راز کمتر شنیده شده از وضو!
یکی از اعمال واجب عبادی، نماز است و مقدمه آن وضو. وضو، یعنی شستن صورت و
دو دست و مسح پا با شرایط خاص که خود نوعی عبادت محسوب می شود؛ عبادتی که
از سویی موجب تقرب انسان به خدا و کمال معنوی وی می شود و از سوی دیگر از
نظر بهداشتی و درمانی اثرات مفیدی بر محیط اجتماعی و فردی زندگی افراد
دارد.
خداوند در قرآن نسبت به عمل عبادی وضو می فرماید: «یا أَیّهَا الَّذِینَ
آمَنواْ إِذَا قمْتمْ إِلَى الصَّلاةِ فاغْسِلواْ وجوهَکمْ وَأَیْدِیَکمْ
إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحواْ بِرووسِکمْ وَأَرْجلَکمْ إِلَى
الْکَعْبَینِ»؛ «اى کسانى که ایمان آورده اید چون به[عزم] نماز برخیزید
صورت و دستهایتان را تا آرنج بشویید و سر و پاهاى خودتان را تا برآمدگى
پیشین[هر دو پا] مسح کنید».(۱)
وضو همانند دیگر اعمال عبادی تعیین شده در اسلام دارای فلسفه و حکمت های
معنوی، علمی و بهداشتی است که به برخی از آن ها اشاره می کنیم.
در قرآن، نظافت امری است تحت نظام و ضابطه؛ به طوری که فرد مسلمان خود را
ملزم می داند به عنوان یک واجب شرعی آن را در هر حال و به طور مستمر رعایت
کند
حکمت های وضو در روایات
در حدیثی از امام رضا(علیه السلام) درباره حکمت وضو آمده است: «برای این
است که بنده در مقابل پروردگار خود پاکیزه باشد و قابل مذاکره و مکالمه
گردد و اطاعت امر مولی نموده، از کثافات و نجاسات محترز و پاک گردد و کسالت
تن او بر طرف شود و خواب از چشم او بیرون رود؛ تا این مطلب به پاکی قلب او
در مقابل عظمت خالق منتهی شود و سبب وجوب شستن صورت و دست ها و مسح سر و
پاها، آن است که این اعضا در نماز بیشتر به کار می آید؛ زیرا نمازگزار با
صورت، سجده و خضوع می کند و با دست خود حاجات خویش را عرضه می کند و با سر
خویش در حالت نماز رو به قبله می نماید و با پاهایش، قیام و قعود نماز را
انجام می
دهد.»(۲)
در روایتی از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نیز درباره حکمت های وضو آمده
است: «وضو گرفتن، یعنی شستن صورت و دست ها و مسح سر و پاها؛ شستن صورت،
یعنی خدایا هر گناهی که با این صورت انجام دادم، آن را شستشو می کنم که با
صورت پاک به جانب تو عبادت کنم و با پیشانی پاک سر بر خاک بگذارم. شستن دست
ها در وضو یعنی خدایا از گناه دست شستم و گناهانی را که با دستم مرتکب شده
ام، با شستن دست، آن را تطهیر می کنم. مسح سر در وضو، یعنی خدایا از هر
خیال باطل و هوس خام که در سر پروراندم، سرم را تطهیر می کنم و آن خیال های
باطل را از سر به دور می افکنم. مسح پا، یعنی خدایا من از جای بد رفتن پا
می کشم و این
پا را از هر گناهی که با آن انجام داده ام، تطهیر می کنم. اگر کسی بخواهد
نام مبارک حق تعالی را بر زبان آورد، باید دهان را تطهیر کند. مگر می شود
با دهان ناشسته، انسان نام خدا را ببرد؟ باید دهان را با آب مضمضه کند و
بشوید».(۳)
نظام مند کردن نظافت شخصی
برخی از پزشکان معتقدند: شاید بتوان گفت نظافت و پاکیزگی نزد برخی افراد
مسئله ای ذوقی و شخصی است و یا به وضع اقتصادی فرد یا دولت بستگی داشته
باشد. اما در قرآن، نظافت امری است تحت نظام و ضابطه؛ به طوری که فرد
مسلمان خود را ملزم می داند به عنوان یک واجب شرعی آن را در هر حال و به
طور مستمر رعایت کند.(۴)
آثار وضو در بهداشت انسان
برخی پزشکان معتقدند: اگر دست آوردهای علمی جدید را درباره بهداشت پوست
مورد مطالعه قرار دهیم، به عمق اهمیت تشریع وضو و طهارت در قرآن پی خواهیم
برد. بهداشت پوست در درجه اول بر نظافت و شستشوی بدن به ویژه قسمت های باز
آن متمرکز است. نظافت مستمر پوست برای باز ماندن سوراخ های غدد عرقی و
