورد نظر دارند و مى توانند ديدگاه هاى
كلى و جزئى در باره اين مسئله و مسائل مشابه را به خوبى جمع بندى و معرفى
كنند. محقق در اين مطالعه، تا اندازه اى با خلأهاى پژوهشى نيز آشنا مى شود و
درمى يابد كه تقريبا در كدام حوزه، مسائل حل نشده وجود دارد. همچنين از
برخى تحقيقات پيشين نيز آگاه مى شود، اما لزوما با همه تحقيقاتى كه قبلاً
در اين باره يا در باره موضوعات مشابه صورت گرفته اند آشنا نمى شود. ممكن
است پژوهش هاى ديگرى نيز صورت گرفته باشند كه نتايج آن ها هنوز گزارش نشده
باشد. اين مطالعه شبيه عمليات اكتشافى زمين هاى نفت خيز است كه پيش از حفر
چاه بايد انجام شود تا حوزه مناطق نفت خيز شناخته شود. بنابر اين، اگر محقق
حتى يك يا دو جلد كتاب جامع بيابد كه تحقيقات مهم پيشين را خلاصه و جمع
بندى كرده باشند، با مطالعه دقيق آن ها مى تواند به هدف خود دست يابد.1
اما بررسى پيشينه تحقيق، مطالعه گذشته آن است و نگاهى است به آنچه
ديگران در زمينه اين تحقيق يا موضوعات مشابه انجام داده اند. در بررسى
پيشينه، محقق مى خواهد بداند ديگران در اين باره چه كرده اند، تا كجا پيش
رفته اند و چگونه كار كرده اند، تا او نيز كار خود را در راستا و ادامه
تلاش هاى پيشين قرار دهد و در ضمن از روش ها و نتايج آن تلاش ها در حل
مسئله خود استفاده كند. اگر ديگران مسئله اى را كه محقق در صدد حل آن است،
پيش از او به بهترين شكل ممكن حل كرده باشند، پرداختن به چنين تحقيقى كار
بيهوده و لغوى خواهد بود. اما اگر آن مسئله هنوز حل نشده يا روش قابل قبولى
نداشته است، مى تواند براى حل آن با روش مقبول، دست به كار شود.
حال كه بررسى پيشينه با چنين هدفى صورت مى گيرد، پژوهشگر بايد همه مراكز
و منابعى را كه احتمال مى دهد گزارشى از تحقيقات گذشته در آن يافت مى شود،
جست و جو كند و نبايد مانند مطالعه اكتشافى تنها به يك يا دو منبع جامع
بسنده نمايد.2
مطالعه پيشينه، گاه به نام مرور ادبيات تحقيق (Literature Review)نيز
خوانده مى شود، اگرچه ممكن است برخى واژه ادبيات تحقيق را به مفهومى عام تر
به كار ببرند كه علاوه بر پيشينه تحقيق، شامل مبانى و چارچوب هاى نظرى و
تئورى هاى كلان مربوط به حوزه مسئله پژوهشى نيزمى شود.
اين مقاله، به چيستى و چگونگى پيشينه تحقيق مى پردازد.
