هنر درمان ها چه می کنند؟
منظور از هنردرمانی، درمان‌های روحی- روانی است. این نوع درمان،
می‌تواند برای افرادی كه خیلی درمانده شده‌اند یا برای كسانی كه مشكل سلامت
ذهنی دارند و همچنین برای كسانی كه احساس خوبی نسبت به درمان‌های به شكل
گفت‌وگو مانند مشاوره یا روان‌درمانی ندارند، مفید باشد.
اگر شما در
تشخیص یا بیان احساس‌تان به‌طورشفاهی مشكلاتی دارید و یا نسبت به پاسخ
دادن به سؤالاتی درمورد خودتان بی‌علاقه هستید، ممكن است واكنش خوبی در
برابر هنردرمانی داشته باشید. شمار مختلفی از هنرهای درمانی وجود دارد؛ از
جمله می‌توان به تئاتر درمانی اشاره كرد.
هنردرمانی‌ها درگذشته به
درمان‌های خلاق تعبیر می‌شدند. این نوع درمان‌ها باید با آموزش‌های خاص و
درمان‌های هنری معتبر شكل گرفته و ایجاد شوند.
این درمان‌ها با انواع
هنر و تئاتر، موسیقی و یا حركت‌های موزون كه توسط افراد حرفه‌ای مدیریت
میشوند، فرق دارند. كار آنها درمان‌های روانشناختی محسوب نمی‌شوند. زیرا
كار این گروه‌ها تلاشی برای كمك به افراد در جهت فهمیدن احساس عمیق‌ترشان
یا پیدا كردن راه‌هایی برای مقابله مؤثرتر با مشكلات‌شان به شمار نمی‌آید.
هنردرمانی‌ها چگونه می‌توانند كمك كنند؟
هنردرمان‌ها
می‌توانند افراد مختلف را به شیوه‌های گوناگون كمك كنند. این شیوه درمان
به‌گونه‌ای است كه شما همكاری و كمك دیگران را كاملا حس می‌كنید. این حس
باعث می‌شود فاصله احساسی- عاطفی خود با خانواده را كشف كنید. برای مثال؛
از طریق یك نقاشی یا داستانی كه نوشته‌اید فرصتی برای‌تان ایجاد می‌شود تا
حقایق را در مورد خودتان، در حركتی كه دقیقا برخاسته از درونتان است كسب
كنید. به این ترتیب راه‌های آسان‌تری برای مدیریت حل مشكل خود پیدا
كرده‌اید كه در ضمن برای شما قابل بیان نیز هست.
هنردرمانی‌ها
می‌توانند به شما كمك كنند با خودانگیختگی بیشتر، جنبه‌های خلاق خودتان را
دوباره كشف كنید و به‌دنبال آن، احساس جدیدی از آزادی و رهایی به دست
آورید.تجربیات دخترجوانی كه خیلی افسرده و مضطرب
بود و توانست با استفاده از یك مورد هنردرمانی راهی برای حل مشكلش بیابد،
نمونه خوبی است. او این چنین به یاد می‌آورد: من در وجود خودم دچار نوعی
تله و دام شده بودم كه قادرنبودم هیچ كلمه‌ای در مورد آنچه در درونش
افتاده‌ام را بگویم؛ حتی به‌خودم؛ یعنی قدرت بیان مسئله را نداشتم. این قصه
ادامه داشت تا اینكه من توانستم خودم را به‌صورت ملموس از طریق نقاشی‌ام
بیان كنم. این كار وقتی امكان پذیر شد كه توانستم كم‌كم احساساتم را درك
كنم. من سپس این قدرت را پیدا كردم كه در مورد این مسئله به‌تدریج صحبت كنم
و در واقع با آنها سروكار داشته باشم. زیرا این نقاشی‌ها اكنون دیگر كمتر
ترسناك به‌نظر می‌رسیدند.
اگر شما مشكل سلامت ذهنی داشته باشید، ممكن است احساس تنهایی كامل و بریدن از همه چیز، آزارتان دهد. در
در
چنین شرایطی امكان دارد هنردرمان‌ها بتوانند به شما در جهت كسب احساس غلبه
بر انزواطلبی از طریق تعامل با درمانگر، به شكل ارتباط متقابل با دیگران
درگروهی كه به لحاظ ساختاری دقیقا دراین چارچوب شكل گرفته، كمك كنند. به
عبارت دیگر، هنردرمانی‌ها می‌توانند به شما كمك كنند با خودانگیختگی بیشتر،
جنبه‌های خلاق خودتان را دوباره كشف كنید و به‌دنبال آن، احساس جدیدی از
آزادی و رهایی به دست آورید.