چربی، امری حیاتی است؛ به طوری که لازم می شود هر فرد روزانه حداقل سه بار
دست و صورت و گردن خود را بشوید.(۵)
درباره فواید بهداشتی وضو نیز نوشته اند: پیش گیری از ابتلا به بیماری های
گوارشی که به دلیل آلودگی دست ها عارض می شوند. مهم ترین این بیماری ها،
بیماری های عفونی(مثل وبا، تیفوئید، التهابات معوی[معدوی]، مسمومیت های
غذایی) معروفند. ثأثیر مثبت بر فعالیت دستگاه گردش خون و نشاط یافتن شخص به
دلیل تحریک اعصاب و ماساژ اعضای بدن، زدودن آلودگی های بدن و فراهم شدن
شرایط مساعد برای فعالیت پوست.(۶)
یکی از صاحب نظران می نویسد: وضوی اسلامی عیناً همان خاصیت ماساژ(ماساژ
سوئدی که همان مالش بدن است و تمام اعصاب را به کار می اندازد) را به نحو
اتم حاوی می باشد؛ زیرا وقتی روی سطح اعضای وضو آب سرد رسید و محل آن سرد
شد، قهرا جریان خون به آن سمت شدت می یابد تا درجه ۳۷ از حرارت طبیعی بدن
را حفظ کرده و حرارت از دست رفته اعضای وضو را به حال طبیعی برساند. دستگاه
گردش خون به فعالیت سریع مشغول می شود و در نتیجه نشاط و سلامتی و تعدیل
در دستگاه دوران خون که مهم ترین جهازات بدن است، به وجود آید و بهداشت بدن
را تأمین می نماید.(۷)
بهداشت روانی
تجربه نشان داده است و از نظر علمی نیز ثابت شده که وضو باعثطهارت و
نورانیت باطن انسان می شود و با ایجاد حالتی معنوی در انسان سبب نشاط و
شادابی روح می گردد و چون با قصد قربت و برای خدا انجام می شود، اثر تربیتی
دارد؛ هم چنین تماس آب با پوست بدن در تعادل اعصاب سمپاتیک و پاراسمپاتیک
موثر است.
هنگام وضو، با تحریک داخل دهان، صورت، ساعدها، کف دست، جلوی سر و روی پاها،
قسمت اعظم قشر حسی نیز تحریک شده و سطح هوشیاری بالا می رود؛ در حالی که
چیزی فقط حدود ۲۰ درصد از سطح بدن مرطوب شده است و اگر شخص به جای وضو، کل
بدن خود(یعنی ۵ برابر مساحت وضو) را می شست، چیز زیادی برای تحریک ناشی از
وضو افزوده نمی شد؛ به عبارت دیگر اگر برنامه وضوی فعلی نبود و مناطق دیگری
از بدن شسته می شد، چنین اثری به دست نمی آمد
بهداشت گوارشی
عوامل عفونی مختلف اعم از باکتری، ویروس و انگل ها می توانند باعثابتلای
انسان به انواع بیماری های گوارشی شوند. یکی از راه های مهم بسیاری از
بیماری های عفونی، مدفوعی دهانی است که به عبارتی ساده، عوامل عفونی و
آلودگی ها پس از اجابت مزاج، روی دست باقی مانده و از طریق غذا خوردن وارد
بدن شده و ایجاد بیماری می کنند.
بنابراین جهت پیش گیری از ابتلا به بسیاری از بیماری های گوارشی ضروری است
دست و صورت انسان که غالباً در معرض آلودگی ها و میکروب های مختلف می
باشند، در روز به واسطه وضو چند بار شسته شوند.
امروزه در تمام ممالک یکی از اولین اصول بهداشتی که جهت مقابله با عفونت
های گوارشی به افراد آموزش داده می شود، نظافت دست ها پس از اجابت مزاج و
قبل از غذا خوردن است که مقارن شدن اوقات نماز با وعده های معمولی
غذایی(صبح، ظهر، شب) و یا سحر و افطار در ماه مبارک رمضان، سبب می شود شخص
نمازگزار موقع وضو گرفتن دست ها را شسته و هر گونه عامل بیماری زا را از
دست های خود دور سازد و راه ورود میکروب ها را قطع کند.
وضو از نظر فیزیولوژی سیستم عصبی
طبق کشفیات جدید در نوروفیزیولوژی(فیزیولوژی سیستم عصبی)، تحرکات حسی میزان
هوشیاری انسان را بالاتر برده و خواب آلودگی، کسالت و گیجی را از بین می
برد. به عنوان مثال، شخصی را که در خواب عمیق به سر می برد، می توان با صدا
زدن یا تکان دادن بیدار نمود. از طرفی هر چه پیام های حسی بیشتری به مغز
ارسال گردد، اثر هوشیارکنندگی آن بالاتر می رود و به عبارت ساده تر هرچه
سطح بیشتری از قشر مغز تحریک شود، هوشیاری بیشتر و قدرت توجه و تمرکز انسان
افزایش می یابد.