اهميت و فوايد بررسى پيشينه
بررسى ادبيات موضوع، كار بزرگ و مهارت مهمى براى محقق شمرده مى شود. گاه
قريب يك سوم پايان نامه ها به بازنويسى، تجزيه و تحليل و نقد ادبيات زمينه
اختصاص مى يابد. محقق با اين مطالعه، تحقيق خود را با تكيه بر تلاش هاى
دانشمندان پيشين آغاز مى كند و از اين رو، بر شانه بلند گذشتگان سوار شده و
از بالا افق هاى دورتر را مى بيند. مرور پيشينه، مطالعه نقّادانه كارهاى
سابق است واگر با حوصله و دقت انجام گيرد، ضمن آنكه بينش محقق را افزايش مى
دهد، پشتوانه كار او نيز خواهد بود. محقق در مطالعه پيشنيه به شناخت حدود و
ثغور و ابعاد مسائل مشابه و در نتيجه، مسئله خود نيز مى رسد و در ضمن اين
مطالعه، روش تحقيق، وسايل جمع آورى اطلاعات و يافته هاى مهم، و چارچوب هاى
تحقيقات پيشين را نيز كشف مى كند و نقاط ضعف و قوت آن ها را پشتوانه كار
خود قرار مى دهد. بسيارى از نقص ها و اشكالات تحقيقات موجود، به ويژه پايان
نامه هاى كارشناسى ارشد و دكترى، به عدم بررسى درست پيشينه برمى گردد كه
با اين بررسى مى توان از بروز آن ها پيشگيرى كرد. فوايد بررسى پيشينه را مى
توان به نحو جزئى تر و متمايزتر چنين برشمرد:
1. شناخت بهتر مفاهيم كليدى مسئله تحقيق و در نتيجه، كمك به بيان روشن
تر و دقيق تر مسئله و تفاوت آن با مسائل ديگر، و نيز رابطه اين مسئله با
مسائل تحقيقات ديگر؛
2. متصل كردن يافته هاى تحقيق به تحقيقات پيشين؛
3. شناخت درست خلأهاى پژوهشى، اجتناب از كارهاى تكرارى و در نتيجه،
پيشگيرى از اتلاف سرمايه هاى مالى وانسانى بسيار؛ زيرا محقق فقط در صورتى
بايد تحقيق جديد را آغاز كند كه پرسش اصلى او بى پاسخ مانده باشد؛
4. يافتن روش ها و ابزارهاى دقيق تر و گاه شيوه هاى ابتكارى براى حل مسئله كنونى و اجتناب از روش هاى نامناسب و بى نتيجه.
5. فراهم شدن زمينه براى تدوين بهتر فرضيه هاى تحقيق؛
6. نقد تحقيقات پيشين و شناخت كمبودها و اثبات ضرورت تحقيق كنونى؛
7. شناخت خطاهاى تحقيقات سابق و سعى در اجتناب از آن ها؛
8. آشنايى با پيشنهادهاى خاص محققان پيشين براى تحقيقات آينده؛
9. فراهم شدن تكيه گاه محكم براى استدلال منطقى در مرحله بررسى و
ارزيابى فرضيه ها و استنتاج، به ويژه در تحقيقات تاريخى، توصيفى تحليلى،
علّى و همبستگى؛
10. شناخت منابع معتبر قابل استفاده در تحقيق كنونى؛
11. آشنايى با كسانى كه در موضوعات مشابه كار كرده اند. در نتيجه مى
توان گفت محققى كه به تلاش هاى پيشينيان بها ندهد، از ارزش كار خود نيز
كاسته است.
مراحل بررسى پيشينه
محقق براى بررسى پيشينه بايد مراحل زير را طى كند:3
1. شناخت نسبى از مسئله تحقيق و كليد واژه هاى آن به دست آوَرَد.
براى شناختن مسئله ابتدا بايد يك يا دو جمله در تشريح آن نوشت و سپس براى
وضوح بيشتر آن، به متون درسى و دائرة المعارف ها مراجعه كرد. 4
در چنين منابعى سعى بر آن است كهنظريات و مفاهيم مربوط به آن ها به طور
روشن وقابل فهم بيان شود. البته اگر محقق قبلا مطالعه اكتشافى را انجام
داده باشد، حد و حدود مسئله تحقيق و مفاهيم كليدى آن برايش روشن شده و به
راحتى مى تواند گام دوم بررسى پيشينه را بردارد.
2. منابع مناسبى را كه به معرفى تحقيقات مى پردازند، بيابد و
بررسى كند. گام هاى دوم و سوم را مى توان اصلى ترين مراحل در مطالعه پيشينه
دانست. در گام دوم با استفاده از كليد واژه ها و دركى كه از مسئله فراهم
شده، بايد به دنبال منابعى گشت كه شامل اطلاعات لازم در باره تحقيقات مربوط
به مسئله تحقيق و موضوعات مشابه هستند. يافتن اين منابع از راه ها و
پايگاه هاى زير ممكن است:5
* فهرست كتاب ها در كتابخانه هاى تخصصى؛
* نمايه موضوعى كتب مانند نرم افزار “هادى “براى يافتن بخش ها يا فصولى از كتب؛
* فهرست نشريات دوره اى در كتابخانه هاى تخصصى. برخى از نشريات، اختصاص
به مرور تحقيقات پيشين در رشته هاى خاص دارند؛ مانند Psychological
Bulletinدر رشته روان شناسى كه كار محقق را به ميزان قابل توجهى آسان مى
كنند.