شما برای سهیم شدن در یك هنردرمانی، به
هیچ مهارت ویژه یا توانایی خاص نیاز ندارید اما به صبر، استقامت و پایداری
نیازدارید چرا كه مانند همه درمان‌ها، این نوع نیز برای به نتیجه‌رسیدن،
نیاز به زمان دارد و معمولا با سختی‌های خودش همراه است. بنابراین درهنر
درمانی نیز فرد به آسانی به درمان دست نمی‌یابد ولی می‌تواند امیدوار باشد
كه در نهایت، رضایت او تا حد قابل توجهی حاصل شود.
اطلاعات بیشتر
اگر
شما فكر می‌كنید پیشبرد یك هنردرمانی خاص ممكن است برای شما مفید باشد ولی
اطلاعات لازم را در مورد آن ندارید می‌توانید از یك حرفه‌ای درگیر با
مراقبت‌هایتان بخواهید درمورد آنچه در این مورد می‌تواند دردسترس شما باشد
توضیح دهد. از
طریق یك نقاشی یا داستانی كه نوشته‌اید فرصتی برای‌تان ایجاد می‌شود تا
حقایق را در مورد خودتان، در حركتی كه دقیقا برخاسته از درونتان است كسب
كنید. به این ترتیب راه‌های آسان‌تری برای مدیریت حل مشكل خود پیدا
كرده‌اید كه در ضمن برای شما قابل بیان نیز هست. معمولا
هنردرمانی‌ها درعرصه‌های گوناگون ارائه میشوند؛ مانند سلامتی، خدمات
اجتماعی، تعلیم‌و‌تربیت، زندان‌ها و در پروژه‌هایی برای سایر
استفاده‌كنندگان؛ افراد بی‌خانمان یا افرادی كه تحت‌تأثیر خشونت خانگی
هستند.
متأسفانه این امكانات معمولا به‌صورت پراكنده وجود دارند.
اگرچه به‌تدریج در حال پیشرفت و گسترش نیز هستند. همچنین شما می‌توانید با
یك هنر درمانگر به‌طور خصوصی مشورت كنید و یا از یك سازمان مناسبی در این
زمینه بخواهید یك درمانگر واجد‌شرایط به شما معرفی كند. البته بهتر است قبل
از شروع كــار بـا آن درمانگر، در مورد میزان دستمزد این افراد اطلاعات
كافی كسب كنید تا این مسئله بعد‌ها شما را دچار مشكل نكند.
اگر این
امكان برای شما باشد كه قبلا با درمانگر ملاقات كنید و با كمك یكدیگر تصمیم
بگیرید كه آیا این درمان برای شما مناسب هست یا نه، پاسخ بهتری از انتخاب
خود خواهید گرفت.
هنردرمانی‌ها اغلب به‌صورت گروهی انجام میشوند
اما ممكن است همچنین به‌صورت دو نفره، یعنی با حضور بیمار و درمانگر نیز
پیشنهاد شوند. درمان خیلی محرمانه است. اگر شما برای این كار با دیگران در
یك گروه هستید، از شما انتظار می‌رود به كمك و همكاری دیگران، برای درمان
باور داشته باشید. همچنین نباید خارج از گروه با دیگران به‌خصوص با افراد
گروه بحث كنید و از آنها هم انتظار می‌رود كه همین رفتار را با شما داشته
باشند.
روند هنردرمانی
در
هنر درمانی شما ممكن است برای مثال خطوطی را تصویركنید، نقاشی بكشید و یا
به هرصورت چیزهایی با دست‌های خودتان بسازید. سپس شما به اتفاق درمانگر،
می‌توانید از آنچه خلق كرده‌اید به‌عنوان موضوع آغازین برای بحث در مورد
احساسات‌تان، استفاده كنید.
هنر درمانی
در قلمرو زیست شناسی هر فعالیتی که به بقاء کمک و یا سازگاری با محیط را
تسهیل کند و یا از رفتارهایی در این جهات ناشی گردد، بامعنا شمرده می شود.
