معرفی چند علم مربوط به ادبیات
1 – عروض : علم مربوط به آهنگ شعر ، علم عروض نام دارد هر یك از آهنگ های اصلی شعر
را یك « بحر » می نامد و مجموع بحر ها « بحور عروضی » نامیده می شود .
2 – علم بدیع : نام علمی است كه در آن زیبایی های ادبی مورد بررسی قرار می گیرد . از حدود
قرن 5 كه كتاب خاصی به زبان فارسی در مورد بدیع تالیف شده است . تا كنون نویسندگان
بسیاری در مورد زیبایی های ادبی سخن گفته اند . و امروزه ده ها مورد زیبایی در آثار ادبی
شناخته و شرح داده شده است .
هر یك از زیبایی های ادبی را یك صنعت می نامند . اگر آن زیبایی به آهنگ یاشكل كلمه ها
مربوط شود صنعت لفظی نام دارد . و چنانچه آن لطف و زیبایی به معنی كلمات یا جملات ارتباط
داشته باشد . « صنعت معنوی » خوانده می شود .
3 – علم معانی : علمی است كه درباره چگونگی تركیب و جای كلمات در جمله بحث می كند تا
جمله ای كه گفته می شود . بیشتر با وضع شنونده متناسب باشد . مثلا ، اگر شنونده هیچ اطلاعی
راجع به موضوع مورد نظر نداشته باشد جمله را بدون تاكید بیان می كنند . اما اگر نسبت به آن
موضوع ، تردید یا انكار داشته باشد جمله باید با تاكید همراه باشد . اگر بگوییم : ( من این كتاب
را از دوستم گرفته ام ) . تنها به شنونده سخن خود ، گرفتن كتاب را اطلاع داده ایم اما اگر بگوییم
: ( این كتاب را من از دوستم گرفته ام ) . با آوردن مفعول جمله در آغاز جمله خواستیم كه بر
گرفتن كتاب تاكید كنیم .
4 – علم بیان علمی است كه به كمك آن می توانیم یك مطلب واحد را به چند روش بیان كنیم ؛ مثلا
اگر بخواهیم قدرتمند بودن شخصی را به كسی اطلاع دهیم ، می توانیم از 5 طریق استفاده كنیم :
حقیقت : بیان یك مطلب است، به صورت صریح : فلانی قدرتمند است ؛ فلانی قدرت بسیاری دارد
مجاز : بحث مجاز در علم بیان بسیا گسترده است و شكل های گوناگونی دارد ، اگر بگوییم
فلانی ( فلانی در همه جا دست دارد ) . كلمه دست به معنی قدرت یا دخالت به كار برده ایم و چنین
معنایی در كلمه دست وجود ندارد. همچنین اگر بگوییم ( بشقابت را بخور ) و منظورمان از
بشقاب محتوای آن باشد مجاز است .
كنایه : جمله ای است كه معنی ظاهری آن در مورد نظر نیست بلكه منظور گوینده غیر از ظاهر
آن است و در حقیقت ، معنی ظاهری، اشاره ای به مفهوم اصلی و باطنی آن است وقتی می گوییم
( آبگینه خویش به سنگ آزمودم – دهخدا ) منظورمان امتحان كردن استحكام شیشه نیست ، بلكه
می خواهیم بگوییم : قدرت خودم را آزمایش كردم و این كنایه است .
تشبیه : بیان شباهت میان دو چیز است كه واقعا شباهت دارند و یا گوینده ، نوعی شباهت میان آن
ها تصور می كند : در مصراع ( كوه از درخت ، گویی مرد مبارز است كوه به مردی مبارز
تشبیه شده است .
استعاره : این است كه كلمه را به جای كلمه دیگر به كار ببریم به دلیل شباهتی كه بین آن ها است :
وقتی شاعر می گویند : ماه من از سفر آمد …) منظورش از ماه یار اوست كه رویی چون ماه زیبا
دارد . به كار بردن لاله به جای شهید نیز استعاره است .