نواحی حسی برای دست و قسمت های دهان و اطراف آن بسیار گسترده است، در حالی
که نواحی قشری برای دریافت حس های تنه و پشت، کم می باشد. هنگام وضو، با
تحریک داخل دهان، صورت، ساعدها، کف دست، جلوی سر و روی پاها، قسمت اعظم قشر
حسی نیز تحریک شده و سطح هوشیاری بالا می رود؛ در حالی که چیزی فقط حدود
۲۰ درصد از سطح بدن مرطوب شده است و اگر شخص به جای وضو، کل بدن خود(یعنی ۵
برابر مساحت وضو) را می شست، چیز زیادی برای تحریک ناشی از وضو افزوده نمی
شد؛ به عبارت دیگر اگر برنامه وضوی فعلی نبود و مناطق دیگری از بدن شسته
می شد، چنین اثری به دست نمی آمد.(۸)
عبادتی که جای ریا ندارد!
روزه در آیات قرآن کریم و زبان عربی با تعابیر «صوم» یا «صیام» بیان
گردیده است. اصل «صوم» در لغت به معنی امساک و خودداری است که در کتب لغت
متعلق این امساک و خودداری به طرق ذیل بیان گردیده است:
«امساك از
مطلق فعل است؛ حال خوردن باشد، یا گفتن، یا رفتن»[1]؛ «ترک طعام, نوشیدنی,
ازدواج و سخن گفتن»[2]. علامه طباطبایی نیز در این باره می نویسد: «و كلمه
(صیام) و كلمه (صوم) در لغت مصدر، و به معناى خوددارى از عمل است، و چه بسا
در معناى آن این قیدها را اضافه کرده باشند».[3]
در شرع نیز
«روزه» عبارت است از اینکه کسانی که دارای شرایط خاصی هستند؛ باید از
چیزهای مخصوص (که ده عدد بوده و از آنها به مفطرات «روزه» تعبیر می کنند),
در زمان معینی خودداری نمایند.[4] خداوند متعال فلسفه این عبادت انسان‌ساز و
تربیت‌آفرین را در یک جمله کوتاه اما بسیار پرمحتوا «پرهیزگاری» بیان
می‌کند.(لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ)[5]
تقوی و خداترسی، در ظاهر و
باطن، مهم‌ترین اثر روزه است. روزه، یگانه عبادت مخفی است؛ نماز، حج، جهاد،
زکات و خمس را مردم می‌بینند، امّا روزه دیدنی نیست. روزه، اراده انسان را
تقویت می‌کند.[6]
فائده داشتن تقوا مطلبی است که احدی در آن شک
ندارد، چون هر انسانی به فطرت خود این معنا را درک می‌کند، که اگر بخواهد
به عالم طهارت و رفعت متصل شود، و به مقام بلند کمال و روحانیت ارتقاء
یابد، اولین چیزی که لازم است بدان ملتزم شود این است که از افسار گسیختگی
خود جلوگیری کند، و بدون هیچ قید و شرطی سرگرم لذت‌های جسمی و شهوات بدنی
نباشد، و خود را بزرگتر از آن بداند که زندگی مادی را هدف بپندارد، و سخن
کوتاه آنکه از هر چیزی که او را از پروردگار تبارک و تعالی مشغول سازد
بپرهیزد. و این تقوا, تنها از راه روزه و خودداری از شهوات بدست می‌آید، و
نزدیک‌ترین راه و مۆثرترین رژیم معنوی و عمومی‌ترین آن بطوری که همه مردم
در همه اعصار بتوانند از آن بهره‌مند شوند، و نیز هم اهل آخرت از آن رژیم
سود ببرد، و هم شکم‌بارگان اهل دنیا، عبارت است از خودداری از شهوتی که همه
مردم در همه اعصار مبتلای بدانند، و آن عبارت است از شهوت شکم از خوردن و
آشامیدن، و شهوت جنسی که اگر مدتی از این سه چیز پرهیز کنند، و این ورزش را
تمرین نمایند، به تدریج نیروی خویشتن‌داری از گناهان در آنان قوت می‌گیرد و
نیز به تدریج بر اراده خود مسلط می‌شوند، آن وقت در برابر هر گناهی عنان
اختیار از کف نمی‌دهند، و نیز در تقرب به خدای سبحان دچار سستی نمی‌گردند،
چون پر واضح است کسی که خدا را در دعوتش به اجتناب از خوردن و نوشیدن و عمل
جنسی که امری مباح است اجابت می‌کند، قهرا در اجابت دعوت به اجتناب از
گناهان و نافرمانی‌ها شنواتر، و مطیع‌تر خواهد بود.[7]