هنر نیز یکی از این فعالیت هاست. «هربرت رید» ( Herbert Read ) تاریخ نگار
هنر در کتاب «پیکره و انگاره» (Icon and Idea ) می نویسد:
«برخلاف نظریه های اولیه که هنر را صرف انرژی اضافی دانسته اند، هنر در
سپیده دم فرهنگ بشری کلید بقاء و موجب تقویت قابلیت های لازم برای تنازع
بقاء بود. به نظر من هنر به مثابه کلیدی برای بقاء باقی مانده است.»
پس هنر یکی از راهها و ابزارهای تامین بقاء انسان است و بدیهی است در
شرایطی مانند بیماری ها و مشکلات روحی و جسمی نیز می تواند نقشی تصحیح
کننده و تسکین بخش بازی کند. ظاهرا بشر از نخستین روزهای حیات خود با این
کارکرد هنر آشنا بوده است. بسیاری از نقاشی های باقیمانده در غارهای دوران
پارینه سنگی منعکس کننده دغدغه های ذهنی و راهی برای کسب آرامش روحی و غلبه
بر ترس ها و اضطراب های انسان اولیه است.
هنر وسیله ای برای ابراز احساسات و برقراری ارتباط با دیگران و مانند زبانی
جهانی است. لذا می تواند نقشی پالایش دهنده ایفا کند و ارتباط انسانی را
ارتقا بخشد. در آثار هنری با پیام ها، تمثیل ها و اشارات روبرو می شویم و
تخیلات هنری چون از اعماق ناخودآگاه انسان منشاء می گیرند تمایلات، روحیات و
محتویات درونی و گاه پنهان او را آشکار می کنند. در بسیاری از موارد هنر
نوعی ارتباط غیرکلامی و وسیله ای برای بیان آمال و آرزوهای انسان و راهی
برای تسکین آلام و فشارهای عاطفی درونی اوست که در طراحی، نقاشی، مجسمه
سازی و موسیقی انعکاس می یابد. تصویر شکار حیوانات، مقابله با بلایای طبیعی
و ترسیم عناصر طبیعی مانند خورشید، ماه و رعد و برق در خدمت تامین نیازها و
تسکین ترس های انسان های اولیه بوده است.
با ظهور تمدن نیز این کارکرد مورد توجه قرار گرفته است. یونانی ها معتقد
بودند که وجود جامعه سالم با آموزش موسیقی و ژیمناستیک به کودکان تحقق می
یابد. همچنین از موسیقی برای درمان جنون استفاده می کردند یا برای نمایش
نیز خواص درمانی قایل بودند. ارسطو نمایش را از زاویه تخلیه هیجانی و
پالایش روانی ارج می نهاد. فارابی نیز از موسیقی برای درمان بیماری ها
استفاده می کرد و در متون پزشکی سنتی ایران از تاثیر موسیقی در درمان حصبه
سخن رانده شده است.
در قرن نوزدهم فعالیت های هنری به برخی از آسایشگاه های روحی راه یافت. در
ابتدا هدف تنها سرگرم کردن دیوانگان بود. مجلس رقص مجانین و مبتلایان به
هیستری و جمع آوری آثار هنری بیماران روانی در فرانسه و ایتالیا به وقوع
پیوست. اما تنها در قرن بیستم و به طور مشخص از سال های 1930 بود که
هنردرمانی به صورت امروزی خود در اروپا و امریکا متولد شد و نخستین کسی که
از آن سخن گفت نه یک روانشناس یا روانپزشک بلکه نقاشی به نام آدریان هیل (
Adrian Hill ) بود. در سال های 50 موضوع آسیب شناسی روانی هنر مطرح شد. از
سال های 60 علاقه روان شناسان و روان پزشکان به هنردرمانی افزایش یافت و از
سال های 90 شاهد شکوفایی این رشته هستیم.
هنردرمانی طیف وسیعی از رویکردها و کاربردهای درمانی را در برمی گیرد که
معمولا در آن از هنرهای بصری مانند نقاشی، طراحی، کلاژ و مجسمه سازی
استفاده می شود و اشکال دیگری مانند موسیقی درمانی، نمایش درمانی یا
استفاده از ادبیات نیز وجود دارند. در هنرهای بصری و موسیقی، هنر به عنوان
ابزاری برای ارتباط و بیان غیرکلامی به کار می رود و آنچه در زبان نمی گنجد
یا توسط آن قابل انتقال نیست، بیان می گردد. هنردرمانی به عنوان نوعی روان
درمانی تلاشی سازمان یافته برای کمک به افراد است تا ارتباط انطباقی و
سازگاری بهتری میان خود و جهان بیرون پیدا کنند. تکنیک های هنردرمانی بر
اساس رویکردهای گوناگون سیستمی، تحلیل روانی، شناختی و رفتارگرایی بنا شده و
در مسایل مختلف روانی، اجتماعی و عاطفی کاربرد اصولی پیدا کرده است.