* نمايه مطبوعات و فهرست مقالات؛
* فهرست پايان نامه ها؛
* فهرست چكيده تحقيقات و پايان نامه ها؛
* دائرة المعارف ها؛
* سيستم هاى رايانه اى مانندCD-Rom ، شبكه هاى Online و شبكه اينترنت؛
* مصاحبه با اساتيد رشته مربوطه؛
* مشورت با كتابدار مرجع (كه با منابع آشنايى كافى دارد)؛
* فهرست كتاب شناختى مقالات يا كتاب ها (Bibliography) كه علاوه بر كمك
در شناخت منابع، براى “جست و جوى ارجاعات ” (Citation Search)نيز مفيد است.
“جست و جوى ارجاعاتْ” تكنيكى است براى پيدا كردن تحقيقاتى كه به تحقيقات
ديگر استناد كرده اند و از اين طريق، يافتن تحقيقاتى كه ديگران بيشتر به آن
ارجاع داده اند. هر كارى كه به آن بيشتر استناد شده باشد، معتبرتر است.
منابعى وجود دارند كه تحقيقات جديد را از نظر ميزان ارجاع به آن ها درجه
بندى و معرفى مى كنند؛ مانند “فهرست ارجاعات علوم اجتماعى “يا6Index) SCCI (Social Sciences Citation
* مقدمه ها و پيش درآمدهاى مقالات (كه معمولاً مرورى برتحقيقات پيشين در
باره موضوع ذكر مى كنند؛ اطلاعاتى كه مى توانند سرنخ هاى خوبى براى يافتن
منابع باشند.)
از ميان منابع مزبور، محقق بايد ابتدا به كتاب ها و منابع جديد مرتبط با
موضوع مراجعه نمايد، از طريق آن ها تحقيقات پيشين را شناسايى كند و در
صورت لزوم به مطالعه اصل آن ها بپردازد.
اگرچه ممكن است جست و جو در همه پايگاه ها وطرق فوق نياز به وقت و حوصله
زيادى داشته باشد، اما با توجه به آثار و فوايد اين جست و جو و خسارت هايى
كه از ترك آن به وجود مى آيد، بايد وقت قابل توجهى را براى استفاده از
كتابخانه در نظر گرفت. از اين رو، بايد با انواع منابع اطلاعاتى در
كتابخانه و نوع طبقه بندى آن ها آشنا بود. امروزه غالب كتابخانه هاى بزرگ،
منابع خود را بر اساس طبقه بندى كتابخانه كنگره آمريكا مرتب كرده اند.
استفاده از اين طبقه بندى براى يافتن كتابى خاص در موضوع مورد نظر نياز به
اندكى تمرين و آشنايى دارد؛ زيرا ممكن است عنوان موضوع مورد نظر عينا در
فهرست موضوعات طبقه بندى كنگره نباشد. در اين صورت، بايد حوزه اى از
موضوعات را پيدا كرد كه شامل آن موضوع خاص است. مثلاً كتاب هايى در باره
“حوادث مرتبط با الكل” در طبقه هاى زير قابل دست يابى است: “نوشيدن و حوادث
هوايى”، “نوشيدن و حوادث اتومبيل”، “روابط بين دارو و الكل”.
در كتابخانه براى به دست آوردن نگاه كلى و گسترده از تحقيقات پيشين،
فهرستى از كتاب هاى درسى عمومى، نقطه آغاز خوبى است. دائرة المعارف هاى
عمومى در زمينه علوم رفتارى و همچنين دائرة المعارف هاى تخصصى تر در حوزه
هاى تعليم و تربيت، كار اجتماعى، مطالعات زنان و بسيارى زمينه هاى ديگر نيز
وجود دارند. محتواى دائرة المعارف با دقت انتخاب شده تا در آزمون گذشت
زمان موفق باشد. به همين سبب، غالبا اعتبار لازم را دارد، اگر چه جزء منابع
دست دوم به شمار مى آيد.7
اما مهم ترين و مفيدترين منابع اطلاعاتى در كتابخانه، در قفسه ها يافت
نمى شود، بلكه پژوهشگر بايد منتظر كسى بنشيند كه مى تواند به او كمك كند.
كتابدار مرجع كسى است كه آموزش حرفه اى و تخصصى ديده است و كار او كمك كردن
به ديگران است تا اطلاعات لازم را در باره منابع به دست آورند. از او حتى
مى توان در باره منابع مربوط به يك موضوع خاص سؤال كرد. البته نبايد صرفا
سؤال كرد و گذشت، بلكه بايد نياز خود را با جزئيات براى كتابدار توضيح داد.