تقوی
و خداترسی، در ظاهر و باطن، مهم‌ترین اثر روزه است. روزه، یگانه عبادت
مخفی است؛ نماز، حج، جهاد، زکات و خمس را مردم می‌بینند، امّا روزه دیدنی
نیست. روزه، اراده انسان را تقویت می‌کند مفسرین
بر این باورند که مردم در چگونگی امتثال به این فرمان الهی سه دسته اند:
روزهء «مردمان عادّى»، ک همان خودداری از نان و آب و همسر است، روزه «خواص»
علاوه بر اجتناب از مفطرات، اجتناب از گناهان نیز لازم است، و روزهء
«خاصّالخاص» علاوه بر اجتناب از مفطرات و پرهیز از گناهان، خالی بودن دل
از غیر خداست. [8]
حضرت زهرا علیهاالسلام‌اند در فراز از خطبهء گرانمایه فدکیه,
ثمرهء «روزه» را «تثبیت اخلاص» در انسان معرفی می نماید, که حضرت آیت‌الله
مصباح یزدی(دامت برکاته) در تبیین این تعبیر حضرت زهرا علیهاالسلام گوید:
«روزه ویژگی برجسته‌ای دارد که در سایر عبادات نیست و آن این است که چون
روزه یک عمل امساکی است و عبادتی است که قوامش به ترک است، جای ریا و سمعه
ندارد. کسی که روزه گرفته است به صرف روزه گرفتن نمی‌تواند ریاکاری کند،
مگر کسی تعمد داشته باشد که خودنمایی و اظهار کند و بگوید: من روزه هستم که
آن مسأله دیگری است.
نزدیک‌ترین
راه و مۆثرترین رژیم معنوی و عمومی‌ترین آن بطوری که همه مردم در همه
اعصار بتوانند از آن بهره‌مند شوند، و نیز هم اهل آخرت از آن رژیم سود
ببرد، و هم شکم‌بارگان اهل دنیا، عبارت است از خودداری از شهوتی که همه
مردم در همه اعصار مبتلای بدانند، و آن عبارت است از شهوت شکم از خوردن و
آشامیدن، و شهوت جنسی که اگر مدتی از این سه چیز پرهیز کنند، و این ورزش را
تمرین نمایند، به تدریج نیروی خویشتن‌داری از گناهان در آنان قوت می‌گیرد و
نیز به تدریج بر اراده خود مسلط می‌شوند خود
روزه گرفتن ترک یک سلسله مفطرات است و این اعم است از اینکه شخص روزه باشد
یا به دلیل دیگری امساک کند. سایر عبادات این طور نیست. وقتی کسی نماز
می‌خواند ظاهر عمل او نشان می‌دهد که مشغول نماز است. وقتی خمس و زکات
می‌دهد یا انفاق می‌کند دست کم کسی که مال را می‌گیرد می‌فهمد که این مال
را اعطا کرد. حج، جهاد و سایر عبادات هم همین‌طور است؛ ولی روزه این طور
نیست. از این جهت این عبادت به اخلاص نزدیک‌تر است. کسی که یک ماه این
عبادت را انجام می‌دهد این عمل برای او تمرین اخلاص است. وقتی یک ماه انسان
عملی را هر روز تکرار کند برای او ملکه می‌شود. پس روزه اخلاص را در انسان
تثبیت می‌کند. این فایده بر روزه بیش از سایر عبادات مترتب می‌شود. از این
جهت می‌توان گفت که: همان‌طور که حضرت زهرا علیهاالسلام‌اند، در روزه
«تثبیت اخلاص» است. اما معنای این سخن این نیست که فایده روزه فقط همین
است».[9]
و شاید بتوان در تبین کلام گهربار حضرت زهرا علیهاالسلام نوشت:
بر پایهء آموزه های دینی و با استناد به آیات نورانی قرآن مجید «روزه» بر
هر فرد مسلمان و مکلف, واجب گردید؛ که امتثال از این فرمان الهی مستلزم
رعایت قواعد و اصولی همچون: مفطرات روزه, محدوده زمانی امساک و پرهیز از
مفطرات, صائم بودن تمامی اعضاء و جوارح انسان و …. می باشد؛ و کسی که یک
ماه خود را مقید به پروای از تمامی ممنوعیات الهی می کند, صفای باطن می
یابد, کارها و اعمال وی رنگ و لعاب الهی به خود می گیرد و به عبارت بهتر
روح اخلاص در اعماق جان وی رسوخ کرده و برای او به صورت ملکه تثبیت می شود و
دلش از هر آنچه غیر خداست, خالی خواهد شد.