فرض بر این است که در هنردرمانی، درمان ناشی از خود فرآیند آفرینش هنری
است. به عبارتی دیگر فرآیند خلاقیت از خود اثر هنری اهمیت بیشتری دارد. پس
هنردرمانی به آفرینش آثار بدیع هنری نظر ندارد بلکه می خواهد به انسان ها
کمک کند تا نگرشی مثبت درباره خود و جهان به دست آورند و روابط خود با
دیگران را بهبود بخشند. هنردرمانی همیشه به صورت درمان و در بافت رابطه
درمانی با درمانگر به هنر می پردازد و از یک منطق درمانی برخوردار است. لذا
بعد زیبایی شناختی هنر در آن اهمیت ثانوی می یابد. احساس، خلاقیت، بیان و
ارتباط را می توان چهار ستون هنردرمانی دانست. هنردرمانی نوعی تکنیک درمانی
است که وضعیت احساسی و هیجانی بیمارانی را که از کشمکش های روحی و روانی
در رنجند، بهبود می بخشد. البته ناگفته نماند که خلاقیت و آفرینش هنری به
خودی خود نیز حائز اهمیت است زیرا در جریان آن تفکرات و احساسات فرد بیان
می شود و نوعی رشد شخصی و تعالی روحی و معنوی رخ می دهد. به عبارت دیگر
ابعاد زیباشناختی آفرینش هنری نیز می تواند در بهبود خلق، ایجاد نشاط و
افزایش اعتماد به نفس و آگاهی فرد نقش داشته باشد و حتی بر عوامل
فیزیولوژیک مانند تنفس و فشار خون تاثیر مثبت بگذارد.
اهداف و عناصر درمانی هنردرمانی عبارتند از: ارتقاء هویت شخص از انسانی
ناتوان به فردی خلاق، تصحیح خودپنداره یا تصویر ذهنی فرد و تقویت خودباوری و
افزایش اعتماد به نفس او، تقویت کنترل درونی به جای سیطره عوامل بیرونی،
بهبود ارتباط با دیگران، تقویت آگاهی جسمانی، تخلیه روانی و پالایش احساسی
در مواجهه با تعارضات عاطفی، بهبود هماهنگی های حرکتی، بهبود و اصلاح مهارت
های اجتماعی، افزایش بصیرت و بینش، تقویت زبان تصویری و شیوه های بیان
خلاق در رویارویی با مشکلات.
امروزه در عرصه بهداشت روان هنردرمانی هم در درمان و هم در پیشگیری نقش
بازی می کند. در بخش پیشگیری کاربرد وسیعی پیدا کرده است و به خصوص در
کودکان در آموزش کودکان استثنایی و عادی و افزایش اعتماد به نفس نوجوانان
به کار می رود. کودکان معمولا حس هنری بالایی دارند و ذاتا خلاقند و از
آنجا که دایره واژگانی آنها محدود است به راحتی می توانند از نقاشی و طراحی
برای ابراز احساسات خود در قالب تصاویر استفاده کنند.
هنردرمانی در تمام سنین و در مراحل مختلف رشد و نیز گروه های اجتماعی
گوناگون به کار می رود و موارد کاربرد آن فهرست بلندبالایی را دربرمی گیرد
که هم بیماران بستری در بیمارستان ها را شامل می شود و هم به طور سرپایی
قابل استفاده است. هنردرمانی در ارتقاء سبک زندگی و بهداشت عمومی افراد
سالم نیز نقش مثبت دارد. به عنوان مثال کاهش استرس که ناشی از فعالیت های
لذت بخش هنری است موجب تقویت سیستم ایمنی بدن می شود و نقش حفاظتی در برابر
بیماری ها ایفا می کند. تمرین های هنری فرصتی برای ایجاد هماهنگی میان چشم
ها و دست ها و در نتیجه تهییج مسیرهای عصبی میان دست و مغز است که موجب
افزایش سطح انرژی و اعتماد به نفس می شود.