او به شيوه هاى مختلف مى تواند كمك كند.
برخى از پايگاه هاى اطلاعاتى را كه فهرستى از منابع را در اختيار محققان
مى گذارند، مى توان از طريق اينترنت به دست آورد. مثلاً، موتور جست وجوى
«ياهو» چنين پايگاه هايى را معرفى مى كند كه البته براى استفاده از متون
اين منابع غالبا بايد مبلغى را پرداخت كرد. اما آگاهى از فهرست منابع مربوط
به موضوع نيز مى تواند در گام اول بسيار مفيد باشد.
3. پس از يافتن تحقيقات مشابه به مطالعه نقادانه اين تحقيقات
بپردازد. محقق با استفاده از راه ها و منابع مزبور، عناوين مشابه يا نزديك
به عنوان تحقيق خود را جست و جو مى كند. يافتن تحقيقاتِ مطابقْ يا
مشابه، هشدارى است براى محقق كه نقّادانه و با تيزبينى و دقت آن ها را
مطالعه كرده، شباهت ها و تفاوت هايشان را با تحقيق خود جست و جو كند تا
تفاوت هاى مهم آن ها با تحقيق فعلى برجسته شده و توجيه كافى براى انجام
تحقيق جديد فراهم آيد و نيز معلوم شود كه اين تحقيق نسبت به آن ها از چه
جايگاهى برخوردار است و چه رابطه اى بين آن ها وجود دارد، پژوهش هاى مشابه
تا كجا پيش رفته اند و دقيقا خلأ موجود در اين زمينه چيست. چنين نگاهى به
پيشينه، به محقق كمك مى كند در پرتو كارهاى مشابه و اشاراتى كه در ضمن آن
ها موجود است، مسئله خود را نيز به نحو روشن ترى تحليل كند و به مخاطبِ
تحقيقخود بشناساند.
براى مثال، محققى كه مى خواهد درباره “آثار تربيتى انذار و تبشير در
قرآن “تحقيق كند، تحقيقاتى كه “ابعاد مختلف انذار وتبشير در روايات” را
بررسى كرده اند نيز جزء كارهاى مشابه براى او محسوب مى شود و نيز تحقيقاتى
كه به “آثار اجتماعى و فرهنگى انذار و تبشير در قرآن “يا “در تاريخ صدر
اسلام” پرداخته اند، به پژوهش او نزديكند و جزء پيشينه كار او محسوب مى
شوند. همچنين اگر كسى بخواهد در باره “تغيير در خدا از نظر صدرالمتألهين”
پژوهش كند، بايد به تحقيقاتى كه “ديدگاه صدرا در باره صفات يا ذات خدا” را
بررسى كرده اند، توجه كند و آن ها را پيشينه تحقيق خود قرار دهد.
اگر هيچ تفاوتى بين كار خود و تحقيقات مشابه پيدا نكرد و هيچ دليل قانع
كننده اى نيز براى تكرار تحقيق نداشت بايد دست از اين كار بشويد و در پى
موضوع و مسئله اى ديگر برآيد. دليل قانع كننده، مثل اين كه احتمال تغيير
شرايط و به تبع آن، تغيير نتايج تحقيق را بدهد يا نقصى در اجراى تحقيق قبلى
كشف كند كه اين نقص مى تواند در نتايج، اثر بگذارد. در اين صورت، دوباره
به همان مسئله مى پردازد و سعى مى كند از آن نقص و عيب ها پرهيز كند؛
مثلاً، روش تحقيق قبلى به نظر او مناسب نبوده است يا در نتيجه گيرى و تحليل
ها اشكالاتى مى بيند كه لازم است دوباره همان مسئله با روش مناسب تر و
تحليل هاى دقيق تر بررسى شود. اما اگر هيچ يك از اين ادله براى تكرار تحقيق
موجود نبود، اجراى آن با صرف وقت و سرمايه و امكانات، دور از سفاهت نيست.
البته مقتضاى نگاه نقّادانه اين است كه هم نقاط مثبت و امتيازات را
بجويد تا از آن ها استفاده كند و هم نقاط منفى و عيب ها را تا از آن ها
پرهيز نمايد.