( انواع نثر )
–
نثر مُرسَل : نوشته ای است که ساده و از پیرایه ها و آرایش های ادبی خالی
باشد . در حقیقت ، نثر مرسل ساده ترین وسیله ای است نویسنده به کمک آن ،
مقاصد خود را بیان می کند . نخستین نوشته های بازمانده ی فارسی بعد از
اسلام تا آخر قرن پنجم هجری ، بجز نوشته های فارسی خواجه عبدالله انصاری ،
همه به نثر مرسل است . در حقیقت ، این دوره را که حدود 150 سال طول کشید :
از نیمه قرن 4 که قدیمی ترین آثار نثر فارسی باقی مانده است تا آخر قرن 5
دوره ی اول نثر فارسی نامیده اند . این نکته را باید در نظر داشت که از
اواخر قرن پنجم ، بتدریج ، آثار نثر رو به دشواری نهاد و در آنها دگرگون
پیدا شد . به همین دلیل ، دوره ی دوم نثر فارسی از اواخر قرن پنجم آغاز می
شود . تاریخ بیهقی ، با آن که برای خواننده ی امروزی تا حدی دشوار است ،
نثر مرسل ، منتها چون به دست یکی از منشیان ن رسمی ، ادیب و با ذوق نوشته
شده است از نظر میزان اصطلاحات و لغات ، اندکی از نثر هایی شبیه
تاریخ بلعمی دشوار تر است ، اما در مقایسه نثرهای دشوار چنین نیست . از
دوره دوم نثر دوم بتدریج ، نثر مرسل به عنوان شیوه ی متداول مطرح نبود ،
اما یکباره هم از میان نرفت و در سراسر دوره های نثر مسجّع و مصنوع ، آثاری
به قرن هفتم آیین شهرداری در قرن هشتم به نثر مرسل نوشته شده است . از
دوران معاصر ، دوباره نثر مرسل به صورت شیوه ی غالب مطرح شد و امروزه
تقریبا تمامی آثار روزنامه ای ، علمی و درسی به صورت نثر مرسل است .
2
– نثر مسَجّع : همانگونه که از نام آن پیدا است ، نثر مسجع نوشته ای است
که در آخر جملات آن کلمات هماهنگ ؛ یعنی ، سجع آمده باشد . بنابراین ، جمله
نثر مسجع ، آهنگین است و در بعضی از موارد حتی با شعر اشتباه می شود . نثر
مسجع با مناجات نامه و کنز السالکین خواجه عبدالله انصاری در قرن پنجم
آغاز شد و ادامه یافت اما کمتر کتابی وجود دارد که از لحاظ سجع به اندازه ی
دو کتاب مذکور به صورت یکدست ، نثر مسجع باشد ؛ مثلا ، در بخشی از کشف
الاسرار میبدی با این که نثر مرسل است ، سجع هم وجود دارد ؛
همچنین در کتاب تذکرة الاولیا ، عطار ، در شروع هر بخش چند جمله ی نثر مسجع
هم هست . در کتاب های مقامات حمیدی گلستان سعدی و کتابهای تقلید شده از آن
، مانند بهارستان جامی ( قرن 9 ) ، منشات ابوالقاسم قائم مقام و پریشان
قاآنی ( قرن 13 ) ترکیبی از نثر مسجع و متکلف وجود دارد .
3-نثر شکسته – نوشته
ای است که به همان صورت محاوره ای که بین مردم رایج است – نوشته شده باشد .
نثر شکسته یا عامیانه ، در دوران معاصر به وجود آمد و کسانی چون علی اکبر
دهخدا و جلال آل احمد ، در بعضی از آثار خود از آن استفاده کرده اند ، اما
امروزه فقط در این موارد جایز است و حق نداریم که آن را در هر نوع نوشته ای
به کار ببریم : طنز ، جمله های نقل قول مستقیم ، دیالوگ های نمایشنامه ،
فیلمنامه و داستان .