عقب ماندگی ذهنی، مشکلات یادگیری در کودکان، ناکامی های تحصیلی، اضطراب،
افسردگی، اختلالات تبدیلی، وسواس، اختلال دوقطبی، اسکیزوفرنی، مشکلات
زناشویی، بیماری های مزمن کلیه، سرطان، هموفیلی، آسم، ایدز، دیابت، صدمات
مغزی، دردهای مزمن، پارکینسون، مشکلات سالمندان و آلزایمر از جمله موارد
گسترده کاربرد هنردرمانی به شمار می آید. به تازگی هنردرمانی در عرصه های
شناختی و رفتارگرایی نیز برای ایجاد مهارت های اجتماعی به کار می رود. به
طور کلی می تون گفت که هنردرمانی در ارتقاء کیفیت کلی زندگی و کمک به
افزایش احساس خوب بودن و سلامت فیزیکی و روانی موثر است.
استفاده از نقاشی، رقص، مجسمه سازی، عکاسی، کلاژ، موسیقی، نمایش و ادبیات
انواع گوناگون هنردرمانی را تشکیل می دهند که تحت عناوین موسیقی درمانی،
نمایش درمانی، قصه درمانی و غیره ارائه می شوند. موسیقی درمانی در توانبخشی
بیماران به کار می رود و عناصر ریتمیک آن ریتم زندگي و رفتار افراد را
بهبود می بخشد. همچنین در تعدیل رفتار کودکان عقب مانده نیز موثر است زیرا
با استفاده از ریتم و موسیقی مهارت ها و هماهنگی حرکتی آنان بهتر می شود.
قصه درمانی در انتقال غیرمستقیم پیام های مهم جامعه در مورد یادگیری
رفتارهای انطباقی و سازگارانه در بافت اجتماع موثر است. نمایش درمانی که در
آن از نمایش جهت بیان احساس استفاده می شود مدیون تلاش های جاکوب مورنو (
Jacob Moreno ) در سال های 30 قرن بیستم است. در نمایش درمانی یا درام
روانی (Psychodrama ) هرکس می تواند نقش متفاوتی را به عهده بگیرد و از این
طریق در ابعاد و ژرفای شخصیتی خود به کاوش بپردازد.
هرچند هنردرمانی را می توان به صورت فردی نیز انجام داد ولی در اغلب موارد
جلسات هنردرمانی به صورت گروهی در گروه های کوچک و بزرگ انجام می شود و
شیوه ها و تکنیک های متنوعی در آن به کار می رود. گروه ها نیز به دو نوع
سازمان یافته و سازمان نیافته تقسیم می شوند. در گروه های سازمان نیافته
افراد در انتخاب موضوع و مصالح کاری خود آزاد هستند. هدف این نوع هنردرمانی
تقویت استقلال فرد و تغییر محور کنترل او از جهان بیرون به دنیای درون
است. جلسات گروهی در بهبود مهارت های ارتباطی موثرند. در این جلسات افراد
می توانند در کار هنری با هم مشارکت کنند و کار در معرض تماشای همه قرار
دارد. باید توجه داشت که در هنردرمانی تکنیک های حرفه ای یک هنر مورد تاکید
قرار نمی گیرند.
بنیاد هنردرمانی بر تشکیل کارگاه های درمانی استوار است که تجهیزات آنها بر
اساس نوع هنردرمانی متفاوت است. البته تجهیزات پیچیده ای در کار نیست بلکه
همان مصالح آفرینش هنری مانند رنگ، مواد، بوم، آلات موسیقی، گل مجسمه سازی
یا ماسک و لباس برای نمایش مورد نیاز است. قواعد و چگونگی جلسات کارگاه بر
اساس نگرش و رهنمودهای روان درمانگر که در اینجا هنردرمانگر خوانده می
شود، تفاوت می یابد. جلسات درمانی برای افراد بالغ معمولا یک یا دو سال است
و برای کودکان و سالمندان کمتر است. مطالب و ابزارهای مورد نیاز توسط
درمانگر فراهم می شود و زمانی نیز برای برنامه ریزی، اجرا، بحث و گفتگو در
مورد کار و بازتاب آن اختصاص می یابد. جلسات منظم گاهی شش ماه یا بیشتر
ادامه می یابد. ساختار جلسات بر اساس مشاهداتی که نشان دهنده حرکت به سوی
اهداف درمانی است، شکل می گیرد و نتایج کمی و کیفی آن از زاویه بررسی
فرآیندهای درونی بیمار در ارتباط با آفرینش هنری، کفایت فنی او و فرآیندهای
جسمانی به کار گرفته شده و تناسب رسانه هنری ارزیابی می شود.