4. چكيده اى از تحقيقات مطابق و مشابه تهيه كند. چكيده، شامل
يافته ها به طور كلى و احيانا روش تحقيق و گاهى آمار نمونه است. از اين رو،
براى تهيه چكيده بايد مسئله، روش تحقيق و يافته هاى آن را فهميد. براى
فهميدن نيز در صورت نياز بايد به متخصصان و اهل فن مراجعه كرد. فهميدن و
هضم كردن تحقيقات پيشين، علاوه بر كمك كردن در تهيه چكيده، منافع بسيارى
براى محقق دارد و راهگشاى پيچ وخم هاى دشوار تحقيق او خواهد بود. در اين
مرحله بايد اطلاعات ارجاعى و كتاب شناختى و آدرس محل نگهدارى منبع را نيز
يادداشت كرد.
5. به نگارش بررسى انجام شده بپردازد. گزارش بررسى پيشينه بايد
نشان دهد كه محقق بر موضوع تحقيق خود اشراف دارد و از آخرين تحقيقات مرتبط
آگاه است8
و ضرورت تحقيق كنونى را نيز ثابت كند. از اين رو، گزارش پيشينه بايد شامل
دو بخش اصلى باشد: 1. خلاصه و چكيده اى از دانش موجود در باره تحقيقات
مرتبط؛ اين بخش با استفاده از چكيده هاى تهيه شده در مرحله قبل تدوين مى
شود. 2. تحليل و نقد تحقيقات پيشين به گونه اى كه ضرورت و اهميت مسئله فعلى
را روشن كند و ارتباط اين تحقيق را با تحقيقات پيشين نشان دهد. گزارش
پيشينه بدون تحليل و نقد، كارى است ناقص و بى نتيجه؛ زيرا از هدف اصلى
بررسى پيشينه كه نشان دادن خلأها و تبيين ضرورت تحقيق كنونى است، غفلت كرده
است.
6. كتاب شناسى منابع را تهيه كند. مشخصات كتاب شناختى منابع مورد
استفاده و نيز تحقيقات مرتبط پيشين كه در آن ها يافت شده، بايد با دقت
يادداشت شده و در بخش بررسى پيشينه ذكر گردد تا در مستند بودن اين بررسى
ترديدى ايجاد نشود. شيوه ثبت مشخصات كتاب شناختى منابع، در شيوه نامه هاى
ويرايش آمده است.
اشتباهات معمول در بررسى پيشينه
اشتباهات معمول در بررسى پيشينه در بين پايان نامه هاى تحصيلى بيشتر به
چشم مى خورند. بسيارند پايان نامه هايى كه يا با قضاوت شتاب زده و صريح حكم
كرده اند: «هيچ تحقيقى در باره اين مسئله يافت نشد»، يا تعداد بسيار كمى
از تحقيقات مرتبط را معرفى كرده اند. در برخى موارد نيز كه نقد و تحليلى
صورت گرفته است، به شكل منطقى ضرورت تحقيق كنونى توجيه نشده است و يا آدرس
دهى تحقيقات پيشين، ناقص است، و نقص هايى ديگر از اين قبيل.
توجه به اشتباهات زير و سعى در پرهيز از آن ها مى تواند از بروز نقص هاى مختلف از جمله موارد مزبور پيش گيرى كند.9
1. عدم تعريف دقيق مسئله و مفاهيم كليدى آن10؛
2. تنبلى و شتابزدگى در جست و جوى منابع؛
3. اعتماد افراطى بر منابع دست دوم؛
4. تأكيد بر نتايج تحقيقات و غفلت از روش ها و ابزارها؛
5. ثبت اطلاعات زياد در برگه هاى يادداشت؛
6. تنظيم ناصحيح فهرست منابع؛
7. قضاوت در باره تحقيقات، روش ها، مسائل و نتايج آن ها پيش از فهم درست آن ها.
خاتمه و نتيجه گيرى
غفلت از اهميت پيشينه خسارت هايى همچون: محروم شدن از تجربيات گذشتگان،
عدم اشراف بر موضوع تحقيق، خامى و نپختگى تحقيق، تكرار بيهوده و اتلاف
سرمايه هاى كلان مادى و انسانى، و موارد ديگر را به دنبال خواهد داشت. از
سوى ديگر، بررسى ناقص و ضعيف پيشينه نيز بى فايده يا كم فايده و گاه مانند
نبودن آن است.