انتخاب رسانه هنری تصادفی نیست و بستگی به نوع رابطه ای دارد که بیمار با
جسم و نیز تخیل خود و دنیای بیرونی برقرار می کند. البته نوع بیماری یا
مشکل فرد نیز تاثیرگذار است. در حقیقت رسانه یکی از ارکان اصلی مرتبط با
مقاصد درمانی است. معمولا رسانه ای که بیمار با آن آشناست انتخاب نمی شود.
مثلا از یک نقاش حتی اگر نیمه حرفه ای باشد خواسته نمی شود که به نقاشی
بپردازد و از روش تصویری برای بیان حالات خود استفاده کند زیرا در این صورت
رهایی از آموخته ها و تجربه های قبلی او دشوار خواهد بود که با اصل تغییر
در تناقض است. بنابراین بهتر است رسانه دیگری را انتخاب کند زیرا باید از
آنچه تولید شده یا مورد نقد و بررسی قرار گرفته شگفت زده شود و به نوعی به
مواجهه جدید با خویشتن دست یابد.
هنردرمانی توسط درمانگری هدایت می شود که نقش خود را به صورت مستقل یا به
عنوان عضوی از تیم درمان کلی بیمار ایفا می کند. هنردرمانگر علاوه بر مدرک
تحصیل حداقل لیسانس در رشته روان شناسی باید دوره هنردرمانی را نیز گذرانده
و مدتی نیز تحت نظر یک هنردرمانگر باتجربه کار کرده باشد تا بتواند به
عنوان کارشناس هنردرمانی کار کند. طبعا هنردرمانگر باید با مبانی و شیوه ها
و عرصه های هنری نیز آشنا باشد اما لزومی ندارد که هنرمند یا از
استعدادهای هنری بالایی برخوردار باشد. هنردرمانگر با توجه به سن، توانایی و
مشکلات مراجع و دیدگاه خود رسانه هنری خود را انتخاب کند. هنردرمانگر
هدایت جلسات درمانی را به عهده دارد و به مراجع می آموزد که چگونه میان هنر
و زندگی خود ارتباط برقرار کند تا از این طریق احساسات و افکار خود را
بیان کند و به بهبودی دست یابد.
باید توجه داشت که درمان بیماری های و مشکلات روانی و رفتاری، درمانی
چندوجهی است که اغلب از شیوه های گوناگون درمانی به طور همزمان استفاده می
شود. هنردرمانی نیز مانند سایر انواع روان درمانی در کنار شیوه های دیگر
درمانی مانند دارودرمانی یا سایر روان درمانی ها نقش بازی می کند. لذا بحث
جایگزینی این نوع درمان به جای سایر روش های درمانی از جمله روش های سنتی
نالازم است. گسترش علاقه متخصصان حرفه ای و وسعت روش های به کار رفته در
هنردرمانی می تواند نویدبخش آن باشد که در آینده در میان انواع روش های
درمانی نقش گسترده تری بازی کند.
در ایران نیز اخیرا توجه بیشتری نسبت به هنردرمانی دیده می شود. در سال
1383 مرکز مطالعات هنردرمانی در پژوهشکده خانواده دانشگاه شهید بهشتی تاسیس
شده که از همکاری متخصصان هنردرمانی در زمینه نمایش، موسیقی، قصه و ادبیات
برخوردار است. اولین کنگره هنردرمانی در سال 1385 و دومین کنگره هنردرمانی
توسط این پژوهشکده در اردیبهشت سال جاری ( سال 1388 ) در تهران تشکیل شد.
همچنین می توان به جشنواره بین المللی تئاتر معلولان جوان که در سال 1388
در تهران برگزار شد، اشاره کرد. به جشنواره موسیقی معلولین نیز اشاره شده
است. از لحاظ عملی نیز رفته رفته شاهد علاقه بیشتر روان شناسان بالینی به
این حوزه و استفاده از تکنیک های آن در کار حرفه ای هستیم.
